Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Բ

Ա. Վայելչութիւն կերպարանաց։
       ԳԾԱԳՐՈՒԹԻՒՆ գեղատեսիլ կերպարանաց, աչաց եւ հասակի վասն բազմաց գտանեմք յիշատակեալ 'ի պատմութիս, թէպէտ եւ սակաւուք, զորս կարգաւ յառաջ ածցուք։
      
       ՀԱՅԿ
       Մարիբաս առ Խորենացւոյն ա. 10. կոչէ զսա «Գեղապատշաճ եւ անձնեայ, քաջագանգուր , խայտակն»։
      
       ԳԵՂԱՄ
       Որդի Ամասիոյ. անուն իւր ցուցանէ զիւր գեղ. եւ 'ի գեղեցկութենէ թուի կոչեցեալ այսպէս։ Որոյ եւ եղբարքն իսկ այլ եւ այլ մականուամբք կոչին առ Խորենացւոյն, որ ասէ վասն Ամասիոյ. «Ետ զնոսա 'ի ժառանգ ութիւն երկուց որդւոց իւրոց, արւոյն Փառոխի, եւ կայտառին Ցոլակայ ». ա. 12։
      
       ՍԻՍԱԿ
       Որդի Գեղամայ. զոր Խորենացին կոչէ անդէն «Այր սէգ եւ անձնեայ, բարեղեգ, կորովաբան եւ գեղեցկաղեղն»։
      
       ԱՐԱՅ
       Որդի Արամայ. ընկալաւ մականուն Գեղեցիկ. որոյ եւ համբաւ գեղեցկուեն գրգռեաց զՇամիրամ 'ի պատերազմ. եւ 'ի պատճառս գեղեցկ ութեան իւրոյ զրկեցաւ 'ի կենաց։ Խորենացին ա. 15։
      
       ԱՆՈՒՇԱՒԱՆ
       Թոռն գեղեցկին Արայի, որոյ անունն յայտ առնէ զքաղցր ութիւն դիմացն. եւ Սօս մականունն զոր ետուն նմա՝ ցուցանէ զբարձրադիտակ կերպարան նորա, զոր եւ վասն այնորիկ ձօնեալ կարծեմ 'ի Սօսեաց անտառն Արմանեկայ, որպէս եւ համարի Գրիգոր մագիստրոս. զորմէ տես 'ի Խորենացին ա. 20։
      
       ՄԵԾ ՏԻԳՐԱՆ
       Բազում ստորագր ութեամբ յիշատակէ զսա Խորենացին. «Զայս՝ եւ որ այլ այսպիսիք բազումք՝ եբեր մերոյ աշխարհիս խարտեաշս այս եւ աղէբեկ ծայրիւ հերաց երուանդեան Տիգրան. երեսօք գունեան եւ մեղուակն, անձնեայն եւ թիկնաւէտն, առոյգաբարձն եւ գեղեցկոտն ». ա. 24։ Դարձեալ. «Բայց գովեմ զքաջ նահատակն զիմ, եւ զնիզակաւորն, եւ զամենեւին բոլոր անդամովք համեմատն, 'ի գեղեցկ ութիւն աւարտեալ հասակի. քանզի առոյգ ամենայնիւ ըստ իրեարս պատշաճեալ». 29։
      
       ՍՄԲԱՏ
       Որ էր դայեակ բ. Արտաշիսի եւ սպարապետ նորա. զորմէ Խորենացին. «Սիրելի է ինձ ասել եւ վասն առնն քաջին Սմբատայ. քանզի արդարեւ ըստ առասպելին (այսինքն ըստ Գողթան երգոյն ) ոչինչ կարի հեռի 'ի ճշմարտութենէն. որ ունէր հասակ անդամոց համեմատ քաջութեանն եւ առաքինութեան ոգւոցն որսորդ, եւ գեղեցկութեան ալեօք վայելչացեալ. սակաւ ինչ արեան նիշ ունելով յաչսն, որպէս գրակոնտիկոն 'ի վերայ ոսկւոյ եւ 'ի մէջ մարգարտոյ ծագէր ». բ. 52։
      
       ՅՈՒՍԻԿ
       Վասն սորա ասէ Բուզանդ գ. 12. «Տիօք առոյգ եւ բարձր հասակաւ. գեղով երեսաց սքանչելի է չքնաղ, զի այլ ոչ գտանէր ուրեք նման նմա 'ի վերայ երկրի»։
      
       ՄԵԾՆ ՆԵՐՍԷՍ
       Նոյն ինքն Բուզանդ ասէ զսմանէ 'ի դ. 3. «Այր էր սա մեծ եւ բարձր ցանկալի հասակաւ, եւ վայելուչ գեղով. զի ոչ գտանէր ուրեք նման նմա գեղեցկութեանն 'ի վերայ երեսաց երկրի, տենչալի ցանկալի եւ զարմանալի եւ ահագին ամենայն նայեցօղ տեսողաց, եւ նախանձելի յարուեն 'ի զինուորական կրթութեն… ցանկալի գեղով իւրով երկայն հասակաւ, եւ չքնաղատես հերօք վարսից իւրոց կայր 'ի սպասու թագաւորին »։ Եւ ստորեւ գրէ, թէ Արշակ թագաւոր «զհերսն գանգրագեղս (նորա ) զվայելուչ թագագանգուր վարսիցն զի ուրեք երբեք նման նմա ոչ գտանէր, զայն 'ի բաց խզեալ հրամայէր »։ Մեսրոպ 'ի թիւն զ. այսչափ ինչ գրէ զնմանէ. «Մեծահասակ եւ վայելուչ երեսօք ահագին տեսողացն… ոչ գոյր նման նմա 'ի մարդք… (զորոյ ) զհերս գանգուրս թագանման վարսիցն 'ի բաց խուզեալ»։
      
       ՍԱՀԱԿ
       Իշխանն սիւնի. զորոյ 'ի պատմելն զսպանումն 'ի պատերազմի 'ի հօլ ոստիկանէն որ 'ի սկիզբն իններորդ դարու, Գեղեցկագիտակ կոչէ Ստեփաննոս լէ. առ որում կարես տեսանել եւ վասն այլոց իշխանաց Սիւնեաց։
      
       ԱՊՈՒՍԱՀԱԿ
       Յորժամ ոստիկանն Բուղայ 'ի մէջն անդ իններորդ դարուն յարձակէր 'ի հայաստան՝ արձակեաց զոմն 'ի զօրավարաց իւրոց ծիրաք անուն 'ի գաւառն Ռշտունեաց. յորում ասէ Թոմա Արծրունի գ. 2. «ըմբռնեալ լինէր յայնժամ մի ոմն 'ի Հայոց ազատանոյն տոհմից Վահեւունեաց Ապուսահակ ոմն, եղբայր Սահակայ եպիսկոպոսի ոստանին Նախճաւանու եւ Մարդպետականի. եւ էր ալեւոր ըստ մարմնոյ… սա ածեալ լինէր առաջի զօրավարին ծիրաքայ. որոյ տեսեալ զբարձրաբերձ վայելչ ութիւն հասակին եւ զպատշաճ գեղ երեսացն, զփաղփեալ գոյնն 'ի տեսիլ արուսեկի 'ի մէջ սպիտակափայլ ալեացն պատուաբերի, եւ հաճոյ թուեցաւ յաչս զօրավարին »։ Զոր եւ վասն այսպիսի գեղեցկութեանն բռնադատել սկսաւ դարձուցանել 'ի կրօնս իւրեանց. եւ յընդդիմանալն նորա վարդապե տութեան նոցա, որում քաջ տեղեակ էր, նահատակեցաւ 'ի Բուղայէ յառաջ քան զայլսն։
       Յայնմ ժամանակի բազմութիւնք յիշատակին այսպիսիք տեսլեամբ ընտիրք եւ գեղատեսիլք, զորս որոշեալ յայլլոց 'ի կրօնս իւրեանց դարձուցանէին հագարացիք. զոր օրինակ յիշէ Յոհաննէս կաթողիկոս նախ զորս 'ի գաւառին Տարօնոյ. «Իսկ զանձնագեղս եւ զերեսաւորս եւ զգունեայս արտաքոյ ալյոցն տրոհեալ. յօրէնս իւրեանց դարձուցանելոյ»։Ապա յիշէ զորս 'ի Վասպուրականի, «Եւ ըստ օրինակի կողմանցն այնոցիկ Տարօնոյ, եւ անդ եւս նոյնպիսաբար արարեալ, եւ տրոհեալ զբարեհասակաչափսն եւ զյաջողաձեռնականսն 'ի պէտս իւրեանց պաշտամանցն բերել, եւ զայլսն կերակուր սրոյ տային »։ Յետ այնորիկ եւ զԴըւնայ. «Անդ ապա կրկնակի ընդ ընտիրս զամենեսեան հանեալ… եւ զայժմու եւս ըմբռնեալսն զդիտակավայելուչսն տրոհեալ 'ի բաց, եւ 'ի բանտ արգելեալ »։ Յորս գտանէին ասէ արք եօթն, որք «զուարթագին երեսօք էին, եւ գեղեցկագիտակք, եւ յաջողակք 'ի զէն շարժել »։ Սոքա ամենեքին զորս յիշեցաք, ըստ մասին նահատակեցան, եւ ըստ մեծի մասին ընկալեալ զկրօնս Տաճկաց խառնեցան յազգ նոցա։
      
       ԱՇՈՏ
       Որ է առաջին թագաւոր Բագրատունի յելս անդ իններորդ դարուն, զորմէ Յոհաննէս կաթողիկոս, «Ի տիս հասեալ միջակ ութեան քաջահասակ էր նա եւ անձնեայ եւ թիկնաւէտ եւ զուարթերես եւ մրայօն, նկարէն իմն եւ նիշ արեան յաչս ունելով որպէս զակինդ կարմիր 'ի մէջ մարգարտի ծագեալ. եւ վայելչացեալ գեղեցկութեն ալեօք, մեծիմաստ եւ քաղցրաբան»։
      
       ԱՇՈՏ
       Որդի Շապհոյ եղբօր ա. Սմբատայ արքայի 'ի սկիզբն անդ տասներորդ դարու, զորմէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Եւ ապա կացուցանէր արքայ Սմբատ զանձնագեղն եւ զվայելուչ երիտասարդն զԱշոտ որդի Շապհոյ՝ սպարապետ Հայոց»։
      
       ԳԱԳԻԿ ԱՐԾՐՈՒՆԻ
       Առաջին թագաւոր Վասպուրականի 'ի սկիզբն տասներորդ դարուն, այր բազում ձրիւք ճոխացեալ. որոյ գեղեցկ ութիւն դիմաց այնչափ էր՝ մինչեւ 'ի գնալն նորա առ Յուսուփ ոստիկան, «յոյժ զարմացեալ մնաց Յուսուփ ընդ գեղ երեսաց նորա » ասէ Թոմա Արծրունի ե. 3։ Այլ զայսպիսեաց որ 'ի տանէն Արծրունեաց, կարես տեսանել առ սորին մատենագրի։
      
       ՎԱՀՐԱՄ ՊԱՀԼԱՒՈՒՆԻ
       Հօրեղբայր Գրիգորի Մագիստրոսի 'ի սկիզբն մետասաներորդ դարուն. զոր նա ինքն Մագիստրոս 'ի պատասխանին Յոհաննու Սիւնեաց արքեպիսկոպոսի՝ նմանեցուցեալ Արշակայ եւ Անուշաւանայ՝ կոչէ «Արշակ, որ եւ նորայն նմանապէս գեղոյն եւ ամենայարմար հասակաւ, գեղեցկապարանոց եւ չքնաղադէմ տեսլեամբ որպէս Արայն մեր եւ Անուշաւանն սօսանուէրն արայեան »։ Ստորեւ կոչէ զնա «Բարձրահասակդ եւ մակաւասարդ քաջաց»։
      
       ԱԲԴԼՄՍԵՀ ԱՐԾՐՈՒՆԻ
       Անուանեալ Պռտու կուրապաղատ. որդի մեծի իշխանին եւ մագիստրոսին Թոռնկայ 'ի մետասաներորդ դարու. զորմէ գրէ շարունակօղ Թոմայի Արծրունւոյ ե. 12. «Էր եւ անձամբ վայելուչ, մեծաշուք եւ բարձրահասակ, գանգրահեր եւ գեղեցկատեսիլ, քաղցրախօս եւ անուշաբարբառ իբրեւ զտատրակ»։
      
       ՀԱՐՊԻԿ
       Ի մէջն անդ մետասաներորդ դարու. սա եւ եղբարք իւր որչափ քաջ ութեամբ երեւելիք՝ նոյնչափ եւ տեսլեամբ ահաւորք եւ գեղեցիկք. յորոց զգլուխ Հարպկանն նենգաւ կալեալ Յունաց հատին, եւ զմիւս եղբարս նորա «զորդիս Հաբելի տարաւ (ասէ Մատթէոս ճդ. Պիւռոս զօրավար Յունաց) 'ի Կոստանդնուպօլիս առ թագաւորն Մոնոմախ. եւ տեսեալ զնոսա թագաւորն եւ ամենայն տունն Յունաց՝ հիանային ընդ սոսկալի տեսիլ կերպարանաց նոցա. վասն զի ահաւոր էին տեսլեամբ, եւ թիկամբք հանդերձ բարձր էին քան զամենայն տունն Յունաց. եւ յաղագս գեղեցիկ տեսլեան եւ ոչինչ արարին խրատ նոցա. այլ հրամայեաց անցուցանել զնոսա 'ի կղզի, զԴաւիթ եւ զԼեւոն եւ զԿոստանդին, զայր քաջք եւ հզօրք եւ իշխանք երեւելի Հայոց»։
       Եւրոպացի բնապատումք՝ ընդ որս եւ Վիրէյ, 'ի խօսելն 'ի մարդակազմ ութեան ճառին զգեղեցկութէ կերպարանաց մարդոյ՝ զբնակիչս միայն առ կովկասային լերամբք ածեն 'ի մէջ. անդանօր է ասելով 'ի համօրէն աշխարհիս բնիկ սահման մարդկային գեղեցկութե. այսինքն է՝ 'ի վրաստան, 'ի Չէրքէս, 'ի Մնկռէլ, յԻմէրէթ, եւ այլն, եւ ճշմարիտ է. զի եւ 'ի պէտս մեծամեծաց օսմանեան տէր ութեան 'ի սոցունց աստի գերի վարեալ տանին։ Բայց 'ի պատմելոցս մինչեւ ցայս մարթ է իմաստասիրել, թէ զսահման գեղեցկութեանն պարտ է ձգել տարածել մինչեւ 'ի շըրջակայ սահմանս կովկասեան լերանց, զոր օրինակ է եւ հայաստան. յորոյ հիւսիսային սահմանս ձգին եւ բազուկք ինչ կովկասեանք, ուր թողցուք , զի զոր ասեն գերեալս 'ի Վրաստանէ, ըստ մասին են 'ի նոյն իսկ 'ի հիւսիսակողմանց Հայաստանի, զոր Վիրս կոչեն սակս 'ի մէջ Վրաց բնակելոյ. որպէս եւ աչօք իսկ տեսեալ է մեր 'ի Բիւզանդիա ոչ սակաւ գերեալս 'ի Ջաւախաց, որ է մեր գաւառ 'ի Գուգարք Նահանգին։ Որպէս եւ յԱղուանից բերեալ ասեն, զորս Լէզկիք երբեմն յափշտակեալ գերէին յայլոց նահանգաց մեծին Հայոց, որք են Ուտի, Արցախ եւ Սիւնիք, որոց բնակչացն գեղեցկ ութիւն համբաւեալ է. տես 'ի նոր Հայաստան 'ի թղթ. 273. զգիւղն Շահանդուխտ։
       Զայսչափ տեղեկ ութիւն ընկալեալ 'ի հնոց եւ 'ի նորոց վասն բնական կազմուածոյ բնակչաց մերոյ աշխարհին՝ այլազգ յոյժ պարտ է իմանալ զբան Ստրաբոնի, քան զոր իմանան արդիք. որ գրէ ա. 41. «Ստգտանելի է յաւէտ փոփոխ ութիւն անուան, որ յաճախեալ է եւ սովորական առ ամենայն ազգս. որ եւ թուի ոմանց առնել զայն յանդուգն փոփոխութեամբք տառից. յոյր սակս 'ի դէպ իսկ քան զամենեսին համարիմ յազգականութենէ եւ յընտանութենէ ազգաց յառաջ ածելն Պոսդոնիոսի զնշանակ ութիւն անուանց։ Քանզի ազգ Հայոց, Ասորւոց եւ արաբացւոց բազում մերձաւորութիւնս ունին 'ի խօսս, 'ի վարս եւ 'ի կերպարանս մարմնոյ, մանաւանդ ուրանօր հուպ առ միմեանս բնակին։ Զայս ցուցանէ եւ Միջագետք յերից ժողովրդոց աստի խառնեալ. զի առաւել երեւելի եւ յայսպիսիս նման ութիւն նոցա. իսկ թէ ուրեք գտցի ինչ տարբեր ութիւն քան զայլս 'ի սոյն կամ յայլ ինչ, մանաւանդ յորս բնակեալ են 'ի հիւսիսակողմն կամ 'ի հարաւակողմն եւ կամ 'ի միջնասահմանի, բայց համասեռ ունին բերումն։ Սոյնգունակ եւ Ասորեստանեայք, Արիք եւ Հայք նման են իրերաց եւ սոցա. զոր եւ յայնմանէ անկ է իմաստասիրել, ըստ որում անուանք սոյն ազգաց են մերձաւորք. զի որք 'ի մէնջ Ասորիք կոչին, նոքա 'ի նոյն իսկ Ասորւոց Արամեանք կոչին »։ Առ քաջ իմանալ զայս բան Ստրաբոնի՝ նախ պարտ է գիտել, զի ընթացք բանի նորա անդանօր է 'ի ջատագովել զՀոմերոս յանուանակոչուիս ինչ տեղեաց եւ ազգաց, յորմէ ըստ դիտաց իմն բերէ զայս բան. երկրորդ՝ զի 'ի Պոսիդոնիոսէ առեալ բերէ. եւ երրորդ՝ զի յայն տեղիս դնէ զայս նման ութիւն Հայոց ընդ Ասորեստանեայս եւ ընդ Ասորիս՝ յորս բնակին մերձ առ միմեանս. որ է ասել 'ի հարաւակողմանս Մեծին եւ Փոքուն Հայոց. ոյր աղագաւ յօրինակ բերէ եւ զՄիջագետս։ Արդ նաեւ ըստ նորին իսկ Ստրաբոնի չէ մարթ իմանալ զամենայն Հայոց. զի վասն սահմանաց որ սկսեալ 'ի հիւսիսային կողմանց Տուրուբերանոյ եւ Վասպուրականի մինչեւ 'ի Կուր գետ՝ ոչինչ իւիք արդարանայ այս կարծիք. իսկ վասն հարաւային կողմանց Աղձնեաց որ եւ անկանի 'ի Միջագետս, եւ վասն բնակչաց 'ի Մոկս, 'ի Կորճէս եւ 'ի Պարսկահայս՝ չէ ինչ ընդդէմ ունելն նոցա նման ութիւն ինչ ընդ Ասորեստանեայս մերձակայ բնակիչս 'ի կերպարանագրութեան եւ 'ի բարս. որպէս եւ 'ի հարաւակողման բնակիչս փոքուն Հայոց՝ նմանութիւն ինչ ընդ Ասորիս։ Այլ զայս չէ մարթ ասել վասն համօրէն ազգին Հայոց։
       Բ. Կորովութիւն մարմնոյ եւ քաջութիւն։
       ՅԱՒՈՒՐՍ ՀԱՅԿԱԶԱՆՑ
      
       ՀԱՅԿ
       Զոր Մարիբաս առ Խորենացւոյն ա. 10. Հաստաբազուկ կոչէ. իսկ զճակատիլն նորա ընդդէմ Բելայ , եւ զսպանանելն՝ ընդ երկաթի զրահս անցուցանելով զերեքթեւեան նետ իւր, կոչէ 'ի 11. ահագին գործ քաջութեան. որպէս եւ էր իրօք։
      
       ԱՐԱՄ
       Վասն «Արամայ բազում գործք քաջ ութեան պատմին մարտիւք նահատակութեան », ասէ Խորենացին ա. 12։ Որոյ քաջ ութիւն պատճառ եղեւ ամենայն ազգաց յանուն նորին Արամայ կոչել զմեզ։
      
       ՄԵԾՆ ՏԻԳՐԱՆ
       Խորենացին ա. 23. կոչէ զսա «Հուժկու, անուանի եւ յաղթօղ ընդ այլ աշխարհակալս »։ Եւ 'ի 29. ասէ. «Ուժով ոչ զոք իւր ունելով զոյգ »։ Որոյ ոյժ եւ քաջ ութիւն առաւել յայտնի եղեւ 'ի սպանանել նորա զԱժդահակ. զի հարմամբ նիզակի իւրոյ հերձեալ զերկաթի զգեստ Աժդատակայ՝ ընդ նիզակին միանգամայն զկէս թոքոց նորա արտաքս եհան. զոր այսպէս ստորագրէ Խորենացին ա. 29. «Մարտն էր սքանչելի. զի քաջք դիպեալ քաջաց՝ ոչ վաղվաղակի թիկունս 'ի միմեանց դարձուցանէին. վասն որոյ յերկարեալ քարշէր գործ պատերազմին ժամս ձիգս. իսկ վախճան գործոյն առնէր մահն Աժդահակայ. եւ այսպիսի դիպուածս 'ի բարեբախտ ութիւն յաւելեալ՝ յաճախէր փառս Տիգրանայ »։ Իսկ 'ի 31. զերեսին միանգամայն գովելով ասէ. «Սիրեմ կոչել այսպէս ըստ քաջութե՝ Հայկ, Արամ, Տիգրան. քանզի ըստ իմ՝ քաջաց ազգք քաջքն»։
      
       ՎԱՀԱԳՆ
       Որ էր որդի մեծին Տիգրանայ. զսմանէ ասէ Խորենացին ա. 31. կռուել ընդ վիշապաց եւ յաղթել. «Եւ կարի իմն նմանագոյնս զՀերակլեայ նահատակութեանցն նմա երգէին. այլ ասէին զսա եւ աստուածացեալ. եւ անդ յաշխարհին Վրաց զսորա չափ հասակի կանգնեալ պատուէին զոհիւք »։ Քաջագործութիւնք սորա այսչափ նման գոլով Հերակլեայ՝ պարտ իսկ է համարել զնա մի 'ի բազմաց Հերակլեայց զորս յիշեն մատենագիրք, մանաւանդ Կիկերոն, որ 'ի գիրսն գ. 16. յաղագս բն ութեան աստուածոց, վեց Հերակլէսս, կամ Հերքիւլէսս յիշէ։ Մինչեւ նախնի թարգմանիչք մեր 'ի բ. Մակաբայեցիսն գ. 19. փոխանակ անուանս Հերակլէս՝ եդին Վահագն։
       ՏՈՐՔ
       Որ 'ի զաւակէ Պասքամայ, 'ի Հայկական թոռանէ. ունէր 'ի բնէ կորով ութիւն իմն եւ ոյժ 'ի վեր քան զսովորականն. զոր հինք առասպելեօք խառնեալ յանհեթեթս ձգեցին. տես առ Խորենացւոյն զոր ինչ գրէ վասն սորա 'ի բ. 8։
      
       ՅԱՒՈՒՐՍ ԱՐՇԱԿՈՒՆԵԱՑ
       ԱՐՇԱԿ Ա
       Ի մանկ ութեան անդ ցուցանէր զոյժ մարմնոյն, որպէս գրէ Խորենացին բ. 8. «Էր արդարեւ զտղայն կայտառ եւ հզօր մարմնով, որպէս զի կարծիս հայեցողացն տալ, որ 'ի նմայն աճելոց էին արութիւնք »։ Ապա 'ի գլուխ 9. թէպէտ մի միայն գործ քաջոթեան զսմանէ պատմէ, այլ նովին ծանուցանէ զչափ կորով ութեան եւ բնական ուժոյ նորա։ Ի պատերազմելն սորա ասէ ընդ պոնտացիս՝ «նշանակ եթող յեզեր ծովուն մեծի (Պոնտոսի ) զնիզակն իւր զբոլորատէգ՝ որ էր արեամբ զեռնոց մխեալ, ձգեալ 'ի հետեւակուց՝ խորագոյնս նստոյց յերկանաքար արձանին՝ զոր կանգնեաց 'ի ծովելերն. զայս արձան բազում ժամանակս պատուեցին պոնտացիք որպէս զառ 'ի յաստուածոց գործ »։ Զայս եւ Շնորհալին յիշելով 'ի վէպսն իւր գրէ.
       «Այն որ զՊոնտոս գոլով գերեալ,
       Եւ յաղթ ութեան նըշան թողեալ.
       Զի անարի արձան առեալ,
       Յեզըր ծովուն մեծի կանգնեալ,
       Եւ զեռնական արեամբ մըխեալ
       Տիգաւն ըզթափ իմն անցուցանել.
       Զոր եւ Յունացըն զայն տեսեալ,
       Իբր աստուծոյ երկըրպագեալ»։
       Այս արձան հաւանական երեւի լինել նոյն՝ զոր յիշէ Ստրաբոն ժբ. 546. 'ի ստորագրելն ընդ զՊոնտոս. կոչելով Ավդօլիգի արձան. որում պաշտօն մատուցանէին ասէ պոնտացիք. եւ էր նոցա պատգամատեղի. զորմէ տես անդ։ Եւ քանզի Ղուկուղղոս հռոմայեցի եբարձ ասէ զայն, համաձայնի ըստ այսմ եւ բանից մերոյ Խորենացւոյն՝ որ ցուցանէ երբեմն պաշտեալ զայն պոնտացւոց, եւ ոչ յիւր ժամանակս. ըստ որում 'ի վաղուց անտի բարձեալ էր այն 'ի Ղուկուղղեայ։
      
       ՄԵԾՆ ՏՐԴԱՏ
       ԴԱՐ Գ . Դ
       Սորա բնական կորով ութիւն մարմնոյ եւ յաջողական ութիւն 'ի վեր էր քան զայլս եւ հրաշալի. զորոյ զքաջագործութիւնս եւ զնահատակութիւնս քանզի բազում մասամբք պատմէ Խորենացի, տես անդ բ. 79. 82. 85. առ որ առակ յարմարեալ ժողովրդեանն ասէ Ագաթանգեղոս խթ. «Վասն այսորիկ պատշաճեցան բանքս այս 'ի բան կարգի առակաց, թէ իբրեւ զսէգն Տրդատ, որ սիգալովն աւերեաց զթումբս գետոց. եւ ցամաքեցոյց 'ի սիգալ իւրում զյորձանս ծովուց »։ Զորոյ եւ զտեսիլն ստորագրէ անդէն։ Յաւուրս Տրդատայ էին եւ այն արք քաջազունք 'ի հայկազանց զորս ընտրեաց մեծն Կոստանդիանոս, որպէս գրի 'ի թուղթն Պաշանց, ուր ասէ նա ինքն Կոստանդիանոս. «Խնդրեցի յարքայէն Տրդատայ արս երեք հարիւր հասակաւ եւ արի ութեամբ հոյակապ, զորս եւ Արմէնք անուանեցի. եւ կարգեցի 'ի սպասաւորութիւն արքունական գահոյից իմոց. հզօրիչ գլխոյ իմոյ եւ թիկնապահք իմ 'ի տուէ եւ 'ի գիշերի. եւ առապահք (անձնապահք ) իմ 'ի տուէ եւ 'ի գիշերի. եւ առաջապահեստք իմ 'ի պատերազմի »։ Յորմէ յայտ է թէ քաջ ութիւն եւ կորով ութիւն ուժոյ ազգիս հռչակեալ էր յայնժամ յոյժ առ հռոմայեցիս։
      
       ՎԱՀԱՆ ԱՄԱՏՈՒՆԻ
       ԴԱՐ Դ
       Յաւուրս փոքուն Խոսրովու որդւոյն Տրդատայ։ Մեծ էր եւ սորայս քաջ ութիւն յայն դիպուած՝ ուստի կախեալ կայր յաղթ ութիւն կամ կորուստ համօրէն բազմութեան բանակին. զի 'ի մէջ բանակի թշնամեաց որք էին հիւսիսականք ազգք սարմատացւոց՝ երեւեցաւ սկայ ոմն , որոյ բոլորովին ծածկեալ անգծելի զգեստուք՝ ընդ ամենայն բանակն մերոց վազս առեալ շահատակէր. յորոյ վերայ որ 'ի քաջաց մերոց ոք յարձակէր ոչ ինչ ստնանէր նմա. իսկ ինքն նիզակ երկայնաթեւ 'ի ձեռին ունելով զամենեսին հարկանէր։ Մի միայն Վահանս այս ամատունի ինքնակամ դիմագրաւ եղեալ, եւ զնիզակ իւր ճարտարութեամբ ուղղեալ եհար, ասէ Խորենացին գ. 9. «ընդ գաւակ ձիոյն յերկիր կործանեալ զահագին զվիրագն… Այսպիսի դիպուած 'ի փախուստ յորդորեաց զթշնամիսն, եւ 'ի յաղթութիւն զՀայոց գունդն զօրացոյց »։ Վասն որոյ եւ Խոսրով արքայ նմա պարգեւեաց զտեղի ճակատուն, որ կոչէր Օշական։
      
       ԲԱԲԻԿ
       Որդի մեծին Անդոկայ Սիւնեաց իշխանի 'ի վախճան չորրորդ դարուն. որոյ եկեալ 'ի Բիւզանդիոյ 'ի դուռն Պարսից յանծանօթս մնաց անդէն. այլ «բազում արութիւնս պէսպէս յողոպիադսն Պարսից ցուցեալ , եւ ոչ ումեք զինքն յայտնեալ եթէ ով եւ կամ ուստի ոք իցէ », որպէս գրէ Ստեփաննոս. մինչեւ ապա 'ի պատճառս քաջ ութեան իւրոյ յայտնի եղեւ անձն նոցա։ Զի 'ի միում պատերազմի Հոնաց որ ընդդէմ Շապհոյ Պարսից արքայի՝ յարեաւ եկն եկաց մի ոմն 'ի նոցանէ Հոնանգուր անուն, որ առաջի եդ Պարսից մենամարտութեամբ վճարել զայն պատերազմ։ Այրս այս էր, ասէ. «վառեալ յիսնանիւթեայ զրահիւն զանհնարին զբարձր եւ զլայն հասակն, եւ երկաթագամ եւ բեւեռապինդ սաղաւարտաւն զահեղակերպն գլուխ, եւ զՃակատն պղնձեան եւ տախտակամած յօրինուածովն ամրացուցանէր, եւ զանհեթեթ գեղարդանն զբունն 'ի բարձրամայրոյ փայտից, եւ զսուսերն բոցանշան եւ զարիւնահեղ յօրինէր 'ի յինքեան, ահաբեկեալ զամենայն զզօրս Մարաց եւ Պարսից եւ Արեաց աշխարհին »։ Յայնժամ ամենայն նախարարք Հայոց ազգ արարին Շապհոյ զայս Բաբիկ հանել ընդդէմ նորա. որոյ սպառազինեալ արքայական զինուք յառաւօտէ մինչեւ յինն ժամ կռուէր ընդ ահաւոր առն. բայց հուսկ ուրեմն, ասէ, «անդ դատապարտեալ լինէր անհնարին հսկայն Հոնանդուր, յաղթողանայր քաջն Բաբիկ. աճապարէր 'ի սուրն միասայրի, որով անդէն սատակէր զմարդախոշոշ եւ զվիշապազօր գազանն »։ Ի վարձ այսմ իւրոյ քաջուե՝ որում բազում ինչ խոստանայր Շապուհ, Բաբիկ խնդրեաց եւ էառ զիւր հայրենական տէրութիւն Սիւնեաց, զոր Պարսիկք բոլորովին հանեալ էին վասն աւերելոյ հօր նորա Անդոկայ զՏիսբոն։
      
       ՍՊԱՆԴԱՐԱՏ ԿԱՄՍԱՐԱԿԱՆ
       Նման նախագրեալ Վահանայ եղեւ եւ սորա քաջագործ ութիւն յերեւելի պատերազմին որ յաւուրս Պապայ արքայի 'ի Ձիրաւ դաշտի առ Նպատ լերամբ ընդդէմ զօրաց Շապհոյ Պարսից արքայի. ուր «ի խառնակել մարտին՝ պատահէ կամսարականն Սպանդարատ խմբի մեծի, յորում էր քաջն Շէրգիր Ղեկաց արքայ, զգլուխ միջի գնդին պնդ ութեամբ զտեղի ճակատուն կալեալ։ Եւ յարձակեալ Սպանդարատ, եւ հերձեալ զխումբն, որպէս շանթահար յերկիր կործանէր զքաջն, եւ զխումբն պտուտեալ՝ 'ի փախուստ դարձուցանէր »։ Խորենացին գ. 37։
      
       ՎԱՐԱԶԴԱՏ
       Զորմէ Խորենացին գ . 40 գրէ. «Տիովք մանուկ, սըրտեայ, անձնեայ, ուժեղ, զի ամենայն գործովք արութեան, եւ յոյժ կորովի նետաձգութեամբ »։ Ուր եւ պատմէ զնմանէ զառիւծս կոտորեալ. եւ փառս յՈղոմպիայ խաղուն հանդիսի ստացեալ, հինգ նահատակս 'ի վերայ իրերաց սպանեալ, զեօթնեւտասն այր միմեանց զկնի նետահարեալ եւ 'ի վայր հոսեալ 'ի պատուարէն, ընդ քսան եւ երկու կանգնաչափ լայն ութիւն գետոյն Եփրատայ վազս առեալ առաւել, քան զՔիսն լակոնացին, եւ այնպէս անցեալ նման Աքիլլեայ։
      
       ՄՈՒՇԵՂ
       Սպարապետ Պապայ արքայի, զորմէ բազում գործք քաջ ութեան պատմին առ Բուզանդայ 'ի պատերազմունս, յորոց զմին միայն յառաջ բերցուք։ Մի ոմն 'ի Հոնաց յազգէն Գդիհոնի, այնմ՝ որ մենամարտեալ կռուեցաւ ընդ մեծին Տրդատայ, այր ամենեցուն զարհուրելի՝ բռնացեալ կալեալ ունէր յայնժամ զՄիջագետս, եւ անտի ասպատակեալ յաշխարհս Հայոց՝ յաւարի առնոյր զՎասպուրական, զՏարօն, զԽորձայն, եւ մինչեւ 'ի սահմանս Մելտենոյ։ Այն ինչ 'ի ճակատամարտիլն իբրեւ թռչուն ձիարշաւ սլանայր գեղարդեամբն 'ի վերայ Մուշեղայ, եւ սա նախ ճարտար ութեամբ իմն վահանաւն իւրով 'ի դերեւ հանեալ զբաղխումն ահագին գեղարդեանն, ապա ինքնին յարձակեալ, 'ի վերայպողովատիկ սուսերաւն ճեղքեալ յերկիր կործանէր զնա, որով զօրացաւ գունդն Հայոց։ Այս քաջագործութիւն Մուշեղայ այնչափ համբաւն հարաւ յԱսորիս, մինչեւ անհնարին լինել նուաճել զայրն. եւ ըստ գրելոյ Մեսրոպայ 'ի թիւն ի. «Ճարտարաց Ասորոց պողովատիկ գրչաւ նկարեալ զՄուշեղ ճերմակ երիվարաւն յարձանի առ գետեզերաւն, եւ զՀոնն յոտս նորա. որ բնակիչք գաւառին Հոնի դուռն աեն զտեղին զայն մինչեւ ցայսօր »։ Այլ զայսպիսի այր քաջ Վարազդատ թագաւոր յաջորդ Պապայ՝ ետ յանկարծ սպանանել առ քսուեԲատայ սահառունւոյ. եւ յայնմ ժամու եւս այնչափ բըռն ութիւն ուժոյ տեսին 'ի Մուշեղ՝ զի վեցայր զմիոյ բազկէ նորա՝ եւ վեց այր զմիւս բազկէ կալեալ ունէին. իսկ Մուշեղ զապերախտ ութիւն Վարազդատայ յիշելով ասաց. «Ի վերայ բազում իմոց վաստակացն արեան եւ քրտան՝ եւ սլաքօքն զքիրտն ջնջելոյ՝ այս հատուցումն եղեւ ինձ »։ Եւ յորժամ զմարմին նորա տարան 'ի տուն իւր, ասէ Բուզանդ. «ոչ հաւատային ընտանիք նորա մահուն նորա, թէպէտ եւ տեսանէին զգլուխ նորա զատ 'ի մարմնոյն անտի. զի ասէին, դորա յանթիւ ճակատ մտեալ էր, եւ վէր երբէք չէր առեալ. ոչ նետ մի դիպեցաւ երբէք, եւ ոչ այլոց զինու խոցեալ եւ զդա ». ե. 36։
      
       ԱՐՏԱՒԱԶԴ
       Որդի Վաչէի զօրավարի՝ մանու տիօք , զոր ոչ կամեցան 'ի պատերազմ մուծանել ոչ Մանուէլ մամիկոնեան, որ զօրավար եւ կառավար էր յայնժամ աշխարհին յետ մահուանն Պապայ, եւ ոչ այլ նախարարք Հայոց սակս մանկան հասակին, այլ ընդ թագուհւոյն եւ ընդ տիկնաց նախարարացն 'ի բերդն ետուն յուղարկել. բայց քաջազնն եռանդուն վառէր եռայր 'ի սրտին իբրեւ զմեծամեծ քաջութիւնսն զոր գործելոցն էր՝ յուշ ածէր. զոր եւ բանիւ Բուզանդայ յառաջ բերցուք. «Զմանուկն Արտաւազդ, ասէ որդի Վաչէի ընդ կանանին տայր հրաման երթալ Մանուէլ. իսկ նա ոչ հաւանէր չառնոյր յանձն։ Եւ էր նա 'ի տիոց տղայ, եւ ըստ մանկութեն օրինի, ըստ կրօնից Հայոց՝ որպէս օրէն էր զգլուխ մանկտոյն՝ սոյնպէս 'ի ժամանակին գերծեալ էր զգլուխ մանկանն Արտաւազդայ, եւ ցցունս էր թողեալ եւ գէս արձակեալ։ Ապաիբրեւ ոչ հաւանեցաւ նա ընդ կանանին երթալ, մտրակ 'ի վեր առեալ Մանուէլի՝ տանջէր զմերկ գլուխ Արտաւազդայ. սաստէր նմա չերթալ 'ի պատերազմ վասն մանկ ութեան ժամանակին տիոց. իսկ նա առ նորա ականէ գնաց ընդ նոցա բայց ապա… 'ի Մանուէլէ գաղտ եկեալ էր 'ի ճակատն. սակայն վառեցաւ կազմեցաւ եւ եմուտ զանխուլ'ի մանուէլեան գնդէն առ ափն Եփրատ գետովն. եհար սատակեաց 'ի մերուժանեան գնդէ անտի անթիւ բազում սպառազէնս կոտորեաց։ Եւ նշանակիր մի 'ի Մերուժանայ իբրեւ ետես զԱրտաւազդն՝ յընչացք եբաց , զի տեսանէր զնա պատանեակ մի կայտառ անմուրուս, երեսօք գեղեցիկ. ապա զնշանն զնիզակաւն պատեալ, յարձակեցաւ 'ի վերոյ նորա. իսկ նա ընդ գիրկս մտեալ, հարկանէր զայրն նետիւ. եւ կարանէ 'ի կարան թափ հանեալ զնետն ցամաք ընկենոյր զնա։ Եւ առեալ զնիզակն (նորա ) զհետ մտեալ փախստէիցն, ընդ սուր հանեալ զզօրսն Մերուժանայ, աւելի քան զամենեսեան Արտաւազդ որդի Վաչէին մանուկն կոտորէր. եւ ինքն մեծաւ անուամբ եւ բազում աւարաւ » դառնայր։ Սուղ ինչ զկնի գրէ. «Եկին բերին զայրն նշանակիրն Մերուժանայ, զոր եհարն Արտաւազդ նետիւն. եւ ամենայն ոք զարմանայր ընդ այն, զի նետն թափ կարանէ 'ի կարան անցեալ էր ». ե. 43։
      
       ՎԱՐԴԱՆ
       ԴԱՐ Ե
       Սորա քաջութիւնք այնչափ հռչակեալ են՝ մինչեւ 'ի լսել Յազկերտի Պարսից արքայի զմահ նորա, «յահաւոր սուգ ընկղմեալ խռովէր յիշելով զքաջ ութիւն առնն եւ զլաւուին զոր արարեալ էր ընդ թշնամիս բազում անգամ 'ի վերայ աշխարհին Արեաց »։ Վասն որոյ եւ Յազկերտ յոյժ վշտանգեալ ընդ մահ նորա, այնուհետեւ «յանձն առնէր հրովարտակով զմարդիկքն Հայոց չընդոստուցանել ». Ղազար 124։
      
       ՎԱՍԱԿ
       Եղբայր Վահանայ մամիկոնէի։ Անուանի եղեւ եւ քաջագործ ութիւն սորա յայնմ պատերազմի՝ զոր 'ի սկսանելն անդ՝ Մաղխազն Գարջոյլ առեալ զիւր հարիւր զօրսն 'ի Հայոց անցանէր 'ի կողմն Պարսից. որով վասակեանք մնային 300 արամբք . բայց այսչափ նուազ թուով զամենայն բազմ ութիւն գնդին Պարսից հանդերձ ուրացելովքն հարին վանեցին. «Եւ լինէր օրն այն՝ որ նշանաւոր ուրախ ութեան հաւատացելոցն 'ի Քրիստոս, եւ օր ամօթոյ եւ կորանաց ամենայն ուրացելոցն 'ի Քրիստոսէ ». Ղազար 217։
      
       ՎԱՀԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ
       Թէպէտ բազում են եւ սորա քաջութիւնք, բայց զարմանալի եղեւ այն՝ ուր 30 արամբք միայն հերձեալ զգունդն Պարսից՝ զկատարեալն գործեցին յաղթութիւն. «Զօրավարն Հայոց Վահան մամիկոնեանն, ասէ Ղազար 265… հզօրաբար քաջ ուխտակցօքն նման առիւծոյ ընդ մէջ ամենեցուն յայնկոյս ելանէր . եւ սպանեալ իւր եւ արանցն որ ընդ նմա՝ բազում արս հզօրս պատերազմօղս 'ի զօրացն Պարսից, հարեալ խոցէին նիզակաւ ընդ անութ կարէվէր եւ զհպարտ իշխանն Սիւնեաց զԳդիհոն (որ ուրացեալ գոլով 'ի կողմանէ Պարսից մարտնչէր ), եւ զահաւորալուր ամրութին զինուն՝ յոր պանծացեալ յուսայր անօրէնն, ցելեալ վեր 'ի վայր թափ ընդ լեառդն զնիզակատէգն հասուցանէին »։ Այս յաղթ ութիւն նորա երկիւղ մեծ էարկ 'ի սիրտս թշնամեացն Պարսից. «Այնպէս արկեալ էր Աստուծոյ, ասէ 266, զահ եւ զերկիւղ զօրավարին Հայոց մամիկոնէի 'ի վերայ զօրացն Պարսից, զի կարծէին թէ 'ի հայեցուածէ լոկ առն Մամիկոնենի՝ եւ յարանցն որ ընդ նմայն էին՝ չզերծանիցին առանց վտանգի »։ Եւ այնչափ մեծ եղեւ յաղթութիւնս այս՝ մինչեւ նոյն ինքն Շապուհ զօրավարն Պարսից, որ պարտեցաւ, այսպէս զարմանալով պատմէ զայն դեսպանին Պարսից. Վահանայ, ասէ, «իրք եւ արարածք չեն որպէս զայսր ժամանակի մարդկան, զոր մեր տեսեալ եւ գիտեմք, այլ իբրեւ զառաջին քաջացն զոր 'ի վէպսն պատմեն եւ լսեմք. քանզի թո՛ղ զայլ ժամանակաց զնորա եւ զարանցն որ ընդ նմա են՝ յիշել զգործս եւ զաներկիւղութիւն, զոր իմ եւ կամ այլ աւագորերոյ որ տեսեալ է. այլ յառաջ քան զաւուրս տասն, թուով երեսուն արամբ՝ ոչ միայն 'ի վերայ այսր բազմ ութեան որ այժմ աստ են եւ տեսանես՝ յարձակեալ կռուեցաւ, այլ աւելի եւս գնդաւ իշխանն Սիւնեաց Գդիհովն՝ իւր գաւառին այրընտիր ձիով աստ էր ('ի Պարսից կողմն , ) եւ Վահան դէմ յանդիման այն երեսուն արամբ յարձակեալ 'ի վերայ, եւ նման արծուոյ յորում ժամու 'ի կաքաւուց երամ սլանայցէ… զայնչափ բազմ ութիւն զօրացն արկեալ վեր 'ի վայր ցրուեցին. սպանին եւ զսկայանման զայրն զԳդիհոն ». նոյն 272։
       Յաղթութիս այս Վահանայ ոչ միայն զհամբաւի հարաւ, այլ եւ յոյժ օգտակար գտաւ աշխարհիս մերում, եւ որոշիչ խաղաղութե. զի Շապուհ Միհրան զօրավարն Պարսից պատմելով զնոյն յաղթ ութիւն առաջի Վաղարշայ նոր թագաւորին Պարսից, յորդոր եղեւ ոչ թշնամանալ ընդ այնպիսի քաջ արանց՝ Վահանայ եւ որոց ընդ նմա, այլ խաղաղ ութեամբ վարիլ ընդ նոսա. «Վահան զմեզ աշխատ կալաւ, ասէ Ղազար, կարի սակաւ արամբք. զոր երբեմն թէ հարիւրօք ասեմ՝ չստեմ. եւ վկայեն ինձ գնդիս մերոյ աւագորեար որ անդ էին, եւ այժմ աստ են. կարի ծանր է ասել եւ անհաւատալի բանք, թէ այնքան սակաւուք դէմ յանդիման կռուել աներկիւղու թեամբ, եւ զօր ամենայն 'ի ղակշի վերայ գալ, եւ մեծամեծ վնաս առնել. բայց զմիոյ աւուր գործն ես իսկ յիշեմ որ անդ էի. սակայն նոր համարիմ եւ 'ի վեր քան զմարդկան իրս, թո՛ղ թէ որ լսէ զիա՞րդ կարէ հաւատալ. քանզի թուով երեսուն արամբք 'ի վերայ երից հազարաց՝ առն յաներկիւղս յարձակեալ եւ զայնպիսի գործ վճարեալ, զոր ամենայն որ անդէն էին տեսօղքն՝ այսօր յիշեն, թուի թէ երկիւղ գործոյն չելանէ 'ի մտաց□ այնքան արամբք հերձին վեր 'ի վայր զբովանդակ գունդն. եւ շատ լաւ օրեար կոտորեցին. եւ զահաւոր այրն զԳդիհոն զՍիւնեաց տէրն սպանին, զոր յիմ միտս այսպէս ասէի, թէ լոկ Գդիհոն միայն ինքն տասն արամբ յիւր գնդէն պատահէր այնչափ առն՝ այն միայն առնէր։ Եւ զայնպիսի այր՝ եւ զայլ ականաւոր եւ քաջ արս 'ի պարսիկ մարդկանէ հանին ընդ սուր. եւ ինքեանք ոչինչ խոյս տուեալ 'ի բաց վարեցին զձիանս իւրեանց, այլ մօտ 'ի մեզ թեւակից երթային յանհոգս 'ի բազում ժամս . եւ 'ի մեր գնդէն ոչ ուրուք իշխեցեալ հայել 'ի նոսա, վասն զի աստուածք եւ ոչ մարդիկ կարծեցեալ ամենեցուն թուէին մեզ։ Վասն որոյ… համարձակիմ ասել, զի զաշխարհին Հայոց զմեծ ութիւն եւ զօգուտն՝ զայն դուք իսկ քաջ գիտէք. բայց այրն Վահան եւ այլ որեարն որ ընդ նմա են՝ եւ այսօր խաղաղ ութեամբ 'ի ձեր ծառայ ութեան էին, եւ մեծ մասն բարւոյ եւ մխիթար ութեան կարեւոր հասելոյ տրտմութես մերոյ համարէի զիրսն զայն». 276։
      
       ՍՄԲԱՏ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ
       ԴԱՐ Զ
       Զսմանէ գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Խոսրովայ հաստատեալ 'ի թագաւորութին Պարսից, աստանօր Սմպատ քաջ բագրատունի բազում եւ անհնարին մարտս յարդարէր ընդդէմ բոլոր թշնամեաց նորա. եւ արիաբար մրցմամբ վանեալ վտանգեալ զբնաւ հակառակորդս նորա յոտին նմա կացուցանէր. ընդ որ զարմացեալ Խոսրովայ յաւէտ իմն հաճոյանայր Սմբատ յաչս նորա□ տայ նմա եւ զմարզպանութին Վրկանայ »։ Ապա 'ի պատմելն զմահ նորա՝ ասէ. «Բայց Սմպատ զկնի բազում արիական քաջութեցն եւ բազմահանդէս երկոց, եւ կրկին անգամ մենամարտիկն լինելոյ ընդ Եփթաղեայ արքային Քուշանաց, եւ սպանանելոյ զնա՝ վախճանի »։ Զայս համառօտիւ յիշէ եւ Սամուէլ յամի տեառն շղզ. բայց ըանդարձակօղն Սամուէլ յամի տեառն շղզ. բայց ընդարձակօղն Սամուէլի յիշատակէ եւ զայլ գործս կորով ութեան ուժոյ նորա, առեալ 'ի հարկէ 'ի գրուածոց նախնեաց, ասելով. «ԶՍմբատ չարախօսեալ առ Շապուհ Խոսրով, եւ նա թողեալ 'ի վերայ նորա գազանս, եւ նա հարեալ զարջն սատակեաց. եւ կալեալ զեղջերաց ցլուն սպան զնա. եւ կալեալ զականջ առիւծու հեծաւ 'ի վերայ նորա. զայս ամենայն յաղթ ութիւն արար 'ի միում աւուր. եւ ինքն մեծարեցաւ դարձեալ 'ի Պարսից արքայէն։ Էր հասակաւն բարձր եւ լայն, եւ տեսլեամբն գեղեցիկ, եւ յանցանելն ընդ անտառսն բռնէր երկու ձեռօքն զճիւղս անտառին, եւ կցեալ զոտսն վերացուցանէր զձին, եւ լինէր ձիովն 'ի կախ 'ի ծառէն»։
       Յելս այսր դարու եղեւ կռիւն Վարդանակերտի յաւուրս Սմբատայ հրամանատարի, այնչափ հռչակեալ առ պատմագիրս մեր։ Ի նմին կռուի իսմայելացիք էին աւելի քան զհինգ հազար, իսկ զօրք Հայոց պակաս քան զերկու հազար, որպէս գրէ Ղեւոնդ գլ . բ. բայց կատարեալ յաղթ ութիւն գործեցին չարաչար կոտորելով զբազումս 'ի նոցանէ, իսկ զմնացեալսն հալածական առնելով, որք անկեալ յԵրասխ գետ ջրահեղձ կորեան։
      
       ԱՇՈՏ ՄՍԱԿԵՐ
       ԴԱՐ Ը
       Զքաջուեց սորա պատմէ Վարդան. «Յաւուր միում ասէ, պաշարեցին զնա թշնամիքն, մինչ կայր յաղօթս, եւ տեսեալ (զթշնամիսն ) ոչ խափանեաց զխօսիլն ընդ Աստուծոյ մինչեւ ցկատարումն աղօթիցն. եւ ապա ելեալ ընդդէմ նոցա կտրէր յերկուս զգլխաւորն, որում անուն էր Լիպառոն Աբդլահ. եւ հարկանէր իբրեւ արս հինգ հարիւր »։ Նման սմին պատմէ արարեալ եւ յայլում նուագի. «Բայց տունն Ջահապայ զօրացեալ 'ի Դուին, իբրեւ հինգ հազարաւ կամեցան գնալ 'ի Տարօն՝ յիշխանութին Աշոտոյ որդւոյ Սմբատայ. իսկ ողջախոհն այն (Աշոտ ) եւ քաջն հաւատացեալ երկու հարիւր հեծելով եւ երեք հարիւր հետեւակով ել ընդդէմ նոցա չմնացեալ հաւաքման զօրացն. եւ կոտորեցին 'ի նոցանէ զերիս հազարսն. եւ հասեալ 'ի բանակ նոցա՝ էառ զամենայն մեծուիս նոցա»։
      
       ՅԱՒՈՒՐՍ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԵԱՅ
       ԱՇՈՏ
       ԴԱՐ Թ
       Իշխան ասպուրականի. մեծ եղեւ քաջ ութիւն սորա եւ ընկերաց նորա 'ի պատերազմին՝ որ 'ի ժամանակս Բագրատայ իշխանին Տարօնոյ ընդդէմ Մուսէի հագարացւոյ, զորմէ այսպէս գրէ Թոմա Արծրունի. «Զաչս 'ի վեր ամբարձեալ իշխանն Աշոտ՝ ետես զմի ոմն հարեալ 'ի զօրաց իւրոց. գոչեաց առիւծաբար, յարձակեցաւ 'ի վերայ ընտիր այրուձիոյն , եւ քաջ թեւն բեկեալ՝ զձախոյ կողմամբքն արկանէր. եւ որոյ ճարակ զամենեսեան տային խիզախելով իբրեւ զքաջ նահատակս. իբրեւ զարծուիս կանչելով, իբրեւ զկորիւն առիւծոյ 'ի վերայ որսոյ հասեալ բեկանէին. եւ առ յոյժ յանդուգի յարձակմանն բազում այն լինէր զոր ձիովքն ընթադրեալ դիաթաւալ կացուցանէին՝ քան զոր սրով սատակէին։ Եւ ոչ ոք գըտանէր ամենեւին 'ի կողմանէ թշնամեացն որ կարէր կալ ընդդէմ նոցա եւ ոչ մի ոք. այլ մնացեալքն 'ի սրոյն՝ փախըստական անկանէին յամուրս մայրեացն. եւ կէսքն հասանէին մինչ 'ի շահաստանն Բաղէշ, թողեալ անդէն զբուն բանակն ». բ. 6.
      
       ՍԱՀԼ
       Պատանի քաջակորով, զորմէ պատմէ Վարդան, թէ Բաբան անուն բռնաւոր ոմն պարսիկ յարեաւ ընդդէմ ամիրապետին. ընդ որում բազում անգամ մարտուցեալ զօրք ամիրապետին՝ ոչ կարացին նուաճել. ապա Ափշին զօրավար ամիրապետին կոտորեաց զզօրս նորա, այլ զԲաբան ոչ կարաց ունել. պատանիս այս գտաւ միայն՝ որ համարձակեցաւ պնդիլ զհետ եւ հասանել 'ի վերայ նորա, կենդանւոյն ունել եւ ածել. «Սահլ որդի Սմբատայ (բագրատունւոյ սպարապետին, ասէ Վարդան ) ըմբռնէ զԲաբան. եւ առնու յԱփշնէն պարգեւս հազարիցս հազար կշիռ արծաթոյ. եւ այլ եւս հարիւր հազար առնու 'ի նմանէ»։
      
       ԲԱԲԳԷՆ ՍԻՒՆԻ
       Եղեւ մի 'ի նոցանէ՝ որք սակաւ զօրօք յաղթեցին բազմութեան զօրաց. «Յաւուրսն յայնոսիկ, ասէ Վարդան, Աբլհերթ ոմն 'ի տանէն Ջահապայ ել չորեքհազարօք յերկիրն Սիւնեաց. եւ ել Բաբգէն ընդդէմ նորա երկուհարիւրովք. եւ ջնջեաց զնա իսպառ»։
      
       ՎԱՍԱԿ
       Զորմէ գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս, թէ Բուղայ ոստիկան «հրոսակս առաքէ Վասակայ սիսական իշխանի… իսկ իշխանն Վասակ հազիւ 'ի նոցանէ ճողոպրեալ փախստեայ գնայր չուէր ընդ կողմանս Կոտայս գաւառի. զայն զգացուցեալ վաղվաղակի Բուղային՝ զոր զհետ առաքէ նորա ըմբռնել զնա. իսկ իբրեւ զհետ կրթեալ հասին հուպ իշխանին հէնք հրոսակին, ապա ընդ կրունկն դարձեալ նորա, առ 'ի գործ զվաղակաւորն առեալ, առհասարակ զնոսա թաւալգլոր խաղացուցանէր. եւ ինքն անցեալ գնայր յարեւելս յաշխարհն Գարդմանայ»։
      
       ԱԲԱՍ ՍՊԱՐԱՊԵՏ
       Եղբայր ա. Աշոտոյ, զորմէ գրէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Բայց զմեծ սպարապետութին Հայոց տա Աշոտ (նախ քան զթագաւորելն ) եղբօր իւրում Աբասայ, որ էր այր քաջ, անձնեայ եւ թիկնաւէտ, նռոգանձն եւ գեղեցիկ հասակաւ, կորովի եւ յաջողակ 'ի պատերազմունս. որ եւ աջակցեալ իսկ եղբօր իւրում Աշոտոյ՝ զամենայն հնազանդէր ընդ լծով ծառայութեան, 'ի բազում կողմանս բազում արուի ցուցեալ , եւ հռչակաւոր եւ հոյակապ 'ի մէջ բազմաց երեւեալ »։ Յորմէ մարթ է իմաստասիրել, թէ այնչափ տիրապետելն ա. Աշոտոյ թագաւորի՝ ըստ մասին սորա արդիւնք են։
      
       ԳՈՒՐԳԷՆ
       Որ էր որդի Ապուպէլջի Վասպուրականի իշխանի, զոր յոյժ գովէ Թոմա Արծրունի գ. 12. ասելով «Յերկուց թագաւորազանց զաճմանն սեռի բերելով զբողբոջս, զսենեքերիմայն ('ի հօրէ ) եւ զմամդունեաց ճենազնւոյ» 'ի մօրէ։ Սա յայնմ շփոթ ժամանակին Բուղայի՝ զօրօք իւրովք այնպէս քաջ ութեամբ վանեալ խորտակեաց զզօրս նորա, մինչեւ Տաճիկք, ըստ ասելոյ նորին պատմագրի, «ոչ կարէին հաճել զմիտս զօրավարին յայտնի, եւ յանդիման կացուցանել զթիւ սպանելոցն. ոչ առնուին յանձն թէ ինն հարիւր այր միայն (Գուրգենայ ) հզօր ձեռամբ յաղթեցին հնգետասան հազարացն » Բուղայի. գ. 4։ Ասէ դարձեալ զսմանէ՝ 'ի Սպեր գաւառի «բազում ար ութիւն ցուցեալ ընդդէմ յունական զօրացն՝ ոչ միանգամ, այլ բազում անգամ. եւ քառասուն արամբք 'ի դիմի հարեալ հազարի միոյ՝ սպան զբազումս 'ի նոցանէ զընտրելոցն Յունաց. եւ մերկ կապուտ կողոպուտ առնէր զնոսա. մինչեւ զարմանալ զօրավարին ընդ սորայս քաջութի՝ գրէ առ Միքայէլ թագաւորն Յունաց զերկուցանելով վասն նորա ». գ. 12։ Անդանօր պատմէ եւ 'ի գլուխ ձորոյն Հայոց չորեքհարիւր արամբք մեծ քաջ ութիւն ցուցեալ սորա ընդդէմ երկուց հազարաց զօրացն Բուղայի՝ որք յանկարծ 'ի վերայ յարձակեցան. «Ապա փոքր մի կազդուրեալ գնդին Տաճկաց՝ կացին յոտս. յայնժամ տէր Գուրգէն առ չժուժալ սրտին՝ մտրակեալ զքաջ երիվարն յորում նստեալն էր, եւ եհար զգունդն զձախակողմն Տաճկաց, եւ պատառեաց զռազմն, եւ դարձոյց զերեսս նոցա. եւ փախեան այլազգիքն յերեսաց Գուրգենի 'ի մի կողմն. եւ երթայր զհետ եւ սատակէր զնոսա անչափ զօրուբ. եւ բազում այն էին որ մեռանն 'ի սրոյն Գուրգենի՝ քան որ մնացինն»։
       Վերստին յարձակեալ ասէ զՏաճիկս, եւ անդրէն պարտեալ եւ բեկեալ'ի սրոյն Գուրգենայ , մինչեւ անկաւ ահ սաստիկ 'ի վերայ նոցա։ Այսու քաջուբ իւրով խաղաղացոյց զաշխարհն Վասպուրական 'ի խռովայոյզ ժամանակին յայնմիկ. լի լուեալ Բուղայի զայս ամենայն, խօսեցաւ ընդ նմա 'ի խաղաղութի. եւ սուսեր եւ գոտի եւ երիվար պարգեւեալ նմա՝ կացոյց զնա իշխան Վասպուրականի։
      
       ԱՇՈՏ ԱՐԾՐՈՒՆԻ
       Երեւելի յոյժ քաջու թեամբ, բայց առ ամիրապետին կայր, որ է նոյն Աշոտ զոր 'ի վեր անդր յիշեցաք։ Իբրեւ Մուսէ որդի Բուղայի բանակ կազմեալ զօրավար ութեամբ խաղայր 'ի վերայ ապստամբաց ոմանց Տաճկաց, ընդ իւր տարաւ եւ զայս Աշոտ. խոստանալով ընդ հանելն 'ի գլուխ զյաղթուին դարձուցանել զնա յիւր բնիկ տէրութին, որ էր Վասպուրական։ Աշոտ նախ զհիւանդ ութիւն կեղծաւորեալ ոչ եմուտ 'ի պատերազմ. բայց իբրեւ յոյժ սաստկացաւ մարտ թշնամեաց 'ի վերայ զօրաց Մուսէի՝ մինչեւ վտանգիլ բուն բանակի նորա, նոյնժամայն 'ի ձի աշտանակեալ խրախոյս եբարձ առ իւր ազատագունդն ասելով. «Հապա քաջք Հայոց, եւ յայսմ ծանիցեն զմեզ եւ զարիանալն մեր »։ Զայս ասելով 'ի քթթել ական «փայլակնհար արարեալ դիթաւալ կացուցին. եւ իբրեւ հողմ հոսեալ զփոշի ամարայնոյ այնպէս արագապէս զպատերազմին գլխաւորեցին նահատակութի. եւ ամենայն խորհուրդք Մուսէի առին զկատարումն 'ի վերայ թշնամեաց ». Թոմա Արծրունի գ. 15։ Այլ այս քաջ ութիւն Աշոտոյ փոխանակ ազատ ութիւն բերելոյ անձին, եւս առաւել խափանիչ եղեւ ազատութե. զի Մուսէ ոչ արձակեաց զնա ըստ խոստմանն. «Զայս խորհելով, թէ զայսպիսի քաջ այր եւ պատերազմող ոչ պատշաճ վարկանելի է 'ի հեռաբնակ վայրս 'ի դրանէ արքունի կացուցանել »։ Բայց նա յիւր զօր ութիւն ապաւինեալ, ելեալ անտի եկն յերկիր իւր խաղաղութբ։
      
       ՎԱՍԱԿ ՊԱՏԱՆԻ
       ԴԱՐ Ժ
       Որդի Աշոտոյ գահերէց իշխանին Սիւնեաց, անձնատուր լեալ Յուտիայ ոստիկանին, բայց նորա 'ի դիպահոջ էր եդեալ զնա. «Յաւուր միում իբրեւ գիշեր նսեմանայր՝ յանկարծակի զվաղակաւորն պողովատիկ 'ի գործ առեալ, զպապանսն դիաթաւալ կացուցանէր. եւ ապա հարուստ մի անցեալ գնացեալ, եւ կախեալ ընդ պատուար պարըսպի քաղաքին փախչէր. իսկ իբրեւ ձայն պահնակացն զօրացեալ լինէր, եւ հրոսակս զկնի պատրաստէին, մինչ այս մինչ այն՝ նա 'ի փողոցս այգեստանոյն անկեալ, երթայր գնայր 'ի հայրենի ամրոցս աշխարհին իւրեանց », Յոհաննէս կաթողիկոս։
      
       ԱՇՈՏ Բ ՇԱՀՆՇԱՀ
       Առ կորովի արիութեն Երկաթ կոչեցեալ, «Իսկ Աշոտ որդի Սմբատայ, ասէ Վարդան, որ եւ Երկաթն կոչեցեալ վասն արիական քաջութեն »։ Զսորա քաջութիս գտանեմք ուրեք ուրեք պատմեալ առ Յոհաննու կաթողիկոսի որ գովելով ասէ. «Իսկ բազմահանդէսն այն եւ յաջողակն 'ի հրահանգս կրթ ութեան վարժից մարտի Աշոտ որդի արքային Սմպատայ… անցանէր զանցանէր յամենեքումբք… գրեթէ իբրեւ յարծուի սաւառնաթեւ սլացեալ ընդ օդս՝ այնպէս սրավարեալ խոյանայր »։ Եւ արդարեւ հրաշալի իմն թուի շահատակել նորա երկերիւր արամբք 'ի վերայ չորից հազարաց զորս ժողովեալ էին երկու եղբարք բերդապահք Շամշուդէ բերդին. «Ասպազէն 'ի վերայ շահատակեալք (ասէ վասն զօրաց Աշոտոյ ), առ 'ի քթթել ական վաղվաղակի հերձեալ ընդ մէջ զջոլիրս ասպարափակ ռազմին բազմ ութեան ընդ կրունկն դարձուցանէին. եւ երկերիւրօք միայն արամբք զչորեքհազար սպառազէնս նոցա ջնջեալ ջարդեալ վանեալ վարատէին□ եւ գրեթէ ոչ ոք 'ի նոցանէ ճողոպրեալ գտանիւր, բայց միայն Վասակն սակաւ արամբք ». որ էր մի 'ի բերդապահացն։
       Այլ մեծ եւս եւ կարի զարմանալոյ իրք պատմին զնմանէ յայլում պատերազմի ընդդէմ Սահակայ աներոյ իւրոյ, որ եկեալ էր 'ի վերայ նորին աւելի քան ութ հազար արամբք. իսկ նա ել ընդդէմ նորա երկերիւր արամբք եւեթ. եւ «յասպարիսին շահատակեալ, եւ յական թօթափել իբրեւ հողմ ինչ զնոսա փոթորկեալ, եւ ոչ մի ոչ մնաց ոք 'ի տեղիս ճակատուն, եւ ոչ բնաւ իսկ երկուք 'ի միասին 'ի նոցանէ գտանէին. այլ ցան եւ ցիր սփռեալ□ ոչ թերեւս առ 'ի նոցանէն վրիպեալ ոք 'ի փոքուէ մինչեւ ցմեծն. բայց միայն երկուք նոքա, իշխանն Սահակ եւ Գրիգոր որդի նորին, զոր ձերբակալ արարեալ տանէին »։ Սաստկ ութիւն եւ սրավար խոյանալ նորա առաւել երեւեցաւ 'ի պատերազմին՝ որ ընդդէմ Մովսէսի ապստամբին. ուր «ձի 'ի ներքս տարեալ, ասէ, 'ի սաստիկ վառեալսն եւ 'ի կազմեալսն Մովսէսի, եւ մօտ առ նա հասեալ, եւ զագուցեալ գլխանոցն երկաթի վաղերբ դիպեցուցեալ, շեշտ ընդ մէջ ճեղքէր զամուր գլխանոցն. եւ յերկիր զնա հարստեալ, եւ ընդ կրունկն դարձեալ, առեալ ընդ իւր զՄովսէսն տանէր»։
      
       ԳԷՈՐԳ
       Սա էր 'ի պատուաւորացն նախագրեալ բ. Աշոտոյ, որոյ 'ի շրջելն զգաւառօքն Գեղամայ՝ խաղաց 'ի վերայ նորա Բշրն հագարացի իբրեւ հազար արամբք. Գէորգ չունէր յայնժամ առ իւր աւելի քան զքսան այր, «սակայն քաջապինդ քաջողջ ութեամբ սրտի ընդդէմ նոցա արիաբար շահատակեալ ձի 'ի ներքս տանէր, եւ զբազումս 'ի նոցանէ թաւալգլոր խաղացուցանէր… ընդ կրունկն 'ի փախուստ զնոսա դարձուցանէր ». ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս։ Յետ սակաւուց դարձեալ եկն Բշրն բազմ ութեամբ մերձ 'ի դուռն ամրոցին Գեղայոյ՝ ուր էր Գէորգ. որոյ սակաւ արամբք արտաքս ելեալ յամրոցէն՝ կարթակոտոր առնէր զերիվար նորա. եւ զյոլովս 'ի թշնամեացն տապաստ արկեալ 'ի փախուստ դարձուցանէր ». մինչեւ, ասէ, «առ նմա յարառոցեալ լինէր զմակսաստ ութիւն միայն առ բազումս, ասել թէ Դաւիթ արուորագոյն քան զգեթացիսն։ Իսկ կարաւան թշնամեացն այսանակ ձաղանօք գնացեալ մտին 'ի Դուին քաղաք»։
      
       ԴԱՒԻԹ ԿՈՒՐԱՊԱՂԱՏ
       Մեծ եղեւ քաջ ութիւն զօրաց սորա 'ի պատերազմին ընդդէմ արաբացւոց, որպէս պատմէ Մատթէոս ծա. յորում էին նորա զօրք երեք հազար հետեւակ աղեղնաւորք, իսկ հեծելազօրք՝ երկու հազար հինգ հարիւր. այլ զօրք Մամլան ամիրապետին արաբացւոյ՝ էին երկու հարիւր հազար յԱպահունիս բանակեալ։ Իբրեւ ընդ միմեանս բաղխեցան, Դաւիթ զամենեսին ցիր եւ ցան արարեալ կոտորեաց, եւ զկնի Մամլանայ գերի տարաւ։
      
       ԱՊԼՂԱՐԻՊ
       Էր սպարապետ Դերենիկ իշխանին Անձեւացեաց. որոյ կորով ութիւն եւ քաջ ութիւն երեւի յայս դիպուած. «Ի զօրաց այլազգեաց ոմն խափշիկ այր հզօր եւ քաջ՝ ընթացեալ զհետ եւ հասանէր 'ի վերայ Ապլղարիպայ. եւ Ապլղարիպ գոչեաց որպէս զառիւծ, եւ հասեալ 'ի վերայ նորա եւ գազանաբար հարկանէր զնա, եւ յերկուս բաժանեաց եւ պատառեաց զնա 'ի վերուստ մինչեւ ցերանս. եւ տեսեալ զայն այլազգեացն 'ի փախուստ դարձան ». Մատթէոս խը։
      
       ՎԱՍԱԿ
       ԴԱՐ Ժ . ԺԱ
       Հայր Գրիգորի մագիստրոսի, սպարապետ բ. Սմբատայ արքայի Հայոց. որոյ 'ի նստելն յամուրն Բջնի լուեալ թէ այլազգիք որք էին զօրք տուղրիլեանց սկիւթացւոց՝ հարին զհամօրէն Նիգ գաւառ Հայոց, սակաւ զօրօք ելեալ 'ի ճանապարհին հարկանէր զայլազգիսն. բայց այլազգիք բազմ ութեամբ բանակի եկին 'ի վերայ վասակեանց։ Սոքա «իբրեւ անչափ անթիւ տեսանէին բազմ ութիւն զօրացն այլազգեաց, եւ յայնժամ միաբան զմահ առաջի եդին, եւ սկսան առաքինանալ 'ի պատերազմին. եւ որպէս զգայլս 'ի մէջ այծեաց, եւ կամ որպէս զարծուիս 'ի յերամս ձագուց, այնպէս արիաբար ընթանային 'ի մէջ պատերազմին. զբազումս խոցեալ դիաթաւալ յերկիր ձգէին։ Յայնժամ՝ ախոյեան մի ելեալ 'ի զօրացն այլազգեաց սեաւ խափշիկ եւ այր քաջ, որ եւ Եօթն գայլ կոչէին զնա. վասն զի զինչ եօթն գայլ 'ի ջոկս ոչխարացն գործէր, սա եւս առաւել 'ի մէջ պատերազմին, եւ ահա գայր խափշիկն իբրեւ զսեաւ ամպ որոտալով, որ բոց հատանէին 'ի զրեհաց նորա. եւ ձայն տուեալ եւ յանուանէ յուզէր զՎասակ։ Հայեցաւ քաջն Եմրան, եւ ետես զնա զի գայր որպէս մրըրկեալ, դարձաւ առ Վասակ եւ ասէր. ահա այր անպարտելի եւ քաջ, որ այլ չէր ծնեալ 'ի վերայ երկրի։ Եւ ասաց Վասակ, ով առիւծ եւ քաջ Եմրան, վասն էր զարհուրեցար ընդ տեսիլ նորա… Յայնժամ հասանէր գազանաբար այրն այն ռումբ եդեալ քաջին Վասակայ, որպէս զի առցէ զնա 'ի ծայր գեղարդեանն իւրոյ, եւ 'ի շտապս լեալ Վասակ 'ի նեգրքո դիմեաց, եւ պողովատ թրովն 'ի վերայ սաղաւարտին գահեաց, եւ յերկուս հերձեաց զխափշիկն քաջ . որ եւ մասունք մարմնոյն յերկիր անկանէր »։ Մատթէոս լթ։
      
       ԴԱՐ ԺԱ
       Ի գալ սորա զօրօք յԱնի պատերազմել ընդ եղբօր իւրում Յոհաննու թագաւորին՝ դղրդեալ խռովեցաւ Յոհաննէս եւ քաղաքն առհասարակ, դիտելով զքաջ ութիւն նորա զոր առիւծու նմանեցուցանէին. յայնմ ժամու իշխան ոմն յԱխազաց գտանէր առ Յոհաննու, դեսպան ութեան աղագաւ եկեալ առ նա յաշխարհէն Վրաց, զոր Մատթէոս լէ. կոչէ «Այր քաջ եւ անպարտելի 'ի պատերազմի »։ Որոյ տեսեալ զարհուրիս քաղաքացւոց՝ ասաց առ Յոհաննէս. Ցուցէք «ինձ միայն զԱշոտ, եւ ես ձերբակալ արարից զնա, եւ կապանօք բերից զնա առաջի քո »։ Եւ 'ի սկսանել պատերազմին՝ այրս այս «որպէս զարծուի ընթացեալ 'ի ձայն բարձր յուզէր զԱշոտ եւ ասէր. ով Աշոտ յառաջ եկեսցես։ Եւ լուեալ զայս Աշոտ , եւ եղեւ զայրացեալ իբրեւ զինծ. եւ յուզել զմիմեանս ընթանային առ իրեարս. եւ իշխանն Վրաց զնիզակն եդեալ Աշոտոյ. իսկ Աշոտ իբրեւ զկայծակն 'ի ներքո անցանէր, եւ հարկանէր զնա պողովատովն 'ի վերայ սաղաւարտին, եւ զերկաթապատ մարմինն պատառեաց մինչեւ ցոտն, եւ հանդերձ միջօքն յերկիր ընկենոյր»։
      
       ՎԱՀՐԱՄ
       Հօրեղբայր Գրիգորի մագիստրոսի, զոր բազմօք ներբողելով, եւ ընդ վախճանելոյն իբր ընդ կենդանւոյ խօսելով 'ի թղթին որ առ Յոհաննէս արքեպիսկոպոս Սիւնեաց՝ ասէ. «Ի վիրիացւոցն հզօրաց եւ արիական զօրաց նոցին բազում անգամ մարտակց ութեամբ եւ արեամբ եւ վաճառմամբ որդեացդ եւ քոյդ ազգի դնեալ զաշխարհդ, եւ երբեմն 'ի նոսա արի երեւեալ, եւ հրաշից հիացման արժանի, եւ 'ի վեր քան զմտածութիւն։ Որ եւ նոցա իսկ զքոյդ հանդիսի մրց ութիւն տաղս եւ առինչս յօրինեալ, անպատկառաբար յազատագունդն պարէին. եւ 'ի հրապարակս գռեհից եւ քաղաքաց իբրու զդիւցազանցն երգէին. իսկ աննախանձոտք եւ առաքինասէրքն մինչ տակաւին էիր կենդանի՝ մատենագրել ոչ դանդաղէին»։
       Սպարապետն սենեքերիմեանց Արծրունեաց, որք յորժամ էին 'ի Սեբաստիա, ցուցանել կամելով զզօր ութիւն իւր առաջի Արծրունի արքայորդւոց՝ 'ի մի կապեալ զերկաթի զրահս, հարեալ որովն փշրեաց զամենայն։
      
       ԹՈՌՆԻԿ
       Այն ինչ Դենար ամիրայն Պարսից այր զօրաւոր՝ առեալ զՄելտենի հարուստ քաղաք, գերեալ զբազմ ութիւն քրիստոնէից եւ զանբաւ հարստ ութիւն նորա ընդ իւր առեալ տանէր յաշխարհ իւր։ Թոռնիկ որդի Մուշեղայ տէր Սասնոյ այնպէս քաջ ութեամբ յարձակեալ պատառեաց եւ եհար զբանակ այլազգեաց՝ մինչեւ ասեռ Մատթէոսի ճթ. «Եւ եղեւ օրն այն մեծ եւ ահաւոր »։ Իսկ մնացելոցն մազապուր զերծեալ ամօթով գնացին յաշխարհն իւրեանց, Իսկ Թոռնիկ յինքն գրաւեալ դարձոյց զամենայն զաւար եւ զգերութիւն «գոհանալով, ասէ, զԱստուծոյ՝ որ ազատեաց զանթիւ բազմութին զՄելտենոյ քաղաքին, եւ 'ի ծառայութենէ անօրէն ազգին Պարսից։ Այս նշանակս վասն Հայոց աշխարհաց էր »։ Ապա 'ի թիւն ճլդ. պատմէ զահագին քաջ ութիւն սորա զոր արար ընդդէմ Փիլարտոսի. որոյ հայկազուն գոլով՝ բայց յունացեալ, բազում բռնուիս գործէր 'ի կողմանէ Յունաց. կամէր եւ զԹոռնիկ ընդ իւրեւ նուաճել, իբրեւ ոչինչ կարաց առնել Փիլարտոս, գաղտ գրգռեաց զԱմրքափր ամիրայն, որ սուտ երդմամբ եւ առատ տրովք ընծայից զոր ետ ծառայից Թոռնկայ՝ հաւանեցոյց, եւ սէր սերտ կապեալ եցոյց ընդ նմա, մինչեւ բոլորովին պատրեալ Թոռնկայ՝ արտաքս ելեալ 'ի բերդէն իւրմէ, որ էր Աշմուշատ, երեք արամբք միայն գնաց 'ի կոչ նորա։ Այլ մինչդեռ, ասէ նոյն վիպագիր ճլէ, «կային 'ի գինարբուսն՝ վազեաց ամիրայն գազանաբար 'ի վերայ Թոռնկայ, եւ կամէր սպանանել զնա, եւ ոչ ունելով Թոռնիկ առ իւր՝ բայց փոքրիկ դանակով հարեալ զամիրայն՝ 'ի վայր հեղոյր զփոր նորա, եւ զայլոց ամիրայիցն բըռնեաց զգլուխսն, ընդ իրար ծեծեալ սատակեաց, եւ ինքն ելեալ անվնաս գնայր 'ի բերդն »։ Բայց ուր բազմ ութիւն են նենգագործ միաբանելոց՝ անհնարին է զերծանիլ եւ այսպիսի քաջի առն. զի մի ոմն յայլազգեաց 'ի թագստեան դարանեալ մոտ 'ի բերդն նորա, յաւուր միում յանկարծ 'ի վերայ ելեալ սպան զնա, տարեալ զգլուխ նորին առ Փիլարտոսն. «Եւ անօրէն Փիլարտոսն, ասէ, հանեալ զսկաւառակ գլխոյն եւ արար գաւաթ, եւ նովաւ ըմպէր գինի . եւ զմնացեալսն 'ի գլխոյն առաքէր ամիրային Մուֆարկնայ»։
      
       ԱՊԼԱՍԱԹ
       ԴԱՐ ԺԲ
       Յորժամ կոմսն Ուրհայու եւ կոմսն Թլպաշարայ զօրաժողով եղեալ յամին 1109. Ֆրանկ զօրօք յարձակեցան 'ի վերայ քաղաքին Խառնայ, «էր ընդ նոսա, ասէ Մատթէոս միթ. ազատ ոմն հայեցի 'ի զօրաց Վասլին, որդին Տաճատայ իշխանին Տարօնոյ, որ անուանէր Ապլասաթ. եւ էր այր քաջ եւ ընտիր պատերազմօղ »։ Ի վերայ սոցա յարձակեցան յանկարծակի 1500 հեծելազօրք Թուրքաց. եւ սպանին 'ի Ֆրանկաց արս 150. մնացեալքն կամէին փախչել անդրէն յՈւրհա. «Յայնժամ Ապլասաթ, ասէ, որպէս զառիւծ գոչեաց, եւ ձայն տուեալ զօրաց իւրոց, եւ նոքօք բեկանէր զճակատ այլազգեաց զօրացն», որով կարացին Ֆրանկք անվնաս դառնալ մտանել յՈւրհա։
      
       ԼԵՒՈՆ
       Որդի Կոստանդնի որդւոյ Ռուբինայ, ասէ Մատթէոս մծդ. եկն յօգն ութիւն Ռօճէրի կոմսին Ֆրանկաց տեառն Անտիոքայ, որ զօրաժողով լեալ յամին 1118 եկեալ էր առնուլ զԱզազ քաղաք որ է մերձ 'ի Բերիա։ Ռօճէր զաւուրս երեսուն պատերազմ մղեալ եւ ոչինչ կարացեալ առնել, ապա կամելով զփորձ առնուլ եւ զզօրացն Հայոց, յանձնեաց առ Լեւոն զառաջիկայ աւուր պատերազմն։ Այն ինչ դէպ լինէր 'ի վաղիւն արտաքս յարձակիլ զօրաց այլազգեաց՝ Լեւոն զմի մի 'ի զօրաց Հայոց խրախուսեալ, «ուժգին գոչեաց որպէս զառիւծ, եւ հանդերձ զօրօքն բախեցաւ 'ի վերայ նոցա (այլազգեաց ), եւ դարձոյց զնոսա 'ի փախուստ. եւ սրով 'ի հետ մինչեւ 'ի դուռն քաղաքին կոտորեաց զնոսա. եւ արար զնոսա արգելականս, որ այլ ոչ ելան ընդ դուռն քաղաքին 'ի պատերազմ։ Եւ էառ իշխանն Հայոց Լեւոն (անուն ) քաջ ութեան յաւուրն յայնմիկ, եւ գովեցաւ 'ի մէջ զօրացն Ֆռանկաց. եւ յայնմ օրէ սիրեաց Ռօճէրն զզօրսն Հայոց»։
      
       ԱՅԾԵԱՄՆ
       Զկինս զայս արիասիրտ յիշատակէ Սամուէլ 'ի շհգ. թուին, 1124, 'ի պատերազմին յորում Փատլուն ամիրայն պաշարեալ ունէր զԱնի քաղաք. «Յայսմ պատերազմի, ասէ, առաքինեցաւ կին մի 'ի վերայ պարսպացս, առնացի ստացեալ սիրտ, հալածականս առնէր քարամբք զմարտուցեալսն յելանելն ընդ պատուարսն, առ ոչինչ համարեալ զխոցուածս նետիցն՝ զոր վիրաւորէին արտաքուստ. եւ էր անուն նորա ըստ արժանի արագութեանն իւրոյ Այծեամն կոչեցեալ »։ Այլ հաւաստի եմք, թէ եւ զայլ բազումս յայսպիսի կանանց անյիշատակ թողեալ իցեն պատմագիրք մեր. զայս յայն սակս ասեմ, զի եւ առ մեօք լսեմք զբաղմաց յայսպիսեաց մեծագործ քաջ ութեամբ առաքինացեալ 'ի հայաստան. մանաւանդ զի 'ի բազմաց լուաք յարժանահաւատ ականատեսից՝ զօրավար կացեալ կանանց 'ի զգեստ առնացի, եւ գլուխ 'ի վերայ հազարաւոր արանց կարգեալ 'ի պատերազմի նման նախնի Ամազունեաց, յաւէտ վասն նոցա որք 'ի մէջ Քրդաց կան բնակեալ, եւ ընդ նոսա հանապազ խառնեալ 'ի մրցմունս 'ի պատճառս հինահարութեց։
       Յաւուրս բանիցս զանց արարեալ յիշել զայլ եւս արիութիւնս մերոց քաջազանց, յորոց բազում այն է որ անյիշատակ մնացին առ մատենագիրս մեր՝ քան որ գրեցանն, կնքեսցուք զբանս մեր վկայուբ Խորենացւոյն, որ ասէ յաղագս մերոյ ազգիս. «Զի թէպէտ զօր ութեամբ տկար, եւ ընդ այլով յոլով անգամ նուաճեալ թագաւորու թեամբ, սակայն բազում գործք ար ութեան գտանին գործեալ եւ 'ի մերում աշխարհիս, եւ արժանի գրոց յիշատակի, զորոց եւ ոչ մի ոք 'ի նոցանէ պէտք յանձին կալաւ մատենագրել ». ա. 3։ Այլ զարմասցին թերեւս որք լսիցենն զայսոսիկ, եթէ զիա՞րդ հնար իցէ, որ զայսպիսի եւ զայսքան քաջազուն արս ունիցի՝ ազգ, ընդ այլովք նուաճիլ տէրուբք, եւ գերի լինել նոցա։ Յայտնի կան պատճառքն, զի պակասէին 'ի նմա հիմունք օրինաց քաղաքավարութեան, այն է՝ քաջութիւն միաբան եւ ազգասէր հոգւով, եւ իմաստութիւն. զոր Վաղարշակայ առաջնոյ ուսեալ յեղբօրէն իւրմէ Արշակայ՝ աւանդեալ էր իբրեւ նեցուկ ամր ութեան պետ ութեան եւ օրէնք անժխտելի։ Եթէ կացցեն անմեկնելի 'ի միմեանց կրկին ձիրքս այս 'ի պետ ութեան իրիք. կացցէ եւ պետուին անսասան. ապա եթէ պակասեսցէ մին, կործանեսցի անշուշտ. եւ զոր ասեմս յայտ է յելից իրացն։ Վերջին թագաւորքն մեր Արշակունիք անփոյթք բարւոյ եւ անհամբոյցք իմաստութեան, զի մի՛ աւելի ինչ ասացից, քաջ ութեամբ եւեթ համարեցան հաստատուն կալ 'ի կայի իւրեանց, եւ ահաւոր այլոց հանդիսանալ. չզգեցան զհոգի ազգասէր միաբանութեան, չառին 'ի ձեռին գործի զիմաստ ութիւն զառաջնորդն անմոլար հզօր զօրութեան իւրեանց եւ զփարատիչ ախտից եւ մոլոր ութեանց նոցա որք կործանիչք են պետութե։ Նմին իրի իբրեւ զնաւ անղեկ եւ անառաջնորդ ծփեալ յալեաց յառտնին երկպառակ ութեանց եւ յարտաքին աղէտից, յաւարի առան եւ գերեցան 'ի հինից թշնամեաց մերձակայից։ Սոքա, մանաւանդ ազգն Պարսից, անկարօտ իմաստութե, այլ կարօտք եւ ծարաւիք քաջ ութեան մերոցն, նոքօք զօրացան եւ յաջողեցան 'ի պատերազմունս մեծամեծս. զի որ յառաջագոյն սասանեալ կային յահէ թշնամեաց իւրեանց 'ի Հեփթաղաց, 'ի Քուշանաց եւ 'ի Հոնաց, քաջուբ մերոցն յաղթանակեցին 'ի վերայ նոցա. քանզի առ ամենայն ազգս տարածեալ էր համբաւ քաջ ութեան ազգիս. յայտ է յանցից անցելոց առ Վարդանաւ եւ առ Վահանաւ. մինչեւ առ նուաճել զմին եւ զորս ընդ նմա, ահ արկանէր իւրոցն զօրագլուխն Պարսից, թէ «Դուք ինքնին գիտէք զքաջ ութիւն աշխարհին Հայոց, եւ զառն առն իւրաքանչիւր նահատակ ութիւն արութե », որպէս ասէ Եղիշէ. եւ միւսոյն սակաւաթիւ զօրացն ահեղ զօր ութիւն ափշեցոյց զդուռն Արեաց, որպէս ասացաւ 'ի վեր անդր։ Եւ 'ի պատճառս ար ութեան ազգիս վառեցան նախանձու Պարսք եւ Յոյնք, Թաթարք եւ արաբացիք, եւ այլ զի՞ գիտեմ քանի քանի բարբարոսք, եւ եւրոպացիք իսկ, գուն գործեալ իւրաքանչիւր ամենայն զօր ութեամբ ինքեանց ծառայեցուցանել զՀայս, զի եւ ամենեցուն վկայէր միտք, թէ յորժամ զՀայս ունիցին թիկունս օգնականութեան, յաջողեսցին յոր եւ կամեսցին. ապա թէ ոչ՝ կամ անհնարին է նոցա կամ կարի դժուարին հանդերձ ահեղ պատրաստ ութեամբ 'ի գլուխ տանել զյաղթ ութիւն ընդդէմ այնոցիկ, ընդ որ միաբանեալ իցեն Հայք։ Իսկ մերքն թերեւս եւ պարծանս իսկ համարէին անձանց՝ յաղթ ութիւն ստացեալ վասն օտարոտի ազգաց 'ի վերայ թշնամեաց նոցա։ Այլ զայս երեւելի բնաւոր ութիւն ազգիս յոր բնաւորեալն է 'ի սկզբանէ. յիմաստուն ընթերցողս անդր յանձն արարեալ առ 'ի նիւթ մեծի խորհրդածութեան, դարձցուք մեք անդրէն 'ի կարգ պատմութեանս։