Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Գ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՈՐՊԷՍ առաջին տեղի աստուածապաշտ ութեան յաւուրս Նոյի եղեւ Հայաստան, նոյնպէս եւ առաջին տեղի ընդունելոյ զքարոզ ութիւն քրիստոնէական հաւատոյ եղեւ ՚ի նմա։ Եւ որպէս անագան ուրեմն տեղի ետ եւ մեկնեցաւ լոյսն աստուածապաշտ ութեան յաշխարհէս Հայաստանեայց, եւ փոխանակ եմուտ խաւար կռապաշտութեան, նոյնպէս եւ փութով ծագեաց ՚ի նմա լոյսն քրիստոնէ ութեան կրկին քարոզութեամբ. նախ՝ յաւուրս Աբգարու քարոզ ութեամբ Թադէոսի եւ Բարթողոմեայ. եւ երկրորդ՝ յաւուրս Տրդատայ քարոզ ութեամբ Լուսաւորչին. զորոց խօսեսցուք յառաջիկայդ։
       Ա. Առաջին քարոզութիւն յաւուրս Աբգարու։
       Հրաշալի եւ օտարացուցիչ իմն լսելեաց թուի դարձ Աբգարու թագաւորի. որպէս թէ կռապաշտի ուրուք ոչ տեսեալ եւ ոչ կենակցեալ ընդ Քրիստոսի, այլ միայն ՚ի հեռաստանէ զսքանչելիս նորա լուեալ՝ իսկ եւ իսկ հաւատալ ՚ի նա, միանգնամայն ընդունել զնա Աստուած։ Բայց ՚ի յիշելն զոր ինչ գրեցաք սուղ ինչ յառաջ վասն վիճակի Մոկաց նահանգին Հայոց եւ վասն վիճակի Միջագետաց՝ ոչ այնչափ օտար թուեսցի լսելեաց, այլ զի գաղտնի խորհուրդ Աստուծոյ ՚ի յայտ եկեսցէ, որ ՚ի յաւիտենից պատրաստեաց զԱբգար առ սոյն հաւատս։ Վասն որոյ եւ առ առաւել բացատր ութիւն բանիս որ կարեւոր է՝ հարկ է մեզ աստանօր միւսանգամ խօսել, եւ յայտ առնել զաշխարհն՝ ուստի եկին մոգքն ՚ի ծնունդն Քրիստոսի։
       Ժարտ է ընթերցողին յուշ ածել աստանօր զոր ինչ գրեցաք ՚ի գլուխն Անուան , թէ Հրեայք չունին անուն ինչ սեփական վասն համօրէն Հայաստանեայց. զի անունս Առմէնիա կամ Արամեան, որ է հասարակ անուն աշխարհիս եւ ազգիս առ ամենայն օտար ազգս, ոչ ՚ի գործ ածէր առ Հրեայս. քանզի նոքա Արամեան անուամբ կոչէին միայն զԱսորիս, սակս Արամ կոչելոյ նահապետին Ասորւոց, որ էր այլ Արամ որդի Սեմայ։ Նմին իրի առ ՚ի չշփոթել զՀայս ընդ Ասորիս, ուր բանն էր զմիջնաշխարհէն Հայոց՝ կոչէին յանուն Արարատայ. որովհետեւ Այրարատեան նահանգ կոչէր միջնաշխարհ մեր . ուր եւ եղեն բնիկ բնակարանք նախնի նահապետաց մերոց, ապա եւ թագաւորաց մերոց. իսկ ուր բանն էր զհամօրէն Հայաստանեայց կամ զեզերաց նորա, զայլ եւ այլ անուանս տային։ Բայց առաւել հասարակ եղեւ առ նոսա կոչել Արեւելք անուամբ. ըստ այսմ զտեղի դրախտին կամելով ցուցանել Մովսէս՝ եդ ընդ Արեւելս, այն է ասել ՚ի Հայս։ Սոյնպէս եւ յորժամ որդիք եւ սերունդք Նոյի բազմացեալք ՚ի Հայս՝ ելեալ ՚ի համօրէն Հայաստանեայց խաղացին ՚ի Սենաար, Մովսէս ոչ կարաց տալ զայլ անուն , բայց եթէ զանունս Արեւելք. «Եւ ՚ի խաղալն նոցա յԱրեւելից »։ Զորոց եւ զպատճառն տես ՚ի ստորագր ութեան դրախտին։
       Այսմ ՚ի վերայ հասեալ՝ դիւրին լինի այժմ իմանալ թէ վասն ոյր եւ Աւետարանիչն զտեղի մոգուցն եկելոց կոչէ Արեւելք. զի եթէ լինէին նոքա ՚ի Պարսից եւ յարաբացւոց՝ անշուշտ տայր զանուանս նոցա, որք ծանօթ էին Հրէից. եւ եթէ բան սաղմոսին զմոգուցն էր՝ արդարեւ ինքն իսկ Աւետարանիչն յուշ առնէր. որպէս եւ զայլոց ամենեցուն զմարգարէական բանս յուշ առնէ, մանաւանդ ՚ի սկզբան անդ վարուց փրկչին։ Այլ քանզի կամէր ասել թէ ՚ի հարաւային արեւելեան սահմանաց Հայոց եկին մոգքն, զայս սահման չմարթ էր այլ անուամբ բացատրել առ հրեայս, ոչ անուամբս Առմէնիա, զի ոչ ՚ի գործ ածէին վասն Հայոց, որպէս ասացաք . ոչ Արարատեան՝ զի կարի հեռաւոր սահման էր ՚ի բնիկ Արարատայ. ոչ զբնիկ երկրին անունն տալով, որ էր նահանգն Մոկք, զի քան զամենայն ամենեւին իսկ անծանօթ էր Հրէից անունս Մոկաց նահանգ։ Ապա պատշաճագոյն անուն այն էր՝ զոր եւ Մովսէս էր տուեալ վասն Հայաստանեայց, այն ինքն է Արեւելք։ Եթէ մոգքն միայն ՚ի Միջավետաց լինէին, Աւետարանիչն դնէր զայն անուն, որ առ Հրեայս ծանօթ էր. այլ զի յԱրեւելից եկեալ ասէ, որ էր անուն իբր սեփական Հայաստանեայց առ նոսա, յայտ է թէ էին սոքա ՚ի կողմանց ինչ աշխարհիս Հայոց, այն է ՚ի Մոկք նահանգէ, զոր Արեւելք անուանելով՝ մարթ էր ընդ նովին անուամբ իմանալ եւ զՄիջագետս. զի սուրբ գիրք զտեղին՝ ուստի էր Բաղաամ՝ երկոքումբք անուամբք բացատրեն, ՚ի Միջագետաց եւ ՚ի լերանց Արեւելից եկեալ ասելով։ Արդ ո՞չ ապաքէն հակառակ է ճշմարտութեան, զտեղի մոգուցն եւ յաջորդացն Բաղաամու՝ զոր եւ Աւետարանիչն ըստ բաւականին յայտ առնէ յԱրեւելից ասելով, առ որս եւ պահեալ լինէր աւանդ ութիւն աստեղն երեւելոյ փրկչին՝ օտարացուցանել ամենեւին ՚ի բնիկ տեղւոջէն, եւ ասել թէ իցէ աշխարհ արաբացւոց, որ ոչ իւիք յարմարի Արեւելք անուան՝ որով ցուցանէ Աւետարանիչն զտեղին. եւ զայդ յայն սակս ասեն, զի զբան սաղմոսին առցեն ՚ի վկայութի՝ որ վասն գալստեան թագաւորացն Արաբայ եւ Սաբայ։ Այլ որպէս գրեցաք յառաջագոյն, այն է ասացեալ վասն ապագայ ժամանակի եկեղեցւոյն Քրիստոսի։
       Արդ յետ ցուցանելոյ զաշխարհն մոգուց եկելոց ՚ի ծնունդն Քրիստոսի լինել Մոկաց աշխարհն արեւելեան եւ Միջագետք, ուստի էր Բաղաամ գուշակօղ աստեղն , տեսցուք այժմ զհաւատալն Աբգարու թագաւորին թէ զիարդ այնպէս դիւրաւ հաւատաց ՚ի Քրիստոս։ Մտադիր ընթերցօղն ինքնին իմաստասիրէ ածեալ զմտաւ՝ թէ այս մոգք ՚ի դառնալն իւրեանց ՚ի Բեթղեհէմէ յարեւելս ՚ի նահանգն Մոկաց եւ ՚ի Միջագետս՝ ՚ի հարկէ ամենեցուն պատմէին եւ հռչակէին յայն կողմանս զոր ինչ տեսին ըստ գուշակելոյ աստեղն զփրկիչն տիեզերաց նորոգ ծնեալ. այն համբաւ ծաւալէր առհասարակ ՚ի Մոկաց նահանգին եւ ՚ի Միջագետս՝ զորմէ խօսէին ամենեքին։ Ի ժամանակին յայնմիկ եւ յառանձին գթութեանցն Աստուծոյ լինէին շնորհք գալ Աբգարւ ՚ի Միջագետս, քաղաք շինել, եւ զբնակութիւն իւր անդ հաստատել. թէպէտ եւ վախճան մտացն այլ ինչ էր ամենեւին։ Յետ գալոյ նորա անդր՝ լսէր ՚ի հարկէ մի ըստ միոջէ վասն աստեղն երեւելոյ, վասն մոգուցն գնալոյ եւ դառնալոյ, եւ զաստուածութենէ փրկչին վկայելոյ. գուցէ եւ զմին իսկ ՚ի մոգուցն լինէր նմա տեսանել, եւ ՚ի բերանոյ նորա լսել զամենայն։ Արդ այսպիսի անձին պատրաստելոյ ամենայնիւ՝ քանի դիւրին լինէր այնուհետեւ հաւատալ եւ բանից երից նախարարաց իւրոց, եւ ընդունել զճշմարիտ հաւատս. որոց յԵրուսաղէմ գնացեալ, եւ սքանչելագործուեցն Քրիստոսի ականատես եղեալ, ասէ Խորենացին, «պատմեցին Աբգարու. ընդ որ զարմացեալ Աբգարու՝ հաւատաց ճշմարտապէս իբրեւ յարդարեւ որդի Աստուծոյ, եւ ասէ, այն զօր ութիւնք ոչ մարդոյ են, այլ Աստուծոյ. զի չիք ոք ՚ի մարդկանէ որ կարէ զմեռեալս յարուցանել, բայց միայն Աստուած։ Եւ քանզի ապականեալ էր մարմինն իւր ՚ի չարաչար ցաւոց… ետ տանել նմա թուղթ աղաչանաց գալ եւ բժշկել զնա ». բ. 30։
       Եւ այսպէս ՚ի ծագել ճշմարիտ լուսոյ աստուածգիտ ութիւն աւետարանին ՚ի Պաղեստին՝ մի միայն այս աշխարհ գտաւ ՚ի հեռաւոր վայրս պատրաստականս յընդունել ութիւն հաւատոյ. որ ՚ի հեռուստ անտի ետես աչօք հաւատոյ զլոյսն ճշմարիտ փայլեալ յԵրուսաղէմ. նախ քան զամենեսին ընկալաւ, հաւատաց, եւ ինքնաշարժ ՚ի ձեռն թագաւորին իւրոյ Աբգարու պատգամ առաքեաց, եւ պատգամ ընկալաւ ՚ի Քրիստոսէ ՚ի զարմացումն լսողաց։ Այն պատգամ երկնաձիր բանիցն Քրիստոսի եղեւ ՚ի սիրտ Աբգարու իբրեւ սերմն ինչ երկնային՝ անկեալ յերկիր պարարտ եւ բարի, որ անդէն բուսոյց զբոյսս ճշմարիտ հաւատոյ. մինչեւ ոչ միայն ինքեան դաւանել ճշմարտիւ, այլ եւ յետ մկրտելոյն ՚ի Թադէոսէ՝ լինել նաեւ քարոզիչ առ թագաւորս, գրելով առ կայսրն Տիբերիոս, առ Ներսէհ արքայ ասորեստանեայց, առ Արտաշէս արքայ Պարսից. եւ թէ հնար էր՝ գրէր առ ամենայն թագաւորս երկրի , ինքն գոլով ՚ի մէջ թագաւորացն այնոցիկ անդրանիկ ըստ հաւատոյն։ Որով աշխարհ մեր եղեւ սկիզբն քրիստոնեայ թագաւորութեան. եւ է առաջին սահման քրիստոնէ ութեան յարեւելեան ծագաց Ասիոյ ընդ արեւմուտս։ Քարոզ ութիւն Աբգարու եղեւ ոչ միայն առ թագաւորս այլ եւ այլ ազգաց , այլ նաեւ առ ժողովուրդ իւր. յորում եւ տեսանի աստուածային իմն զօրութի. զի «ոչ զոք ածէր բռն ութեամբ ՚ի հաւատս, բայց օր ըստ օրէ յաւելեալ ՚ի հաւատացեալսն բազմանային », ասէ Խորենացին բ. 33։ Այլ այս քարոզ ութիւն եւ ջանք Աբգարու՝ էին գործակց ութիւն քարոզ ութեան Թադէոսի առաքելոյն. որոյ «առեալ հրովարտակ յԱբգարէ, ասէ անդէն նոյն մատենագիր, զի ամենեքեան լուիցեն աւետարանին Քրիստոսի»։
       Չէ անկ զանց առնել ՚ի յիշելոյ եւ զՀեղինէ զառաջին քրիստոնեայ թագուհին, զկնի Աբգարու՝ զտիկինն Միջագետաց, որոյ յետ հաւատալոյն՝ յԵրուսաղէմ չուեալ գնայր ՚ի տաճարն, ուր գնային յայնժամ եւ առաքեալքն. զաշտանակ տաճարին ոսկեղէն տայր գործել յիւրոց գանձուց, որպէս վկայէ Դալմուտն Հրէից եւ Յովսեպոս, որ վասն գնալոյ նորա ՚ի տաճարն եւ ընծայս պարգեւելոյ՝ հրէացեալ կարծէ զնա։ Նախ քան զՀեղինէ թէպէտ վասն Սաթինկայ տիկնոջ պատմի լուեալ զքարոզ ութիւն աւետարանին ՚ի Սուքիասանց, այլ վասն ընդունելոյ նորա զքրիստոնէութիւն՝ կեղակարծ թողու Թոմա արծրունի յասելն. «Իսկ սրբոցն որ ՚ի Սուկաւէտ լերինն՝ քանզի էին համաշխարհիկք եւ հաւատարիմք Սաթինկայ՝ եկեալ զկնի նորա՝ յղեն զոմն ՚ի ճգնաւորացն առ տիկինն, զկռոցն յանդիմանելով զսնոտի եւ զանօգուտ պաշտօնն, որպէս եւ սուրբն Քռիւսի առ Արտաշէս. իսկ Սաթինիկ ունկնդիր եղեալ խրատու սրբոցն (տակաւին ) ոչ ՚ի բաց մերժեցաւ ՚ի կռոցն Աստղկայ անուանեալ պատկերին. քանզի կասկածանս ունելով ՚ի թագաւորէն եւ յորդւոցն, մանաւանդ զի եւ թագաւորին նախ ակն ունէր զդառնալն ՚ի կռոցն ՚ի յերկրպագ ութիւն Քրիստոսի ճշմարտին Աստուծոյ։ Բայց թէ ո՛րպէս եղեւ կատարումն իրացն, մեզ չէ յայտ ». ա. 11։
       Յայլ կողմանս ինչ Հայաստանեայց եղեւ եւ այլ քարոզ ութիւն աւետարանի ՚ի ձեռն սրբոյն Բարթողոմեայ առաքելոյն, որ է Հեր եւ Զարեւանդ գաւառ. ուր նախ առաջին սկիզբն առեալ էր ուսումն ուղիղ մոգ ութեան ՚ի ձեռն Սեմայ, որ ուսուցանէր զաստուածապաշտ ութիւն եւ զաստեղաբաշխութիւն, որպէս գրեալ եմք յառաջն, անդ այժմ սկիզբն առնու վարդապետ ութիւն աւետարանական։ Քարոզեաց սուրբն Բարթողոմէոս նաեւ յԱնձեւացիս, ուր եթող զպատկեր տիրամօրն. քարոզեաց եւ ՚ի Սիւնիս եւ ՚ի Գողթն գաւառ Սիւնեաց, զորմէ պատմէ Ստեփաննոս օրպէլեան զ. «Քան զՀայաստանեայսս, ասէ, նախահաւատ երեւեցան սոքա եւ եկին ՚ի հնազանդ ութիւն սրբոյ աւետարանին ՚ի ձեռն սուրբ առաքելոյն Բարթողոմէոսի… (որոյ ) անցեալ ընդ Ատրպատական գայ իւրովք աշակերտօքն, եւ անցեալ ընդ գետն Երասխ՝ մտանէ ՚ի սահմանս Սիսականու. եւ սկիզբն արարեալ քարոզ ութեան յՈրթվատ գիւղ եւ յԱրեւելս գաւառ եւ ՚ի տունն Բաղաց եւ ՚ի Գողթն, որք ընկալան զքարոզ ութիւն աւետարանին ՚ի ձեռն սուրբ առաքելոյն Բարթողոմէի։ Իսկ սուրբ արաքեալն շինէ եկեղեցի ՚ի Գողթն յարեւմտից եզերն ՚ի վերայ վիմի միոյ յիւրեանց հանգստեան տեղւոջն՝ ուր վանքն էին կալեալ. եւ անուն կոչեցին Տեառն ընդ առաջ… Եւ էր իշխան գաւառին Շաբ, եւ որդի իւր Խոսրով, եւ թոռն իւր Վահան, եւ կին իշխանին Նշնա. ապա կացուցանէ նոցա տեսուչս , զի մի՛ վերստին մոլորեսցին ՚ի կռապաշտութիւն, զոմն յաշակերտաց իւրոց Կումսի անուն, ձեռնադրեալ զնա եպիսկոպոս. եւ ինքն յանձն արարեալ զնա սուրբ Հոգւոյն՝ գայ ՚ի Վանանդ գիւղ. եւ մի յաշակերտացն անդ վախճանեցաւ Լուսիկ անուն… Իսկ սուրբ առաքեալն ելեալ անտի գնաց ՚ի մայրաքաղաքն Հայոց Դուին։ Յետ այսորիկ վախճանեցաւ Կումսի… ապա կացուցանեն իւրեանց առաջնորդ զխուժիկ ոմն Բաբիլաս անուն »։ Եւ այսպէս աստ եւ անդ շրջելով սուրբ առաքեալն ՚ի Հայաստան քարոզէր զաւետարանն մինչեւ ՚ի կատարումն իւր նահատակ ութեամբ յԱրեւբանոս քաղաքի յԱղբակ . յորում աւուր հաւատացեալքն միայն եղեն երկու հազարք. վասն որոյ եւ արժանապէս անուանեալ Հայաստանեայց հայր հոգեւոր։ Զերկուց առաքելոցն զԹադէոսի եւ զԲարթողոմեայ քարոզութին յիշէ եւ սուրբն Գրիգոր յառաջին թուղթն իւր առ Ղեւոնդ. «Յորում այսմ աշխարհի (Հայոց ) կառի առաւել մասն պարծանաց եհաս։ Զի երկոքեան ամոլքն աստ եկեալք, եւ սորին սահմանի վիճակի՝ Հոգւոյն բանիւ ՚ի ձեռն նորին շնորհաց »։ Վասն որոյ չերեւի ՚ի գրծ եդեալ այն հալածումն եւ արշաւանք հռոմայեցւոց ՚ի մեր աշխարհս, զոր բերէ Մառինովիք յԵւսեբիոսէ։
       Եւ թէպէտ յետ առաքելոցն ոչ մնացին բնակիչքն ՚ի քրիստոնէուե, այլ առաջին կռապաշ տութիւնն ծաւալեցաւ ՚ի թագաւորս, ՚ի նախարարս եւ ՚ի մեծ մասն ժողովրդեան, բայց եւ ոչ բարձաւ իսպառ ՚ի Հայաստան աշխարհէս սերմն քրիստոնէ ութեան զոր սերմանեցին երկոքին ամոլքն այնոքիկ . այլ աստ եւ անդ մնացին քրիստոնեայք, թէպէտ եւ միշտ ընդ հալածանօք եւ օր ըստ օրէ նուազելով։ Զայս յայտ առնէ պատմ ութիւն ճանապարհորդ ութեան Հռիփսիմեանց. զորոց ասէ Խորենացին՝ թէ յորժամ ՚ի կողմանս Անձեւացեաց «հասին ՚ի տեղի մի, եւ գտին սակաւ ինչ քրիստոնեայս՝ ձեւանշան ունելով զպատկեր տիրամօրն »։ Յայտ առնէ եւ Ստեփաննոս օրպէլեան զ. յասելն վասն քրիստոնէից Սիւնեաց նահանգին. «Սոքա կացին եւ մնացին անտերունչք բնակեալ այսր անդր. եւ ոմանք ղօղեալք ՚ի լերինն Գարուայ՝ միայնաւոր ութեամբ զկեանս իւրեանց վարէին, զբազումս ուսուցանելով յոլով ժամանակօք մինչ ՚ի գալ մեծի Լուսաւորչին ՚ի Հայս, եւ լուսաւորելոյ զամենայն աշխարհս Հայոց »։ Այնչափ յաջողեալ էր անդէն քրիստոնէուին, մինչեւ կարող լինել քրիստոնէից ժամանակին Սիւնեաց նահանգին շինել զեկեղեցի Թանահատին յանուն սրբոյն Ստեփաննոսի՝ 400 ամօք յառաջ քան զթուականն Հայոց. որ է ասել յերկրորդ դարուն Քրիստոսի. որպէս աւանդէ Մաշտոց առ Ստեփաննոսի օրպէլեան, զորմէ կարես տեսանել ՚ի մեծ Հայս 261։ Զնոյն յաջող ութիւն քրիստոնէ ութեան լինել իմաստասիրեմք նաեւ յայլ կողմանս Հայաստան աշխարհիս մինչեւ ՚ի ժամանակս Խոսրովու թագաւորի հօր Տրդատայ ՚ի հալածանացն՝ զոր եհան նոյն ինքն Խոսրով, յորմէ նահատակեալքն բազում եղեն. որպէս է տեսանել առ Խորենացւոյն՝ հաստատեալ վկայ ութեամբ երեւելի առն. «Փերմելիանոս եպիսկոպոս Կեսարու կապադովկացւոց…. գրէ բազում վկայեալս եւ ՚ի Խոսրովու ՚ի մերում աշխարհիս ». բ. 75։ Ի քրիստոնէից աստի որք մնացին զկողմամբ Անի բերդին՝ եղեւ ՚ի հարկէ եւ այն կիսամասնեայ լուսաւոր ութիւն Օտայ նախարարին՝ զորմէ գրէ նոյն մատենագիր. «Գտանէ զՕտայ սնուցեալ զքոյր իւր Խոսրովիդուխտ. եւ պահեալ զգանձսն ամրոցաւն հանդերձ յոյժ երկայնամտութեամ. քանզի էր արդար եւ համբեր, ժուժկալ եւ առաւել իմաստուն. զի թէպէտ եւ ոչ ծանեաւ զճշմարտ ութիւն յաղագս Աստուծոյ, սակայն զստ ութիւն կռոցն գիտաց. նոյնպէս էր եւ սան նորա Խոսրովիդուխտ ». բ . 82։ Այս վերջին բան ակնարկէ եւ վասն Խոսրովիդխտոյն ծանուցեալ զստ ութիւն կռոցն։
       Երեւելի նահատակեալքն յայսմ միջոցի ՚ի մերում աշխարհի յանուանէ յիշատակեալքն յետ Թադէոսի եւ Բարթողոմէոսի՝ եղեն Ոսկեանք եւ Սուքիասանք. սոքա խմբովին վկայեալք։ Իսկ յառանձին վկայեալս երեւելի եղեն սրբուհին Սանդուխտ դուստր Սանատրկոյ, եւ Ոգոհի քոյր Սանատրկոյ, մին աշակերտեալ Թադէոսի, եւ միւսն Բարթողոմեայ. որպէս եւ հազարապետն Սանատրկոյ։
       Բ. Երկրորդ քարոզութիւն յաւուրս Տրդատայ։
       Բողոք անպարտ արեանցն բազմ ութեան վկայից՝ զոր եհեղ յաշխարհիս մերում մեծն Խոսրով, լսելի եղեն գոգցես առ Աստուած, որ զլոյս աստուածգիտութեան զսահմանեալն ՚ի յաւիտենից վասն համօրէն Հայաստանեայցս՝ ծագեաց մեծապայծառ եւ անշէջ երկրորդաւս այսու քարոզութեամբ յետ անցելոց ամաց իբրեւ երկերիւր եւ յիսնից առաջնոյ քարոզ ութեան առաքելոցն։ Եւ լինէր այս յետ գալստեան Անակայ պարթեւի յաշխարհս մեր։ Սակայն կարեւոր զնն ութիւնք կան աստանօր, զոր չկամիմ թէ անյիշատակ մնասցէ։ Քանզի կրկին անգամ տեսանեմք յաշխարհի մերում լեալ զդարձ ՚ի քրիստոնէութի. եւ ՚ի կրկին եւս նուագս նմին գործակից՝ զգալ հռոմայեցւոց յաշխարհ մեր. յառաջնումն՝ զգալուստ Ոսկեանց իշխանաց հռոմայեցւոց, որք եւ իւրեանց վարդապետ ութեամբ զայլս աշակերտեցին ՚ի քրիստոնէուի. իսկ յերկրորդումն՝ զգալուստ Հռիփսիմեանց կուսանաց հռոմայեցւոց, որք զսուրբն Գրիգոր ՚ի լոյս հանին ՚ի քարոզել իբր ՚ի մեռելոց յարուցանելով։ Որով եւ ստուգեալ տեսանեմք ՚ի մեզ զայն՝ զոր բազումք ՚ի վարդապետաց ասեն, թէ քանզի գլխաւոր հալածօղ եկեղեցւոյն Քրիստոսի Հռոմ քաղաք էր, նմին իրի եւ Քրիստոս զնոյն մայրաքաղաքն Հռոմ ընտրեաց ՚ի գահ իւրում եկեղեցւոյ. որով եւ լրումն էառ մարգարէութին Դանիէլի՝ վիմին հատանիլ ՚ի լեռնէն ՚ի վերայ արձանին , որ ցուցանէր զտէր ութիւն հռոմայեցւոց. փշրել զարձանն, եւ ինքն նստել ՚ի տեղի արձանին։ Եւ զի հռոմայեցիք եղեն գործակալք նոյն հալածանաց, վասն որոյ եւ Քրիստոս ՚ի հռոմայեցւոց էառ գործակալս ՚ի քարոզել զքրիստոնէութին եւ ՚ի հեռաւոր աշխարհս։ Մեծ զարմանք են արդարեւ լսել Հայոց զայնչափ լուսաւոր քարոզ ութիւն սրբոյն Գրիգորի յաւուրս չարչարանաց իւրոց, տեսանել զայնչափ հրաշս ՚ի կրել զայնպիսի տանջանս, եւ բոլորովին անպտուղ ելանել. իսկ ՚ի գալ խմբովին այսոցիկ տկար աղջկանց հռոմայեցւոց սրբոց կուսանաց յաշխարհ մեր , եւ ՚ի հեղուլն անդ զարիւնս իւրեանց վկայական մահուամբ, յայնժամ ՚ի գթուէն Աստուծոյ լուսաւորէին. որոյ հանեալ զսուրբն Գրիգոր ՚ի խաւարային վիրապէն Արտաշատու, զբարբարոս բնակիչս Հայաստանեայց անսացօղս եւ հլուս գործէր յունկնդր ութիւն քարոզ ութեան նորա. իսկ զբնակիչս Վրաց՝ նոցին իսկ սրբոց կուսանացն քարոզելով դարձուցանէր ՚ի քրիստոնէութիւն, եւ աշակերտս առնէր սրբոյն Գրիգորի։ Որով դստերք հռոմայեցւոց հալածչացն Քրիստոսի ՚ի հեռաւոր աշխարհէ անկարծելի իմն ճանապարհ հատանելով՝ դարձուցիչք եղեն Հայաստան աշխարհիս արեամբն իւրեանց. իսկ Վրաց՝ քարոզ ութեամբ իւրեանց։ Երկրորդս այս քարոզ ութիւն եւ դարձ Հայաստանեայց հրաշալի իմն օրինակաւ լինէր, ոչ յանկեան ուրեք աշխարհին, կամ ՚ի քաղաքս ոմանս եւ ՚ի գաւառս եւեթ, այլ ՚ի համօրէն աշխարհին ծագաց ՚ի ծագս. զորոյ զնմանն չտեսանեմք ուրեք յամենայն եկեղեցական պատմութիւնս. որում եւ մեծապէս սատարիչ գտաւ թագաւորն սուրբն Տրդատ՝ գործակից լինելով սրբոյն Գրիգորի. որպէս եւ Աբգար թագաւոր յառաջնումն՝ սրբոյն Թադէի. զոր օրինակ վկայէ եւ Խորենացի բ. 92. «Այլ զառաւել ութիւն ասեմ աստ զթագաւորին… նուաճել հաւանեցուցանողականաւ կամ բռնաւորականաւ բանիւ՝ առաւել էր թագաւորին շնորհ. քանզի ըստ հաւատոյն ոչինչ կասեցուցանէր զգործն. այնր աղագաւ կոչեմ եւ զսա (զՏրդատ ) նախաշաւիղ ճանապարհ, եւ լուսաւորութեանցն մերոց հայր երկրորդ »։ Եւ ՚ի գ. 3. «Մեծաւ պնդ ութեամբ առնէր վրէժխնդրութիւն հաւատոց եւ վարուց երանելին Տրդատ. առաւել այնոցիկ՝ որ բացակողմանքն էին յիւրում իշխանութեանն »։ Եւ Ագաթանգեղոս գրէ յծգ. «Արքայն (Տրդատ ) մեծասաստ իշխանութեամբ տայր հրաման… հնազանդել ամենահեշտ լծոյ ծառայու թեանն Քրիստոսի… ինքն թագաւորն լինէր քարոզ խոստովանելով զիւր ամբարշտութիւնսն, եւ պատմէր զամենայն արարեալ սքանչելիսն Աստուծոյ որ անցեալ էին ընդ նա, եւ զողորմ ութիւն բժշկութեանն. եւ զայն ցուցանէր բարձրաձայն աղաղակաւ յայտ յանդիման առաջի ամենեցուն »։ Զայսպիսի ունելով իւր գործակից սրբոյն Գրիգորի՝ կարօղ եղեւ զհամօրէն աշխարհն միանգամայն դարձուցանել ՚ի քրիստոնէութիւն։ Այլ ՚ի վերայ այսր ամենայնի ՚ի տեղիս տեղիս մնաց կռապաշտուին. զոր օրինակ ՚ի Գողթն, ՚ի Գարդման եւ ՚ի Տաշիր, զոր ապա եբարձ սուրբն Մեսրոպ. զորոց կարես տեսանել ՚ի մեծ Հայս։ Մնաց նաեւ ՚ի Տարօն. ուր սուրբն Վրթանէս գտեալ իբրեւ երկուս հազարս դարձոյց ՚ի հաւատս եւ մկրտեաց, զորմէ պատմէ Բուզանդ գ. 3. որ եւ ՚ի Ծոփս ասէ մնացեալ հեթանոսութիւն, յասելն վասն սրբոյն Եպիփանու աշակերտին ծերունւոյն Դանիէլի՝ թէ բնակէր յանապատին Ծոփաց, «եւ առնէր սա մեծամեծ նշանս եւ սքանչելիս. եւ դարձուցանէր զբազում մոլորեալս ՚ի հեթանոսուէ ՚ի քրիստոնէուի »։ Յետ այնորիկ եւ վասն երկրին Աղձնեաց գրէ՝ թէ «լուսաւորէր եւ զնոսա մեծապէս ». առանց զայլ ինչ յիշելոց։