Վասն Վարդանայ եւ Հայոց պատերազմին

       Չորրորդ յեղանակ
ՎԱՍՆ ԵՐԿՊԱՌԱԿՈՒԹԵԱՆ ԻՇԽԱՆԻՆ ՍԻՒՆԵԱՑ ԵՒ ԸՆԿԵՐԱՑ ԻՒՐՈՑ
1 Մինչեւ զայս վայր ոչ ինչ կարի զանգիտէի պատմել զհարուածս ազգիս մերոյ, որ յարտաքին թշնամեացն ճշմարտութեան չարաչար յարեան ի վերայ մեր. որք սակաւագոյնք հարին զմեզ, եւ յոլովագոյնք հարեալ գտան ի մէնջ, քանզի դեռ եւս միաբանք եւ հաւասարք էաք։ 2 Թէպէտ եւ ոմանք ի ծածուկ ունէին զերկմտութիւն նենգութեանն , սակայն յաչս արտաքնոցն ահաւոր երեւէր միաբանութիւնն. որպէս յերկուս եւ յերիս տեղիս ոչ կարացին կալ առաջի։
       3 Արդ յայսմ հետէ եւ անդր , ուր սպրդեալ * անկանի երկպառակութիւն ի ներքս, ընդ քակել միաբանութեանն ՝ եւ երկնաւոր առաքինութիւնն հեռանայ. եւ անձնընտիրք լինելով՝ յոյժ բազմանայ լալումն ողբոյս ։ 4 Քանզի հատեալ անկեալ անդամքն, որ յառաջագոյն սորուն սուրբ մարմնոյս էին, դառնայ մարդ յարտասուս առաջի մերձակայ դիականն . եւս առաւել լնու դառնութեամբ ի վերայ * այնորիկ, որ յոգի եւ ի մարմին առ հասարակ դիակնանայ ։ 5 Եւ եթէ ի վերայ միոյ անձին այսպէս, ո՜րչափ եւս առաւել ի վերայ ողջոյն ազգի միոջ։
       6 Այլ յայսմ տեղւոջ ոչ միայն * ի վերայ միոյ ազգի է ողբումնս մեր , այլ ի վերայ ազգաց եւ աշխարհաց. զոր եւ յառաջ մատուցեալ ասացից ըստ կարգի, թէպէտ եւ ոչ խնդութեան մտաւք։ 7 Ահա ակամայ ճառագրեմ զբազումս որպէս կորեան ոմանք ի ճշմարիտ կենացն իւրեանց, եւ պատճառք եղեն բազմաց կորստեանն , ոմանց ՝ երեւելեացս միայն, եւ այլոց երեւելեաց եւ աներեւութից։ 8 Եւ այն՝ եւս չար է քան զամենայն. դուռն ՝ զոր բացին կորստեան , Աստուծո՛յ միայն կարողութիւն է * փակել զնա. այլ ըստ մարդկան սահման ՝ ահա անցեալ է հնար։
       9 Այս անաւրէն Միհրներսեհ , քանզի յառաջագոյն ստուգեալ գիտէր զամբարշտութիւնն Վասակայ, եւ յայնմ ժամանակի եւս յղէր եւ կոչէր զնա առ ինքն։ 10 Որպէս նորա իսկ յառաջագոյն զատեալ եւ որոշեալ էր ի միաբանութենէն Հայոց, եկն եւ յանդիման եղեւ. եւ ստուգէր զիւր հաւատարմութիւնն եւ զՀայոց անիրաւ ապստամբութիւնն ։ 11 Յաւել եւ պատմեաց եւս առաւելաբանութեամբ զոր ինչ ոչ էր գործեալ Հայոց, եւ կամէր ընտանեբար ընդ միտ մտանել անաւրինին։
       12 Բայց նա թէպէտ եւ ի ներքոյ յոյժ * դսրովէր զնա, այլ արտաքին դիմաւք մեծարեաց, եւ եդ առաջի նորա զմեծամեծ պարգեւս երկրաւորս։ 13 Եւ խոստացաւ նմա իշխանութիւն աւելի քան զոր ունէրն , եւ հայեցոյց զնա ի կարծիս սնոտիս, որ ի վեր էր * քան զիւր տէրութիւնն. իբր թէ անկ իցէ նմա հասանել մինչ ի թագաւորական վիճակն. բայց միայն * հնարս իրացն խնդրեսցէ, թէ ո՛րպէս * քակտեսցի միաբանութիւն ուխտին Հայոց, եւ թագաւորին կամքն կատարեսցին յաշխարհին։
       14 Եւ իբրեւ յանձն էառ զամենայն ինչ ՝ երթալ զկնի կամաց նորա , գիտաց եւ ծերն դառնացեալ, եթէ թմբրեալ եւ ցնորեալ եւ քակեալ է ի հաստատութենէ միաբանելոցն . յոյժ մխիթարեցաւ ի միտս իւր տրտմեալս , եւ էած զմտաւ՝ թէ եւ զամենեսեան * այսպէս կարիցեմ որսալ յանգիւտ կորուստն ։ 15 Եւ իւրոյ հնարագիտութեանն տայր զիմաստութիւնն . եւ այնմ ոչ էր տեղեակ, թէ նա իւրովի զիւր անձն զատեալ եւ որոշեալ է ի սուրբ եկեղեցւոյն, հեռացեալ եւ աւտարացեալ ի սիրոյն Քրիստոսի ։
       16 Քանզի մոռացաւնք եղեն նմա գալուստ Որդւոյն Աստուծոյ, եւ ոչ յիշեաց զքարոզութիւն սուրբ աւետարանին. եւ ոչ ի սպառնալեացն զանգիտեաց, եւ ոչ յաւետիսն մխիթարեցաւ։ 17 Ուրացաւ զաւազանն ՝ որ յղացաւ զնա , եւ ոչ յիշեաց զընկալուչ սուրբ հոգին՝ * որ ծնաւ զնա։ 18 Անարգեաց զմարմինն պատուական՝ սրով սրբեցաւն , եւ առ ոտն եհար զարիւնն կենդանի՝ որով եւ քաւեցաւն ի մեղաց։ 19 Ջնջեաց զգիր որդէգրութեանն, եւ իւրովք ձեռաւք խորտակեաց զհաստատուն կնիք մատանւոյն ։ 20 Ել ի թուոյ երանելեացն, եւ ապստամբեցոյց ընդ իւր զբազումս։
       21 Ձեռն էարկ կամակորութեամբ եւ եմուտ յորդէգրութիւն դիւապաշտութեանն , եւ եղեւ աման չարին , եւ ելից զնա սատանայ ամենայն խորամանկութեամբ։ 22 Ի ձեռն էառ իբրեւ զվահան, եւ ագաւ զնա իբրեւ զզրահս , եւ եղեւ իբր զինուոր կատարեալ կամաց նորա։ 23 Մարտեաւ հնարիւք ընդ իմաստունս, եւ յոյժ խորագիտութեամբ ընդ գիտունս, յայտնի ընդ անմեղս, եւ ի ծածուկ ընդ խորհրդականս. ձեռն էարկ եւ եհան զբազումս * ի գնդէն Քրիստոսի, եւ խառնեաց ի գունդս դիւաց։ 24 * Եւ ի բազում յայլ տեղիս գողաբար սողեցաւ եւ եմուտ իբրեւ զաւձ ի մէջ ամրացելոցն . եւ խրամ հատեալ * յափշտակեաց եւ էառ եւ եհան յայտնութեամբ զբազումս յազատաց եւ զբազմագոյնս ի շինականաց , եւ զայլ ոմանս յանուանեալ քահանայից։
       25 Որոց անունքն են այս՝ գործակցաց նորա.
       26 Իշխանն Ռշտունեաց ՝ Արտակ անուն։
       27 Իշխանն Խորխոռունեաց՝ Գադիշոյ անուն։
       28 Իշխանն Վահեւունեաց ՝ Գիւտ անուն։
       29 Իշխանն Բագրատունեաց՝ Տիրոց անուն։
       30 * Իշխանն Ապահունեաց՝ Մանէճ անուն։
       31 Իշխանն Գաբեղէնից ՝ Արտէն անուն։
       32 Իշխանն Ակէոյ ՝ Ընջուղ անուն։
       33 Իշխանն Ուրծայ ՝ Ներսեհ անուն։
       34 Իշխանն մեւս եւս Պալունեաց՝ Վարազշապուհ անուն։
       35 Սեպուհ մի Ամատունեաց Մանէն անուն։
       36 Բազում եւ այլ ազատ մարդիկ , զոր ոստանիկսն անուանեն ՝ յարքունի տանէ։
       37 * Եւ բովանդակ զիւր բոլոր աշխարհն ապստամբեցոյց յուրացութիւն, ոչ միայն ըստ աշխարհական բազմութեանն , այլ եւ զբազումս ի սուրբ ուխտէ եկեղեցւոյն. մանաւանդ սուտ երիցամբքն ՝ որով գործէր զչարիսն . երէց մի Զանգակ անուն, երէց մի Պետրոս անուն, սարկաւագ մի Սահակ անուն, սարկաւագ մի Մուշի անուն, զորս յղէր առ անմեղ մարդիկ , խաբէր եւ պատրէր. սուրբ աւետարանաւն երդնուին եւ ասէին , եթէ «Ի թագաւորէն * շնորհեսցի ամենեցունց քրիստոնէութիւնդ»։ 38 Եւ այսպէս * խորամանկ խաբեութեամբ հանէին զբազումս * ի սուրբ միաբանութենէն, ածէին եւ խառնէին ի գունդս ուրացողացն ։
       39 Եւ ժողովեաց զամենայն գայթակղութիւն , եւ արար գունդ զաւրաց բազմաց. գրեաց եւ * եցոյց զբազումս ի նոցանէ յականէ յանուանէ մեծ հազարապետին, եւ զիւր քաջութիւն արութեանն , մեծապէս պարծելով՝ ո՛րպէս * աշակերտեաց ի մոլորութիւն խաբէութեան, եւ բաժանեալս եւ երկցեղս երեւեցոյց զզաւրսն Հայոց։
       40 Եւ իբրեւ այս ամենայն չարիք յաջողեցան նմա, քակեաց եւ զմիաբանութիւն աշխարհին Վրաց ի * Հայոց, եւ Աղուանիցն ոչ ետ յառաջ խաղալ. եւ զաշխարհն Աղձնեաց ըստ նմին իսկ աւրինակի յետս կալաւ։ 41 * Գրեաց հրովարտակ եւ աշխարհին Յունաց, ցուցանելով նոցա այլ ընդ այլոյ ստութեամբ , առ այր մի, որոյ Վասակ անուն էր, յայնց Մամիկոնենից՝ որ կան ի ծառայութեան Յունաց։ 42 Եւ ի թշուառութեան ժամանակին այրն այն սպարապետ էր Ստորին Հայոց, եւ հաւատարիմ զաւրացն Հոռոմոց ի սահմանին Պարսից, եւ արտաքոյ էր աւրինացն Աստուծոյ գործովք իւրովք ։ 43 Եգիտ այս Վասակ զայն Վասակ իւր գործակից * ի մեծամեծ չարիսն՝ * զոր միաբանեցին երկոքեանն։
       44 * Գրէր նա եւ ցուցանէր հանապազորդ, իբր թէ ամենայն Հայք զկնի իւր միաբանեցին ։ 45 Եւ զնոյն գիր մեծաւ զգուշութեամբ ներքին Վասակն տայր տանել ի թագաւորանիստ քաղաքն կայսեր. մինչեւ զսուրբ եպիսկոպոսացն * զմիտս եւս ուծացոյց ի նոցանէ, եւ զամենայն զաւրսն Յունաց յերկբայս արար յուխտէն ։
       46 Մանաւանդ զի ի ձեռն սուտ քահանայիցն պատրէր եւ խաբէր իբրեւ ճշմարիտ մարդովք. աւետարան հանդերձ խաչիւ տայր տանել, եւ զիւր զամենայն սատանայական ստութիւնն նոքաւք ծածկէր։ 47 Դնէր զինքն յաստուածպաշտութեան կարգի * եւ զամենայն կողմ ուրացելոցն. առաւել * զինքն հաւաստէր հաստատուն քան զամենայն զաւրսն Հայոց . երդնոյր եւ հաստատէր, եւս եւ * զամենայն հրամանս թողութեան յարքունուստ ցուցանէր։
       48 Այն էին եւ կամք Յունաց աշխարհին , լսել զայն ախորժութեամբ . այլ ի ձեռն նորա առաւել * եւս ի նոյն յեղեալ տապալեցան։
       49 Սոյնպէս առնէր եւ * ընդ ամենայն կողմանս ամրականաց աշխարհին, ի Տմորիսն եւ ի Կորդիսն , յԱրցախ եւ յԱղուանսն, ի Վիրս եւ յաշխարհն Խաղտեաց . յղէր պնդէր , զի ասպնջականութեան ոք արժանի մի՛ արասցէ ։
       50 Եւ ըստ մեծի չարութեան նորա առաւել եւս ժամանակն եբեր նմա զյաջողութիւն իրացն. զի ամենեւին արտաքուստ աւգնական ոք ոչ գտաւ գնդին Հայոց, բաց յայնց Հոնաց , որոց բանս եդեալ էր ։ 51 Սակայն եւ վասն նոցա կուտեաց * զբազում այրուձին Արեաց, արգել եւ փակեաց զդրունս ելին նոցա։ 52 Քանզի ոչ տայր դադար ամենեւին թագաւորին Պարսից, այլ յղէր եւ կոչէր գունդս բազումս ի պահակն Ճորայ , եւ * զՎրաց աշխարհն բովանդակ անդ գումարէր, զզաւրսն Լփնաց եւ զՃղբաց , եւ զՎատն, զԳաւն եւ զԳղուարն եւ զԽրսանն եւ զՀեճմատակն , զՓասխն եւ զՓոսխն , եւ զՓիւքուան եւ զամենայն զաւրսն Թաւասպարանն , զլեռնայինն եւ զդաշտայինն, եւ զամենայն ամրակողմն լերանցն ։ 53 Էր զոր կարասեաւ, մեծաւ պարգեւաւք եւ առատաձեռն բաշխելով զգանձսն արքունի, եւ էր զոր հրամանաւ թագաւորին սաստիւ տագնապէր ։
       54 Զայս ամենայն իբրեւ արար եւ կատարեաց ըստ հրամանի թագաւորին, աւր ըստ աւրէ գրէր եւ ցուցանէր մեծ հազարապետին Պարսից, որ ղաւղեալ եւ թաքուցեալ էր ի քաղաքն Փայտակարան։ 55 Համարձակեցաւ * այնուհետեւ եւ նա ցուցանել զինքն բազում ազգաց , էր՝ որոց ահ արկանէր , եւ էր՝ որոց սիրով պարգեւս բաշխէր։ 56 Կոչէր առ ինքն * զՎասակ, եւ որք ընդ նմա իշխանքն ամենեքեան , բազում պարգեւս * շնորհէր նոցա յարքունուստ, եւ զաւրացն՝ որ ի նորա բանի էին։ 57 Տանէր զառաջեաւ եւ զուրացեալ երիցունսն . ցուցանէր, հաստատէր * եւ յայտ առնէր, եթէ սոքաւք որսացայց զնոսա՝ * քակտել ի միաբան ուխտէն։ 58 Իսկ հազարապետն իբրեւ զայն լսէր՝ յոյժ շնորհակալ լինէր երկոցունցն , եւ յոյս առաջի դնէր * նոցա. «Եթէ լիցի մեր յաղթութիւն, զայլոց քահանայից կեանս դոցա շնորհեցից, եւ զմեծ վաստակ դոցա ցուցից թագաւորին»։
       59 Եւ այսպէս շարժեաց եւ շփոթեաց զաշխարհն Հայոց, մինչեւ զբազում եղբարս հարազատս քակեաց ի միմեանց, ոչ եթող միաբան զհայր եւ զորդի, եւ ի մէջ խաղաղութեան արար խռովութիւն ։
       60 Եւ անդէն իսկ յիւրում աշխարհին * եղբաւրորդիք երկու էին նորա ի սուրբ ուխտին առաքինութեան . գրեաց եւ եցոյց վասն նոցա յարքունիս , եւ էառ իշխանութիւն ի վերայ կենաց նոցա, մերժեաց եւ եհան զնոսա յաշխարհէն, զի մի՛ այլ դարձցին անդրէն։ 61 Հալածեաց եւ փախոյց զամենայն * միայնակեացս աշխարհին, ոյք հայհոյէին զանդարձ ամբարշտութիւն նորա։ 62 Արար եւ կատարեաց զամենայն չարիսն ընդդէմ ճշմարտութեանն . եւ զոր ինչ ոչ գիտէին անաւրէն * հեթանոսքն՝ իմացուցանէր նոցա, եւ վասն ուխտին քրիստոնէութեան , եթէ որպէս հնարիւք կարասցէ բառնալ յաշխարհէն Հայոց։
       63 Զայս ամենայն չարիս իբրեւ ետես ի նմա Միհրներսեհ , քան յանձն իւր՝ առաւել ի նա էր յուսացեալ։ 64 Հարցանէր եւ ստուգէր՝ թէ քանի՞ այր կայ * ի Հայոց աշխարհին ի գնդին Վարդանայ ընդ ամենայն բազմութիւնն ։ 65 Իբրեւ լուաւ ի նմանէ՝ թէ աւելի քան զվաթսուն հազար են , խնդրէր եւս տեղեկութիւն վասն իւրաքանչիւր անձին քաջութեան, եւ կամ քանի՛ այն ոք իցեն ՝ * որ սպառազէնքն իցեն, եւ կամ քանի՛ այն ոք իցեն ՝ որ մերկ առանց զինու աղեղնաւորք իցեն. սոյնպէս եւ վասն վահանաւոր հետեւակացն ։
       66 Եւ իբրեւ լուաւ զթիւ համարոյ բազմութեանն , առաւել եւս փութացաւ ուսանել ՝ թէ քանի՛ք իցեն պարագլուխք քաջ նահատակացն, զի երիս ընդ միոյ պատրաստեսցէ առ մի մի ի նոցանէ, թող զայլն ամենայն ։ 67 Այլ եւ դրաւշից անգամ իւրաքանչիւրոց տեղեկանայր ի նմանէ . եւ * թէ քանի՛ գունդ զզաւրսն բաժանիցեն , եւ ո՛ր ոք ի նոցանէ սաղարք լինիցին , եւ ո՛ր զաւրագլուխ յորմէ կողմանէ յռազմ մտանիցէ, եւ զինչ անուանք իւրաքանչիւր * համհարզացն իցեն, եւ քանի՛ փողահարք ի մէջ գնդին ձայնիցեն ։ 68 Ղակի՞շ գործիցեն արդեւք, եթէ արձակ բանակեսցին . ճակատ առ ճակա՞տ գործիցեն , եթէ համագունդ * ընդ մի տեղի դրդիցեն։ 69 Ո՛ ոք ի նոցանէ երկբայս կայցէ , եւ կամ ո՛ ոք ի նոցանէ զանձն ի մահ դնելով * գուն գործիցէ ։
       70 Եւ իբրեւ զայս ամենայն տեղեկացաւ ի նմանէ , կոչէր զամենայն զաւրագլխեանն , պատուէր հրամանի տայր ամենեցուն յանդիման նորա , զի խրատու նորա լուիցեն ամենեքեան ։ 71 Եւ զամենայն զաւրսն զաւրագլխաւքն հանդերձ յանձն առնէր * առն միում յաւագացն , որում անուն էր Մուշկան Նիւսալաւուրտ ։
       72 Եւ ինքն խաղայր * անդէն գնայր յերկիրն Արեւելից . եւ յանդիման եղեալ մեծի թագաւորին, պատմէր զամենայն անցս իրացն, զիւր հնարաւոր իմաստութիւնն եւ զՎասակայ խաբեբայ պատրանս հայթայթանացն . ո՛րպէս զառաջինն զիւր զամբարշտութիւնն կամեցաւ ծածկել այնու ՝ զի քակեալ երկպառակեաց զգունդն Հայոց։
       73 Իբրեւ լուաւ * զայս ամենայն թագաւորն ի բերանոյ մեծ հազարապետին, դառնացաւ յանձն իւր, եւ ասէ անսուտ երդմամբ. «Եթէ ապրեսցի անաւրէնն այն ի մեծ պատերազմէն , մեծաւ անարգանաւք * տամ ըմպել նմա զբաժակն դառնութեան մահու »։