1
1
Մեծ
է
սէրն
Աստուծոյ
քան
զամենայն
մեծութիւն
երկրաւոր.
եւ
այնպէս
զմարդիկ՝
իբրեւ
զանմարմին
հրեշտակաց,
անդստին
ի
սկզբանէ
է
տեսանել
բազում
ի
բազում
։
2 ,
որ
սիրովն
Աստուծոյ
իբրեւ
վառեալք
էին,
ոչ
զանգիտելով
իբրեւ
զանարի՝
գոլով
վատասիրտք
կամ
ի
մահ
անձանց,
կամ
ընչից,
կամ
ի
խողխողումն
սիրելեաց,
կամ
ի
գերութիւն
ընտանեաց,
ի
հայրենի
երկրէն
եւ
ի .
առ
ոչինչ
համարեցան
ամենայն
անցս .
այլ
միայն
միաբան
ընդ
Աստուծոյ,
զի
ի
նմանէ
միայն
մի՛
գերի
ելցեն.
եւ
ամենայն
երեւելի
մեծութեանս
զնա
բաւական
՝
ի
միտս
իւրեանց։
3
Եւ
զուրացութիւնն
մեռելութիւն
վարկանէին,
եւ
վասն
Աստուծոյ՝
անանց ,
ծառայել
յերկրի՝
ազատութիւն
կենաց
իւրեանց,
եւ
ընկենուլ
զանձինս
յաւտարութիւն՝
ընդ
Աստուծոյ
գիւտից։
4
յայսմ
ժամանակի
տեսաք
աչաւք
մերովք,
զնոյն
նահատակութիւն
նահատակեցաւ
աշխարհս
Հայոց։
5
Քանզի
ետես
մեծն
Վարդան
աշխարհին ,
ոչ
ինչ
թերահաւատութեամբ
զանգիտեաց։
6
Թէպէտ
եւ
գիտաց
այլոց ,
որ
դեռ
եւս
ընդ
նմա
էին,
քաջալերեցաւ
յանձն
իւր
եւ
քաջալերեաց
իւր
քանզի
ինքն
իսկ
բռնացեալ
ունէր
զթագաւորանիստ
տեղիսն
միաբանութեամբ
նախարարացն,
ոչ
ի
սուրբ
ուխտէն։
7
Հրաման
զաւրացն
ժողովել
յԱրտաշատ
քաղաք,
փոխանակ
յետս
կացելոցն
զհետ
իշխանին
Սիւնեաց,
զեղբարս
կամ
զորդիս
կամ
զեղբարցն
որդիս
ի
մատուցանէր,
եւ
զիւրաքանչիւր
զաւրս
տայր
նոցա,
դեռ
եւս
ինքն
զամենայն
աշխարհն։
8
Եւ
փութով
ամենեքեան
ի
տեղի
պատերազմին
եկեալ
հասանէին
իւրաքանչիւր
ամենայն
պատրաստութեամբ,
նոքա
եւ
որ
հաստատուն
կացեալ
էին
ի
տեղւոջն։
9
Արծրունի,
Եւ
Խորէն ,
Եւ
ինքն
Սպարապետն,
Եւ
Արտակ
Պալունի,
Եւ
Վահան
Ամատունի,
Եւ
Գիւտն
Վահեւունեաց,
Եւ
Թաթուլ
Դիմաքսեան,
Եւ
Արշաւիր ,
Եւ
Շմաւոն ,
Եւ
Տաճատ ,
Եւ ,
Եւ
Խոսրով ,
Եւ
Կարէն ,
Եւ
Հմայեակ ,
Եւ
մեւս
եւս
այլ
Գազրիկ ,
Ներսեհ
Քաջբերունի,
Մանդակունի,
Եւ
Արսէն ,
Եւ
Այրուկ
Սղկունի,
Եւ
Վրէն
Տաշրացի,
Եւ
Ապրսամ ,
Եւ
արքունի,
Եւ
Խուրս ,
եւ
եւ ,
եւ
զաւրքն ,
եւ
ամենայն
արքունի
իւրաքանչիւր
հանդերձ։
10
Սոքա
ամենեքեան
հասանէին
ի
գործ
ի
դաշտն
Արտազու
եւ
հանդէս
վաթսուն
եւ
վեց
հազար
ընդ
հեծեալ
եւ
ընդ
հետեւակ։
11
Եկին
ընդ
նոսա
Յովսէփ
եւ
Ղեւոնդ
երէց,
բազում
եւ
այլ
քահանայք,
եւ
եւս
բազմագոյն
պաշտաւնեայք։
12
Քանզի
ոչ
զանգիտեցին
եւ
նոքա
ընդ
ի
գործ
պատերազմին.
զի
ոչ
եթէ
համարէին
զկռիւն,
այլ
հոգեւոր .
լինել
քաջ
։
13
Սկսաւ
սպարապետն
միաբանութեամբ
նախարարացն
ընդ
եւ
ասէ.
14
բազում
պատերազմունս
մտեալ
է
իմ,
եւ
ձեր
ընդ .
է
ուրեք՝
զի
քաջապէս
յաղթեցաք
թշնամեացն,
եւ
է
ուրեք՝
զի
նոքա
մեզ
յաղթեցին.
եւ
բազում
այն
է՝
յաղթող
գտեալ
եմք
եւ
ոչ
յաղթեալք։
15
Եւ
միանգամայն
այն
ամենայն
էին .
քանզի
հրամանաւ
մարտնչէաք։
16 ,
վատանուն ,
եւ
մահ
ի
նմանէ
գտանէր.
իսկ
որ
յառաջ ,
քաջ
անուն
ազգի ,
եւ
պարգեւս
մեծամեծս
յանցաւոր
եւ
ի
մահկանացու
թագաւորէն
ընդունէր։
17
Եւ
մեք
իսկ
աւասիկ
յիւրաքանչիւր
մարմինս
ունիմք
եւ
սպիս
բազումս.
եւ
բազում
այն
իցէ,
վասն
որոյ
առեալ
պարգեւս
մեծամեծս։
18
անաւգուտ
զքաջութիւնսն
համարիմ,
եւ
առ
ոչինչ
զպարգեւսն
բազումս.
վասն
զի
ամենեքեան
խափանելոց
են։
19
Իսկ
արդ
եթէ
վասն
մահականացու
զայն ,
եւս
առաւել
վասն
անմահ
թագաւորին
մերոյ,
որ
Տէրն
կենդանեաց
եւ
մեռելոց,
եւ
դատելոց
է
զամենայն
մարդ
ըստ
գործոց
իւրոց։
20
Ապաքէն
կարի
շատ
յառաջ
մատուցեալ
ծերացայց,
սակայն
ելանելոց
եմք
ի
աստի,
զի
մտցուք
առ
Աստուած
կենդանի,
որ
ոչ
ի
նմանէ։
21
աղաչեմ
զձեզ,
քաջ
նիզակակիցք
իմ.
մանաւանդ
զի
բազումք
ի
ձէնջ
լաւագոյնք
քան
զիս ,
եւ
ի
ըստ
հայրենի .
բայց
յորժամ
ձերով
եւ
յաւժարութեամբ
առաջնորդ
եւ ,
հեշտ
եւ
բաղձալի
թուեսցին
բանք
իմ
ի
մեծամեծաց
եւ
։
22
Մի՛
երկուցեալ
զանգիտեսցուք
ի
բազմութենէ ,
եւ
մի՛
յահագին
սրոյ
զթիկունս
դարձուսցուք.
զի
եթէ
տացէ
Տէր
ի
մեր,
սատակեսցուք
նոցա,
զի
բարձրասցի
կողմն .
եւ
եթէ
հասեալ
իցէ
ժամանակ
կենաց
մերոց
սուրբ
մահուամբ
պատերազմիս,
ընկալցուք
խնդութեամբ
սրտիւ.
բայց
միայն
մի՛
խառնեսցուք։
23
Մանաւանդ
զի
անմոռաց
է
ինձ,
յիշելով
զիմ
եւ
ի
ձէնջ,
ի
՝
զի
զանաւրէն
խաբեցաք
իբրեւ
զմանուկ
իբր
այն
եթէ
ի
վերին
երեսս
զկամս
նորա .
բայց
ի
ծածուկ
զխորհուրդս
Տէր
ինքնին
վկայէ
մեզ ,
անքակ
կացեալ
ի
նմանէ։
24
Զոր
եւ
դուք
ինքնին
իսկ .
մերոց,
որ
ի
էին,
հնարս
խնդրէաք
վասն
յանդորր
հանելոյ,
զի
նոքաւք
մարտ
եդեալ
ընդ
անաւրէն
իշխանին
վասն
աստուածատուր
աւրինացն։
25
իբրեւ
նոցա
ոչ
ինչ
աւգնել,
անհնար
լիցի
՝
եթէ
վասն
մարմնաւոր
սիրոյ
զԱստուած
ընդ
մարդկան
փոխանակիցեմք։
26
Իսկ
յերկուս
եւ
յերիս
կռիւս
Տէր
ինքնին
մեծաւ
աւգնեաց
մեզ
որպէս
զանուն
քաջութեան ,
զզաւրսն
արքունի
չարաչար
հարաք,
եւ
զմոգսն
սատակեցաք,
եւ
զպղծութիւն
ի
տեղեաց
սրբեցաք
զանաւրէն
հրաման
թագաւորին
եղծաք
զխռովութիւն
ծովուն
ցածուցաք,
ալիքն
դաշտացան,
փրփուրն ,
։
27
ի
վերայ
որոտայր
նկուն
եղեալ՝
քան
զսովորական
բնութիւնն
ի
վայր
գտաւ՝
ընդ
մեզ
խաւսելով։
28
Որ
բանիւ
հրամանաւ
կամէր
կատարել
ի
վերայ
սուրբ
եկեղեցւոյ,
արդ
աղեղամբ
նիզակաւ
եւ
սրով
։
29
Որ
իբրեւ
կարծէր
ունել ,
արդ
իբրեւ
զգոյն
ի
մարմնոյ
չկարէ
շրջել,
թերեւս
եւ
ոչ
այլ
կարասցէ
մինչեւ
ի
կատարած։
30
Քանզի
հիմունք
սորա
հաստատութեամբ
եդեալ
են
ի
վերայ
վիմին
անշարժութեան,
ո՛չ
ի
վերայ
երկրի,
այլ
ի
վեր
յերկինս,
ուր
ոչ
անձրեւք
իջանեն
եւ
ոչ
հողմք
եւ
հեղեղս
յարուցանեն։
31
Եւ
մեք
թէպէտ
եւ
մարմնով
յերկրի ,
այլ
յերկինս
եմք ,
ուր
ոչ
հասանել
յանձեռագործ
։
32
Հաստատուն
կացէք
յանշուշտ
զաւրագլուխն
մեր,
որ
երբէք
մոռասցի
։
33
Ո՛վ ,
մեզ
մեծապէս ,
զոր
ի
ձեռն
մերոյ
բնութեանս,
եւ
Աստուծոյ
մեծապէս
երեւի։
34
Զի
եթէ
կոտորելով
ի
վերայ
աստուածային
աւրինացն՝
անձանց
ժառանգեցաք
զքաջ
անուն
մերոյ
թողաք
եկեղեցւոյ,
եւ
վարձուց
ակնկալութիւն
ի
Տեառնէ
է,
որ
իւրաքանչիւր
ումեք
ի
ըստ
սրտին
յաւժարութեան
եւ
ըստ
գործոց
առաջարկութեան,
որչափ
եւս
առաւել՝
եթէ
ի
վերայ
Տեառն
մերոյ
Յիսուսի
Քրիստոսի,
որում
եւ
են
ցանկացեալ,
եթէ
գոյր
հնար։
35
Եւ
ոչ
ամենեցուն ,
այլ
ի
բարերար ,
եւ
մեզ
այս
ոչ
եթէ
յարդար
գործոց ,
այլ
յաննախանձ
պարգեւատուէն
որպէս
եւ
ասէ
իսկ
ի
սուրբ
կտակարանին.
Ուր
առաւել
եղեն ,
անդէն
։
36
Եւ
մեզ
կարի
քաջ
դէպ
ելանէ
հրաման
պատասխանւոյս
այսորիկ.
որպէս
առաւելապէս
երեւեցաք
մարդկան ,
կրկին
առաւելապէս
երեւեսցուք
մարդկան
եւ
եւ
Հաւրն
ամենեցուն։
37
որ
լուան
ապաքէն
մարդիկ
ի ,
ի
սուրբ
եկեղեցւոջն,
եւ
եւս
բազմագոյն
ի
մէջ
մերոց։
38
Նա
եւ
մեր
սրտմտեալ
մեզ,
մահ
ի
վերայ
հասուցանել
կամէին.
եւ
մեր
փախչէին
ի
մէնջ։
39
Եւ ,
որոց
լուեալ
էր
զանուն
մերոյ ,
ոչ
տեղեակ
մերոց,
ի
բերան
առեալ
անդադար
աշխարէին
զմեզ,
եւ
անգիտութեամբ
հայհոյութիւնս
խաւսէին
։
40
Եւ
որ
քան
զամենայն
ասացից.
ո՛չ
միայն
՝
այլ
եւ
զերեսս
իւրեանց
դարձուցին
ի
մէնջ,
զի
մի
տխուր
դիմաւք
հայեսցին
ի
մեզ։
41
Եւ
եկն
եհաս ,
զի
ի
ի
բաց
։
42
Յայնժամ
՝
յոգի
եւ
ի
մարմին
էաք ,
այսաւր
եւ
առ
հասարակ
եմք .
քանզի
զՏէրն
ընդ
մեզ
տեսանեմք .
չէ
մարդ
զաւրավար,
այլ
զաւրագլուխն
ամենայն
։
43
Երկիւղ՝
է
նշանակ.
զթերահաւատութիւն
մեք
ի
մէնջ
վաղ
մերժեցաք
ընդ
նմին
եւ
երկիւղն
փախիցէ
ի
մտաց
եւ
ի
խորհրդոց
»։
44
Զայս
առաքինի
զաւրավարն
խաւսեցաւ
ընդ
ամենայն
բազմութեանն.
դարձեալ
եւ
զմի
մի
ի
նոցանէ
քաջալերէր
ի
եւ
սրտապնդէր,
եւ
զամենայն
պակասութիւն
։
45
Որոյ
ոչ
ինչ
գոյր
զաւրականին,
յանձնէ
եւ
մատուցանէր
որոյ
զէն
չէր՝
զէն
պատրաստէր.
եւ
որում
հանդերձ
պիտոյ
էր,
հանդերձ ,
որում
երիվար
պիտոյ
էր
երիվար
տայր։
46
Եւ
առատ
ուրախ
առնէր
զամենեսեան,
եւ
զուարթագին
զինքն
ցուցանէր
ամենեցուն։
47
Եւ
ըստ
պատերազմական
կարգին՝
զքաջ
երկրորդէր
առաջի
նոցա.
զի
եւ
ինքն
տեղեակ
էր
ի
մանկութենէ
իւրմէ
սուրբ
։
48
Զոր
եւ
ի
ձեռն
առեալ
զքաջ
՝
ընթեռնոյր
ի
լսելիս
ամենեցուն,
եւ
յորդառատ
բանիւք
զելս
իրացն
իմացուցանէր
նոցա,
մարտուցեալ
ի
վերայ
աւրինացն
ընդդէմ
թագաւորին
։
49
Զի
թէպէտ
եւ
ի
նմին
կատարեցան
մահուամբ,
սակայն
անուն
եկաց
մինչեւ
ցայսաւր
ժամանակի,
ո՛չ
միայն
յերկրի,
այլ
եւ
անմոռաց
յերկինս։
50
Նա
եւ
զայն
յուշ
առնէր
զաւրականին,
ո՛րպէսազգատոհմն
քակտեալ
ի ,
ի
հրաման
թագաւորին,
շինեցին ,
մատուցին
զոհս
պղծութեան,
խոտորեցան
յԱստուծոյ
եւ
ընկալան
պատուհասի
ի
սուրբ .
իսկ
եւ
ընդ
էին
ոչ
ինչ
լքեալ
թուլացան,
այլ
եւս
առաւելապէս
պնդեցան,
եւ
ձեռնամուխ
եղեն
ի
գործ
։
51
Զայս
ասէր,
եւ
անդէն
ի
դաշտին
զտեղի
առեալ՝
զզաւրսն
զետեղէր,
եւ
յամենայն
կողմանց
զայրուձին
։
52
Իսկ
յետ
աւուրց
զաւրագլուխն
խաղայր
ամենայն
հեթանոսական
բազմութեամբն.
եկեալ
հասանէր
յաշխարհն
Հայոց
ի
Հեր
եւ
ի
գաւառ։
53
Եւ
անդէն
ի
գաւառին
զտեղի
առեալ
նորա՝
բոլորէր,
հատանէր,
կանգնէր,
փակէր,
ամրացուցանէր
իբրեւ
ամենայն
պատրաստութեամբ։
54
Գունդ
հատանէր
ի
նորա,
ասպատակաւ
արշաւէր,
յաւարի
առնուլ
կամէր
զգաւառս
բազումս։
55
իբրեւ
լուան
զաւրքն
Հայոց,
մի
յազգէն
՝
Առանձար
անուն
ընտրեցին
յամենայն
զաւրականէն՝
լի
իմաստութեամբ
եւ
քաջութեամբ։
56
Ել
ընդ
առաջ ,
զբազմութիւն
գնդին,
եւ
ի
նոցանէ
փախստական
ի
բանակն
արկանէր։
57
Եւ
ինքն
ողջանդամ
դառնայր,
եւ
լինէր
տաւն
ուրախութեան
մեծ
յաւուրն
զաւրացն
Հայոց։
58
Դարձեալ
ուրացեալն
Վասակ
անդրէն
ի
հայթայթանաց
մտանէր
ըստ
առաջին .
ի
ձեռն
սուտ ,
զոր ,
հրամանաւ
արքունի
պատգամաւորութիւն
խաւսէր,
եւ
երդմամբ
անդրէն
։
59
Եւ
զայս
արարեալ
զբազում
աւուրս՝
ոչ
կարաց ,
եկեղեցւոյն ,
ոչ
էր
ի
։
60
երանելի
Ղեւոնդ
հրաման
առեալ
ի
սուրբ
՝
ի
եւ
մեծամեծացն
ի
քահանայիցն
եւ
ի
զաւրագլխացն
եբաց
զբերան
իւր
եւ
բարձր
բարբառով
առաջի .
61
«Յիշեցէ՛ք
ամենեքեան
զհարսն
զառաջինսն,
յառաջ
զծագումն
Որդւոյն
Աստուծոյ
յիւրաքանչիւր
։
62
Քանզի
իբրեւ
մերժեաց
զմեզ
չարն
յաստուածային
տեղւոյն,
գտաք
մեք
ընդ
դատաստանաւք
ըստ ,
որ
ի
կամս
մերոյ
գործեցաք ,
եւ
զարարչական
զաւրութիւնն
շարժեցաք
ի
վերայ
մեր
ի
ցասումն
բարկութեան ,
եւ
զողորմած
յուզեցաք
վրէժ
առնուլ
անաչառութեամբ .
մինչեւ
հրաման
տուեալ
երկնային
ծովուն
ի
վերայ ,
եւ
հաստատուն
յատակք
երկրիս
՝
ընդդէմ
զհակառակսն
գործեցին։
63
Վերինք
եւ
ներքինք
եղեն
մեզ
գործիք
տանջանաց՝
բարեխաւսի
վրէժ
առնուլ
մերոց։
64
Ապաքէն
Նոյ
միայն
գտաւ
կատարեալ
մարդկութեանս,
որ
ցածոյց
զսրտմտութիւն
բարկութեան
ցասմանն,
եւ
եղեւ
սկիզբն
առաջարկութեան
առ
աճումն
բազմութեան
ազգիս։
65
Դարձեալ
եւ
ի
իւրում
գտաւ
առաքինի,
եւ
զընկալեալ
՝
փոխ
անդրէն .
վասն
յառակս
ընկալաւ
զնա
Աստուած,
զի
ի
նմա
տպաւորեալ
զաներեւոյթ
Որդւոյն
Աստուծոյ,
եւ
զըմբռնումն
անըմբռնելւոյն
եւ
անմահին,
որ
իւրով
մահուամբն
խափանեաց
զիշխանութիւն
մահու։
66
Եւ
եթէ
մահուամբ
մահ
մեռանի,
մի՛
երկիցուք
Քրիստոսի.
զի
ընդ ,
ընդ
նմին
եւ
կենդանանամք։
67
Յիշեցէք,
առաքինիք,
զմեծն ,
որ
մինչչեւ
հասեալ
յարութեան
հասակն՝
խորհուրդ
սուրբ
ի
տիս
տղայութեանն
եւ
տուն
թագաւորին
ի
ծառայութիւն
մտանէր
նմա
եւ
ակամայ
դայեկութեամբ
սնուցանէր
զնա.
եւ
ի
ժամ
փրկելոյ
ի
նեղութենէն՝
միջնորդ
եղեւ
երկնի
եւ
երկրի,
միանգամայն
եւ
աստուած
անուանեցաւ
ի
վերայ
Եգիպտացւոցն։
68
Քանզի
ուր
գտաւ
սուրբ
խորհուրդն
զաւրացեալ՝
անձամբ
իւրով
վրէժ
յԵգիպտացւոցն.
իսկ
ուր
աստուածային
ի
վերայ
լինէր,
ի
ձեռն
գաւազանին
գործէր
զմեծամեծ
սքանչելիսն։
69
վասն
սուրբ
նախանձուն,
զոր
ունէր ,
եհար
զԵգիպտացին
եւ
ընդաւազեաց.
վասն
որոյ
անուն
դնէր
նմա,
եւ
առաջնորդ
ժողովրդեանն
զնա
կացուցանէր։
70
Եւ
բազում
այն
է,
որ
հեղմամբ
արդարացաւ,
եւ
անուանեցաւ
մեծ
քան .
ո՛չ
միայն
զարտաքին ,
այլ ,
որ
փոխանակեցին
զԱստուած
ընդ
յանապատին։
71
Եւ
եթէ
նա
ի
հեռուստ
վրէժ
գալստեան
Որդւոյն
Աստուծոյ,
մեք,
եղաք
եւ
վայելեցաք
յերկնաւոր
շնորհաց
նորա,
եւս
պարտիմք
վրէժխնդիր
ճշմարտութեանս։
72
Որ
եդ
մահուամբ
զանձն
ի
մեղաց
մերոց
զմեզ
յանհնարին
դատապարտութենէն,
դիցուք
եւ
մեք
զանձինս
մեր
ի
վերայ
անմահ ,
զի
մի՛
քան
զվրէժխնդիրսն
գտանիցիմք։
73
Յիշեցէք
քահանայն ,
որ
սպանմամբ
եբարձ
ի
ժամ
պատերազմին,
եւ
յազգէ
։
74
Մի՛
մոռանայք
եւ
մարգարէն ,
որ
ոչ
հանդարտել
ի
կռապաշտութիւնն .
եւ
արդար
նախանձուն
զութ
հարիւրսն
ինքեան ,
եւ
անշէջ
մատուցանէր .
եւ
զաստուածային
խնդրելով՝
անըմբռնելի
ահագին
յերկրէ
ի
յերկինս
վերացաւ։
75
Դուք՝
ե՛ւս
մեծի
մասին
հասեալ
էք.
զի
ոչ
եւս
կառք
առաքին
ձեզ ,
այլ
կառաց
եւ
երիվարաց
հզաւր
զաւրութեամբ
եւ
սրբովք
ընդ
եկեալ՝
ձեզ
իւրաքանչիւր .
զի
նորա
ուղեկիցք
եւ
քաղաքակիցք։
76
Եւ
զի՞նչ
եւս
երկրորդեցից
քաջ
նահատակութեանդ,
զի
քան
զիս
տեղեկագոյնք
եւ
էք
սուրբ
։
77
Դաւիթ
ի
մանկութեան
ժամանակին
կործանեաց
բլուրն
մսեղէն,
եւ
ոչ
ինչ
զանգիտեաց
յահագին
սրոյ .
ցրուեաց
այլազգեացն
եւ
ապրեցոյց
ի
մահուանէ
եւ
ի
գերութենէ.
եղեւ
անդրանիկ
թագաւորացն ,
եւ
անուանեցաւ
հայր
Որդւոյն
Աստուծոյ։
78
Նա
անուանեցաւ
առ
ի
պէտս
ժամանակին
եւ
դուք
ծնեալք
ի
Սուրբ
Հոգւոյն՝
որդիք
էք
Աստուծոյ
եւ
ժառանգակիցք
Քրիստոսի։
79
Մի՛
ոք
զձեր
ի ,
եւ
զձեզ
աւտարախորթս
արարեալ՝
հանիցէ։
80
Յիշեցէք
զամենայն
զաւրավարսն
՝
զՅեսու,
զԳեդէովն,
եւ
զայլս ,
ճշմարիտ .
հարին
կոտորեցին
զզաւրսն
հեթանոսաց,
եւ
սրբեցին
ի
։
81
Եւ
վասն
հաստատուն
արդարագործութեանն,
ոչ
ինչ
երկմտեցին
ի
խորհուրդս ,
արեգակն
եւ
առանց
ականջաց
լուան
եւ
կատարեցին
հրամանի
նոցա.
եւ
գետք
ճանապարհ
նոցա
ըստ
։
82
պարիսպք
ձայնիւ
լոկով
ի
վրէժխնդրութիւն
աւրինացն
արդարութեան։
83
Եւ
ամենայն,
ըստ
քաջութիւնս
կատարեցին
ի
դարս ,
գովեցան
ի
մարդկանէ
եւ
յԱստուծոյ։
84
Ապաքէն
նոյն
Տէր
է
ի
սկզբանէ
մինչեւ
ցայսաւր
եւ
յապա,
եւ
յաւիտենից
յաւիտեանս,
եւ
անդր
քան
զամենայն
յաւիտեանս։
85
Ոչ
նորոգի,
զի
ոչ
հնանայ.
ոչ
մանկանայ,
զի
ոչ
ծերանայ.
փոփոխի
անյեղեղուկ
բնութիւնն .
որպէս
եւ
ինքն
բերանով
սուրբ
Ես
եմ,
ես
եմ,
նոյն
ի
սկզբանէ
մինչեւ .
ոչ
տամ
զփառս
իմ
այլում,
եւ
ոչ
իմ
։
86
Զայս
գիտելով, ,
մի՛
թուլութեամբ ,
այլ
պնդութեամբ
սրտիւ
եւ
հաստատուն
յարձակեսցուք
ի
վերայ
թշնամեացն
որ
յարուցեալ
գան
ի
վերայ
մեր։
87
Մեր
յոյսն
մեզ
կրկին
երեւի.
եթէ
՝ ,
եւ
եթէ
մեռուցանեմք՝
նոյն
առաջի
կան։
88
Յիշեսցուք
զբանն
Առաքելոյ,
որ
ասէ,
Փոխանակ ,
որ
նմա
առաջի
կայր ,
յանձն
զհամբերութիւն
մահու
եւ
մահու
խաչի.
վասն
Աստուած
զնա
բարձրացոյց,
եւ
նմա
անուն
որ
ի
վեր
է
քան
զամենայն
անուն.
զի
Յիսուսի
Քրիստոսի
ծունր
կրկնեսցի
երկնաւորաց
եւ
երկրաւորաց
եւ
։
89
Եւ
քանզի
ճշմարտութեամբ
միացեալ
է
ընդ
սիրոյն
Քրիստոսի,
զաներեւոյթ
յստակ
լոյսն
ճառագայթից
իմանալի ,
որ
յամենայն
ժամ
յամենայն
աւր
գեր
ի
վերոյ
ծագեալ
երեւի
ամենեցուն
եւ
սրբատեսիլ
եւ
սրբահայեացս
անպղտոր
յստակութեամբ ,
եւ
եղեալ
ընդ
՝
յանմատոյց
տեսիլն
մերձեցուցանէ,
եւ
կշռէ
զերից
միաւոր
։
90
Եւ
արդ
որ
ընդ
Աստուծոյ
աստիճանսն
եղեալ ,
եւ
բարձրութեամբ ,
զամենայն
բովանդակ ,
նա
միայն
է,
որ
ժառանգէ
եւ
զանտրտմական
։
91
Մի՛,
տեարք
պատուականք,
այսչափ
ի
վերանալոյ՝
յերկիր ,
այլ
առեալ
ի
բարձրութեանն
։
92
Թէպէտ
ի
ստորին
երկրիս,
տեսանեմք
զսա
լի
ամենայն
ապականութեամբ
եւ
անսուրբ
։
93
Քանզի
աղէտք
տարակուսի ,
որ
ոչ
գործին
յերկրայինս .
աղքատաց
անթիւ
չարչարանք ,
հարկահանաց,
եւ
կռփանք
ի
ընկերակցաց,
քաղց
ըստ
կարաւտութեան
։
94
Սառնամանիք
եւ ,
տարաժամք
եւ
մահաբերք
հանապազ
տանջեն .
արտաքնոց
արհաւիրք
ի
ներքնոց
ի
վերայ .
ցանկան
յառաջ
քան
զժամանակն,
եւ
ոչ
գտանեն
եւ
են,
որ
փորեն
եւ
խնդրեն,
եւ
խնդալից
լինին
յորժամ
գտանեն։
95
Իսկ
որ
թուին
մեզ,
եթէ
իցեն
ի
եւ
փափկանան
ուրախութեամբ
ի
պակասելի
կեանս,
մեծամտեալ ,
են,
որ
կուրացեալ
ի
ճշմարիտ
կենացն։
96
Իսկ
արդ
զի՞նչ
այն ,
որ
ի
նոսա .
ընդ
խառնեալ
յափշտակութիւն
ընչից
աղքատաց,
ընդ
սուրբ
՝
։
97
Յորս
վայելեն
ընտրութեամբ,
իբրեւ
Աստուծոյ
մատուցանեն,
ի
ճշմարիտ
կենացն։
98
Ո՞չ
ահա
աշխարհս
արարչին
է
գոյացութիւն.
եւ
զոր
պաշտեն
եւ
պատուեն՝
ի
սմին
է
մասն.
իսկ
արդ
կան
ի
։
99
Զի
եթէ
մի
աշխարհիս
ապականացու
է,
հարկ
է
եւ
ամենայն
ընդ
։
100
Նա
եւ
՝
պարտ
է
թէ
երեւեսցին.
իսկ
որ
լաւ
՝
յայտնի
է
ամենեցուն,
որ
իմանալ՝
նա
է
ընտիր
ի
։
101
Ապա
այդ
այդպէս
է,
քան
զամենայն ,
երկիր
պագանեն,
են
քան
զանբան ,
որոց
չարաչար
կան
ի .
եւ
Աստուած,
որ
ի
մարդ , ,
արարածոց .
չիք
յարդար
ատենին։
102
անդր
ի
բաց
զխաւարային
խորհուրդս .
եղկելիս
եւ
ողորմելիս
քան
զամենայն
համարեսցուք.
մանաւանդ
զի
կամաւք
են
ոչ
ի
հարկէ,
եւ
ոչ
երբէք
գտցեն
ճշմարտութեան։
103
մեր
բացահայեաց
աչաւք
տեսեալ
զլոյսն
երկնաւոր,
մի՛
պատահեսցէ
մեզ
խաւարն
արտաքին։
104
Զի
էին
ի ,
առ
նոսա
լոյսն
ճշմարիտ
կուրացեալք
վրիպեցան
ի ,
իսկ
որք ,
որդիք
եւ
ոչ ,
սիրելիք
եւ
ոչ
թշնամիք,
բաժանորդք
եւ
ժառանգորդք
վերին
իմանալի
քաղաքին։
105
Անդ
է
մերոյ.
աստ
քաջութեամբ
նահատակեցաւ,
եւ
ուսոյց
նիզակակից
գործակցաց
իւրոց
ընդ
որս
եւ
դուք
էք
այսաւր
կրկին ,
աւրհնեալք
ընդդէմ
աներեւոյթ
թշնամւոյն,
ընդդէմ
սատանայական
։
106
Եւ
եթէ
այսպէս
եւ
եթէ ,
կողմանսն
ի ,
որպէս
եւ
արար .
թուեցաւ
մեռաւ,
այլ
նա
յայնժամ
տարաւ
զկատարեալ
նահատակութիւնն.
զախոյեանն
ընկէց,
եհար
զթշնամիսն
ցրուեաց,
ժողովեաց,
դարձոյց ,
զպարգեւսն
բաշխեաց
սիրելեաց
իւրոց
ի
ձեռն
։
107
Գիտէք
դուք ,
յառաջ
ժամանակաւ
հասեալ
ձեր
ի
գործ ,
թէպէտ
եւ
էր
ձեր
սովորութիւն՝
ի
մէջ ,
ի
ժամ
ի
նոցանէ
աղաւթիւք՝
տեղւոջ
թողուիք
զնոսա,
իսկ
այսաւր
եւ
եւ ,
եւ
գրակարդացք
իւրաքանչիւր
՝
վառեալք
զինու
պատրաստեալք
ի
պատերազմ,
ընդ
ձեզ
յարձակել
։
108
Եւ
ի
նոցանէ
սակայն
եւ
յայնմանէ
ոչ
զանգիտելոց .
լաւագոյն
զմեռանելն
կամին
քան
։
109
Որպէս
կրկին
աչս
ստացեալ .
աչաւք
զքարկոծանս
մարգարէիցն
տեսանեն,
եւ
զքաջութիւն
ձերոյ
նահատակութեանդ։
110
Մանաւանդ
ի
տեսանեմք
քանզի
եւ
դուք
իսկ
տեսանէք
զչարչարանս
առաքելոցն
եւ
մարտիրոսացն,
որոց
մահուամբն
հաստատեցաւ
սուրբ
եկեղեցի,
հեղումն
եղեւ
եւ
։
111
մինչեւ
ի
գալուստն
երկրորդ՝
»։
112
Ցայս
վայր
խաւսեցաւ
ի
գիշերին
յայնմիկ
սուրբ
երէցն ,
եւ
՝
զԱմէնն
ասելով։
113
սեղան
՝
խորհուրդն
կատարեցին.
ուղղեցին ,
գոյր
ի
բազմութեան
զաւրուն՝
զգիշերն
ամենայն .
եւ
ընդ
սուրբ
աւրինացն ,
եւ
այնպէս
եղեն՝
որպէս
տերունեան
սուրբ
։
114
Եւ
մեծաւ
եւ
յոյժ
խնդութեամբ
ամենայն
եւ .
Հաւասարեսցի
մահս
մեր
ընդ
մահու
արդարոցն,
եւ
հեղումն
ընդ
սուրբ .
եւ
հաճեսցի
կամաւոր ,
եւ
մի՛
տացէ
զեկեղեցի
իւր
ի
ձեռս
հեթանոսաց»։
115
Յետ
այսորիկ
իբրեւ
ետես
զաւրավար
գնդին
Պարսից,
եթէ
հատան
ի
միջոյ
խաբել
զնոսա,
եւ
բարձաւ
յոյս
ակնկալութեան
զնոսա
յանքակ
միաբանութենէն,
յայնմ
յառաջ
եւ
զամենայն ,
որ
էին
ընդ
նմա
Հայոց.
հարցանէր
զնոսա,
եւ
ուսանէր
ի
նոցանէ
զհնարագիտութիւն
։
116
Եւ
իբրեւ
զառն ,
զբազումս
ի
զաւրագլխացն՝
որ
էին
ընդ
ձեռամբ,
եւ
հրամայէր
ածել
զառաջեաւ
փղացն,
եւ
գունդս
գունդս
զգազանսն ,
առ
մի
մի
երեք
հազար ,
թող
զայլ
ամենայն։
117
Խաւսէր
ընդ
մեծամեծսն
արքունի
հրամանաւ
եւ
ասէր.
«Յիշեցէ՛ք
այր
իւրաքանչիւր
զպատուէր
թագաւորին,
դի՛ք
առաջի
զանուն .
ընտրեցէ՛ք
զմահ
քան
զկեանս
վատութեամբ։
118
Մի՛
մոռանայք
զեւղն
եւ
եւ
եւ
զառատաձեռն
պարգեւսն,
որ
ձեզ
յարքունուստ։
119
Տեարք
իւրաքանչիւր
գաւառաց,
եւ
ունիք
իշխանութիւն .
դուք
գիտէք
աշխարհին
Հայոց,
եւ
զառն
առն
իւրաքանչիւր .
ձեր
ի
մատնեալ՝
ի
կենացն
զոր
։
120
Յիշեցէ՛ք
զկին
եւ
զորդիս
ձեր,
յիշեցէ՛ք
զսիրելի
բարեկամս
ձեր.
գուցէ
յարտաքին
թշնամեացն
եւ
ի
ներքին
»։
121
Նա
եւ
յուշ
առնէր
զբազում
ընկերակիցս ,
թէպէտ
ի
պատերազմէն
ապրեցան ,
սրով
ընկալան
զվճիռ
իւրեանց.
եւ
դստերք
եւ
ամենայն
ընտանիք
յանաշխարհիկս
գրեցան,
եւ
ամենայն
հայրենի
հատան
ի
նոցանէ։
122
Զայս
ասէր,
եւ
առաւել
քան
սաստկացուցանէր
արքունի։
123
Կարգէր
կազմէր
զզաւրսն
ամենայն,
եւ
տարածանէր
զճակատն
դաշտին
։
124
Եւ
իւրաքանչիւր
գազանացն
եւ
յահեկէ
պատրաստէր,
եւ
զընտիր
ընտիր
շուրջ
գումարէ՛ր.
ամրացուցանէր
զգունդն
իբրեւ
մի
հզաւր
իբրեւ
զբերդ
մի
անմատոյց։
125
Նշանս
բաշխէր,
դրաւշս
արձակէր,
եւ
ի
ձայն
մեծի
պատրաստ
հրամայէր
։
126
Իսկ ,
եւ
եւ ,
եւ
զայլս
եւս
զընտիր
ընտիր
զաւրուն
ի
մի
վայր ,
եւ
հրաման
տայր
ընդ
աջմէ
կողմանէ
իւրոյ
պատրաստ
ընդդէմ
Հայոց
։
127
Իսկ
Վարդան
յառաջ
մատուցեալ ,
միաբան
ամենեցուն
։
128
Զգունդն
առաջին
տայր
ի
ձեռն
իշխանին ,
եւ
նիզակակից
զմեծ
իշխանն
Մոկաց.
եւ ,
զամենայն
գնդին
թեւս
աստի
եւ
անտի
կազմէր
նոցա։
129
Եւ
զգունդն
երկրորդ
ի
ձեռն ,
եւ
նիզակակից
Քաջբերունի։
130
Եւ
զգունդն
երրորդ
ի
ձեռն ,
եւ
նիզակակից
նմա ,
եւ
զբազումս
ի
քաջ
արանց
աստի
անտի
թեւս
նոցա։
131
Յանձն
առնոյր
զգունդն
չորրորդ,
եւ
իւր
զքաջն
Արշաւիր
եւ
։
132
Կարգէր
եւ
կազմէր
զճակատն
ընդ
երեսս
դաշտին
դէմ
յանդիման
գնդին,
առ
ափն
գետոյն։
133
Եւ ,
երկոքեան
սրտմտութեամբ
եւ
բարկութեամբ
զայրանային,
եւ
զաւրութեամբ
յիրեարս
յարձակէին
եւ
ամբոխ
՝
իբրեւ
ի
մէջ
՝
գործէր,
եւ
հնչումն
զքարանձաւս
շարժէր։
134
Ի
եւ
պատենազէն
իբրեւ
նշոյլք
ճառագայթից
հատանէին։
135
Նա
եւ
ի
բազում
սուսերացն
եւ
ի
ճաւճել
իբրեւ
ահագին
եռային։
136
ո՞վ
իսկ
բաւական
ասել
զմեծամեծ
ձայնիցն
ո՛րպէս
վահանաւորացն
եւ
ճայթմունք
լարից
ամենեցուն
առ
հասարակ
։
137
Անդ
էր
տեսանել
մեծի
եւ
զաղէտս
՝
առ
ի
զմիմեանս
բախելով.
քանզի
թանձրամիտքն
յիմարէին
եւ
վատասիրտքն
լքանէին.
քաջքն
խիզախէին
եւ
գոչէին։
138
Եւ
խումբ
արարեալ
ամենայն
՝
ի
մէջ
փակէին,
եւ
զանգիտեալ
Պարսից
ի
դժուարութենէ
գետոյն՝
զտեղեաւն
սկսան։
139
Իսկ
գունդն
Հայոց
հասեալ
անցանէին
ձի
ի
առեալ
մեծաւ
զաւրութեամբ.
սաստկապէս
ընդ ,
յերկոցունց
բազում
յերկիր
անկեալ
խաղային։
140
Յայնմ
ի
վեր
հայեցաւ
քաջն
Վարդան,
տեսանէր
զընտիր
ընտիր
քաջ
Պարսից
զաւրուն,
զի
շարժեցին
գնդին.
մեծաւ
յարձակէր
ի
տեղին,
եւ
զաջ
թեւն
Պարսից
գնդին
բեկեալ՝
արկանէր
զգազանաւքն,
եւ
շրջան
առեալ
կոտորէր
մինչեւ
ի
նոյն
տեղի։
141
Եւ
այնպէս
տագնապի
ի
վերայ ,
մինչեւ
Մատեան
բաժանեցան
ի
մեծ
ամուր
պատրաստութենէն,
դեռ
եւս
քաջ
քաջ
ի
փախուստ
դառնային։
142
Ապա
ի
վեր
քակեալ
զոմանս
տեսանէր
ի
Հայոց,
եւ
մնացեալ
ի
հովիտս
։
143
Վասն
որոյ
բարձեալ՝
քաջալերէր
շուրջ ,
զտեղի
առեալ
ընդդէմ
գնդին
Վարդանայ։
144
Եւ
անդէն
ի
տեղւոջն
երկոքին
զպարտութիւն
խոստովանէին,
եւ
առ
թանձր
իբրեւ
երեւէին։
145
իբրեւ
ետես
մնայր
գազանացն
որ
ի
վերայ
նստէր
ի
բարձր
դիտանոցին
քաղաքի.
ձայն
մեծ
զիւր
ստիպէր,
յառաջամարտիկ
զնա
ի
մէջ
փակէր։
146
Իսկ
կորովին
Վարդան
նիզակակցաւքն
ոչ
սակաւ
նախճիրս
ի ,
յորում
տեղւոջ
եւ
ինքն
արժանի
եղեւ
առնուլ
զկատարեալ
։
147
Եւ
պատերազմին՝
աւրն ,
եւ
առ .
բազմաց
մահու ,
մանաւանդ
ի
թանձրութենէ
անկեալ
մաւտ
առ
մաւտ
։
148
Անդ
էր
տեսանել
զբեկումն
զխորտակումն .
վասն
այնորիկ
եւ
կալ
ճշմարտիւ
ի
վերայ .
եւ
խուճապ
տագնապի
էր
երկոցունց
։
149
Եւ
մնացեալքն
էին՝
եւ
ցրուեալք
լինէին
ի
ամուր .
եւ
յորժամ
պատահէին
միմեանց՝
դարձեալ
զմիմեանս
սատակէին։
150
Եւ
մինչեւ
ի
անդադար
լինէր
գործ
։
151
Եւ
քանզի
գարնանային
էր
ժամանակն,
ծաղկալից
դառնային
արեանց
բազմաց։
152
Մանաւանդ
յորժամ
տեսանէր
զբազմակոյտ
անկելոց,
սիրտն
բեկանէր
եւ
աղիքն
գալարէին՝
լսել
խոցելոցն
բեկելոցն,
զփախուստ
վատացն,
զթաքուստ
լքելոցն,
զսրտաթափումն
զանարի
արանցն,
զողբս , ,
զվայ
։
153
Քանզի
ոչ
եթէ
կողմ
էր՝
որ
յաղթեաց
եւ
կողմ
էր՝
որ ,
այլ
քաջք
ընդ
քաջս
ելեալ՝
ի
պարտութիւն
մատնեցան։
154
Բայց
քանզի
անկեալ
էր
Հայոց
ի
պատերազմին,
ոչ
ոք
գոյր
այնուհետեւ
ի
մէջ
գլխաւոր,
յոր
յեցեալ
ժողովէին
մնացելոցն։
155
Թէպէտ
եւ
բազում
այն
էր
որ
՝
քան ,
սակայն
ցանեալ ,
եւ
անկանէին
ի
տեղիս
տեղիս
աշխարհին,
եւ
բռնանային
ի
վերայ
բազում
գաւառաց
եւ
զոր
եւ
առնուլ
իսկ
ոք
կարէր։
156
Եւ
այս
անուանք
են
քաջ
նահատակացն
որ
անդէն
ի
տեղւոջն
կատարեցան.
157
Յազգէն
Քաջն
հարեւր
երեսուն
։
158
Յազգէն
Կորովի
։
159
Յազգէն
Պալունեաց
Արին
Արտակ
յիսուն
եւ
։
160
Յազգէն
Գնթունեաց
Զարմանալին
Տաճատ
։
161
Յազգէն
Դիմաքսենից
Հմայեակ
քսան
եւ
։
162
Յազգէն
Քաջբերունեաց
Հրաշակերտն
Ներսեհ
եւթն
։
163
Յազգէն
Գնունեաց
Մանուկն
Վահան
։
164
Յազգէն
Արդարն
Արսէն
եւթն
։
165
Յազգէն
Գարեգին
երկու
եւ
։
166
Այս
երկերիւր
ութսուն
եւ
նահատակք
ընդ
ինն
մեծամեծ
նախարարսն
անդէն
ի
տեղւոջն
կատարեցան։
167
Եւ
յարքունի
տանէն
եւ
ի
տանէն
Արծրունեաց
եւ
յիւրաքանչիւր ,
թող
զայս
երկերիւր
ութսուն
եւ ,
այլ
եւս
եւթն
եւ
քառասուն
այր,
զանուանս
իւրաքանչիւր
ի
կենաց
ի
նմին
աւուր
ի
մեծ
պատերազմին։
168
Եւ
միահամուռ
հազար
եւ
երեսուն
եւ
։
169
Իսկ
ի
կողմանէ
անկանէր
յայնմ
աւուր
երեք
հազար
հինգ
հարիւր
քառասուն
եւ
չորք
այր։
170
Ինն
այր
ի
նոցանէ
ի
էր,
վասն
կարի
յոյժ
խոցեցաւ
։
171
Մանաւանդ
իբրեւ
ետես
զանհնարին
զիւրոյ
գնդին
քան ,
բեկաւ
զաւրութիւն
ուժոյն
իւրոյ
եւ
ոչ
հանդարտէր
կալ
ի
վերայ .
քանզի
որպէս
կարծէր
՝
կատարեցաւ։
172
Մանաւանդ
իբրեւ
հայէր
զբազմութիւն
իւրոյ
կողմանն,
թիւ
համարոյ
եւս
առնէր,
եւ
իբրեւ
յոլով
գտանէր
զիւր
անկեալսն
քան
զՀայոց
գնդին
եւս
առաւել
վասն
երեւելի
արանցն ,
զորս
յականէ
յանուանէ
գիտէր ,
ի
մեծ
տագնապի
լինէր
յանձն
իւր։
173
Արդարութեամբ
զիրսն
գրել
եւ
ցուցանել՝
ի
երկնչէր.
դարձեալ
եւ
թաքուցանել
ոչ
կարէր
քանզի
ոչ
այնպիսի
մեծ
կռիւ։
174
մինչդեռ
մտաց
խորհրդի
էր
յանձն
իւր
եւ
նեղէր
ի
միտս
իւր,
ուրացեալն
Վասակ
որ
զանձն
իւր
ի
մէջ
գազանացն
թագուցեալ ,
մխիթար
մատուցանէր
մտացն ,
եւ
ուսուցանէր
նմա
հնարս ,
ո՛րպէս
կարասցէ
ընդ
ամուրսն
խաբէութեամբ։
175
Երդմունս
կնքէր
արքունի
հրամանաւ
վկայութեամբ
անձին
իւրոյ
եւ
խաբեբայ ,
որ
ընդ
էին.
պատգամաւորս
զնոսա,
երեւեցուցանէր
զթողութիւն
առ
ի
եկեղեցւոյ
շնորհել ,
եւ
զամենայն
ըստ
առաջին
սովորութեանն։
176
Թէպէտ
հրաման
թագաւորին
էր ,
-
վասն
յոյժ
բեկաւ
զաւրութիւն
նորա,
որպէս
երկոքին ,
-
սակայն
զաւրքն
Հայոց
վասն
Վասակայ,
որ
բազում
հասեալ
էին
ի
վերայ
ստութեան
նորա,
վասն
այնորիկ
հրամանի
թագաւորին
վաղվաղակի
ոչ
կարէին
հաւատալ։