Նոր Բայազէտի գաւառ. Տեղագրութիւն։ Ա. ՈՍՏԻԿԱՆԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՀԱՅՈՑ ՆԵՐՔԻՆ ԱԽՏԱՅԻ ԳԻՒՂԱԿԱՆ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹԻՒՆ
       Ներքին Ախտա հայոց (62º 25 ' 55"-40 º 29 ' 25" ) եւ Ռուսաց (62º 25 ' 25"-40º 92 ' 45" )։ Ներքին Ախտան բաղկացած է երկու մասից, հայոց եւ ռուսաց։ Հայկականը գտնւում է վերին, արեւելեան մասում, հիմնուած է 1829 թուին, եւ բռնում է 17 դ. 1970ք. ս. տարածութիւն իսկ ռուսականը ներքեւում, հիմնուած է 1860 թ. եւ բռնում է 8 դ. 930 ք. սաժէն տեղ։ Թէ փողոցների կանոնաւորութեամբ եւ թէ տների գեղեցկութեամբ ռուսականը բարձր է հայկականից, թէպէտ եւ վերջինումս էլ կան ռուսականի նման գեղեցիկ, երկյարկանի տներ։ Հայկական մասի զարդը Ս. Խաչ եկեղեցին է, որ որպէս գիւաղական մի աղօթատուն, բաւական գեղեցիկ է, ունենալով սրբատաշ քարով շինուած մի զանգակատուն։ Կան նաեւ երկու հին մատուռներ Աստուածածին եւ ս. Խաչ անուններով։ Ռուսական մասը բաղկացած է երեք կանոնաւոր եւ երկար փողոցներից, բաւական գեղեցիկ, երկայրկանի տներով, ուր առաւելապէս բնակւում են այս ոստիկանական շրջանի պաշտօնեաները, ինչպէս ոստիկանը, հաշտարար դատաւորը եւ միջնորդը, բուժարանի բժիշկը, անտառապետը, փոստային գրասենեակի վերակացուն եւ այլն։
       Երկու մասում կան 19 խանութ, որոնք բացառապէս Հայերին են պատկանում։
       Հայերը գաղթել են 1829 թ. Մակուի խանութեան Մառան եւ Ղըրխբուլախ գիւղերից, յետոյ մի քանի տուն էլ եկել են Վանի Հայկաձորի գիւղերից։ Ռուսները, որ մալական աղանդաւորներ են, եկած են 1866 թ. Կամբովի նահանգից։ Թէ հայերը եւ թէ ռուսները ունին առանձին առանձին տարրական դպրոց , հայկականը՝ եկեղեցական է, երկսեռ եւ մի դասեան, այժմ շինւում է դպրոցական գեղեցիկ շէնք։
       Հայերը եւ մալականները միմեանց հետ շատ չեն շփւում, միմեաց հարսանիքի կամ ուրախութեան չեն մասնակցում, ուստի եւ այնքան մեծ ազդեցութիւն չունին միմեանց վրայ։
       Հայերից քչերը սովորել են ռուսներից ռուսերէն, իսկ նրանցից միայն մի քանիսը հասկանում են հայերէն։
       Հայերը նրանցից սովորել են ֆուրգոններ պահել, նրանց ձեւի սայլեր գործածել, նրանց նման ձի լծել կամին եւ գութանին, հնձի մեքենաներ առնել։ Մալականներն էլ հայերից սովորել են պանիր, իւղ պատրաստել, մի քանի կանաչեղէնից բռնուածքներ դնել։
       Պէտք է ասել նաեւ, որ մալականները հայերից պակաս ողջախոհ լինելով, վատ ազդեցութիւն են ունեցել վերջիններիս վերայ։
       Հայերի թիւն է՝ 269 տուն, 1143 ար. 968 իգ. ի միասին՝ 2111 հոգի։ Ռուսներինը՝ 74 տուն, 341 ար. 341 իգ. ի միասին՝ 682 հոգի։ Թէ հայերը եւ թէ ռուսները պարապում են գլխաւորապէս երկրագործութեամբ, անասնապահութեամբ եւ մասամբ բեռնակրութեամբ ու առեւտրով։ Հայերը ունին 1 676 դ. 2040 ք. ս. վարելահող. 7 դ. 1630 ք. ս. խոտատեղի, 1379 դ. 2130 ք. ս. արօտատեղի. իսկ ռուսները՝ 661 դ. 2070 ք. ս. վարելահող, 360 դ. 1100 ք. ս. խոտատեղի. 475 դ. 360 ք. ս . արօտատեղի։
       Ռուսները գիւղից փոքր ինչ հեռու ունին մի քանի եւրոպական ձեւով շինուած ջրաղացներ, որոնցից մի քանիսը այժմ հայերի ձեռքն են անցել։
       Ներքին Ախտայից երեք կիլոմետր հեռու, դէպի հարաւ գտնւում է Չամանդիւլ անունով մի գիւղատեղի։
       Վերին Ախտա. (62º 24 ' – 40º 30 ' 35" ). – Տեղաւորուած է Չամանդիւլ եւ Պետրոսի-դար բլուրների ստորոտում, մի փոքրիկ հովտի մէջ եւ բռնում է 11 դ. 1930 ք. ս. տարածութիւն, որից 9 դ. 580 ք. ս. շինութիւնների տակ է։ Գիւղում կայ սրբատաշ քարով շինուած մի եկեղեցի ս. Աստուածածին անունով, եւ երեք մատուռներ, որոնցի՛ց մինը շինուած է սուրբ համարուող մի աղբիւրի վրայ։
       Գիւղի շրջակայքում կան երեք յորդ աղբիւրներ, երկու եկեղեցու հիմնապատեր եւ բաւականաչափ խաչքարեր ու տների հիմքեր։ Երեւում է, որ հնումը այստեղ բաւական մեծ բնակութիւն է եղել. աւանդութիւնն էլ աւելացնում է, որ Պռօշ իշխանին է պատկանել։
       Բնակիչները հայեր են, 1829 թ. Պարսկաստանի Ալբուլաղ գիւղից գաղթած. ընդամենը 221 տուն են. 965 ար. 861 իգ. միասին 1826 հոգի։ Պարապում են երկրագործութեամբ եւ անասնապահութեամբ, մասնաւորապէս խաշնարածութեամբ։ Ունին 1426 դ. 240 ք. ս. վարելահող, 1399 դ. 1350 ք. ս . արօտատեղի։
       Կոստանդինովկա կամ Դարաչիչակ, հնումը Ծաղկաձոր. – (62º 23 ' 23" - 40º 32' 9" ). – Ընկած է մի թեք տարածութեան վրայ որի, երեք կողմը պատած է անտառապատ լեռներով, իսկ արեւելեանը բաց է եւ իւր առջեւ ունի մի գեղեցիկ տեսարան՝ Ռնդամալի հարթութիւնը՝ ոլորապտոյտ Զանգուով։ Պատմական Ծաղկոցաձոր կամ Դարաչիչակ անունն արդէն ցոյց է տալիս՝ որ այս վայրը փթթում է բիւրաւոր ծաղիկներով, որոնց մօտ խոխոջում են բազմաթիւ աղբիւրներ։ Սրանցից Կաթնաղբիւրն ու Թթուաղբիւրը անընդհատ հիւրընկալում են ամարանոց եկած զուարճասէր խմբերին։
       Այս թեք տարածութեան ստորին մասում զետեղուած է մալականների գիւղը, Կոստանտինովկան, միջին մասում գտնւում է Դարաչիչակ ամարանոցը, իսկ վերինում՝ Կեչառիսի հռչակաւոր մենաստանը։
       Կոստանտինովկա գիւղը հիմնուած է 1830 թուին, բռնում է 16 դ. 1910 ք. ս. տարածութիւն, որից 4 դ. 1340 ք. ս. գտնւում է շինութիւնների տակ։ Ունի մի քանի կանոնաւոր փողոցներ, կղմնտրածածկ քարաշէն տներ՝ ընդարձակ բակերով եւ մի պետական միդասեան դպրոց։ Բնակիչները ռուս մալական աղանդաւորներ են, ընդամէնը 65 տուն 252 ար. 247 իգ. ի միասին 499 հոգի։ Պարապում են երկրագործութեամբ, անասնապահութեամբ եւ բեռնակրութեամբ։ Ունին 138 դ. 1060 ք. ս. վարելահող. 705 դ. 2180 ք. ս. արօտատեղի եւ 705 դ. 1460 ք. ս. տարածութեան անտառ։
       Դարաչիչակ ամարանոցը հիմնուած է 1832 թ. իշխան Բարսեղ Բեհբութեանի , այդ միջոցներին նուաճուած Հայկական նահանգի կառավարչի, կարգադրութեամբ, ուր այդ ժամանակից մինչեւ այժմ ամառները տեղափոխւում են Երեւանի կառավարչական ատեանները եւ տեղական զօրքը, վերջերքս նաեւ Երեւանի բնակիչներից ունեւորները։ Ամարանոցը բռնում է 7 դ. 2010 ք. ս . տարածութիւն, որից ամբողջ 7 դ. գտնւում է շինութիւնների տակ։ Ունի միայն երեք՝ արեւելքից արեւմուտք ձգուող փողոցներ, որոնք կտրւում են առի շեղ ուրիշ փողոցներով, որոնցից մինը բաւական լայն է եւ ուղիղ, կոչւում է Միլիօնեան, ծառազարդ է եւ իբր ճեմելի է ծառայում, որովհետեւ սրա մօտ, նահանգապետի տան առջեւ, օրամէջ նուագում է լինուորական նուագախումբը։ Տներն ընդհանրապէս բաւական գեղեցիկ են, ու յարմարաւոր, փոքրիկ պարտէզներով։ Հարաւային կողմը, անտառապատ բլրակի լանջին շինուած է մի փոքրիկ զբօսավայր, երկու ծառուղիներով եւ մի բաւական մեծ րոտոնդայով։ Յիշատակելի է նաեւ միակ, փայտաշէն հիւրանոցը, որ կարող է պարծել ոչ թէ մի որեւ է, ամենաչնչին յարմարութիւնով, այլ սարսափելի թանգութեամբ։ Սրա մոտ է փոստատունը, դեղատունը եւ բաւականաչափ խանութներ։ Ամարանոցը գետակից զուրկ է, Կեչառիսի վանքի հիւսիսային կողմում հոսող առուակը բաւական հեռու է, եւ միայն զբօսասէր երիտասարդներն են գնում, նրա մէջ փոքր ինչ յարմարացրած աւազաններում լողանում։ Գիւղի մասում կան ռուսական ձեւի բաղանիսներ։ Այս ամարանոցը, Երեւանից հեռու է 54 վերստ տարածութեամբ, նոյն չափ եւ Նոր-Բայազէտ քաղաքից։ Ամառները միայն Երեւանից դէպի Նոր-Բայազէտ ձգուող ճանապարհի Ներքին Ախտա կայարանից փոստային հաղորդակցութիւն է բացւում դէպի այս ամառանոցը, որ միայն 5 վերստ հեռու է գտնւում։
       Կեչառիսի վանքը հիմնուած է 1033 թուին Գրիգոր Մագիստրոսի ձեռքով բաղկացած է չորս եկեղեցիներից եւ գրաւում է ամենալաւ տեղը՝ մի փոքրիկ հարթութիւն, որի հիւսիսային կողմում տարածւում է մի ձոր, փոքրիկ առուակով, որի եզրից անմիջապէս սկսւում է Ալիբէկ անտառապատ լեառը։ Այս կեղեցիներից մինը ծառայում է ամառանոց եկած հայերին իբրեւ աղօթատեղի։ Սրանցից փոքր ինչ ներքեւ գտնըւում է ռուսաց փայտաշէն եկեղեցին, եւ նահանգապետի գեղեցիկ բնակարանը, որի առջեւ դեռ մինչեւ այժմ կանգուն մնացել է սրբատաշ քարերից շինած մի բարձրադիր աթոռ , որի վրայից, աւանդութեան ասելով, Գրիգոր Մագիստրոսը եւ յետոյ տեղւոյն մեծամեծները խօսել են ժողովրդի հետ։
       Սուխոյ-Ֆանտան - (62º 25' 55"-40º 23' 20" )։ Այս նունը գիւղը կրում է այն հանգամանքից, որ այստեղի միակ աղբիւրը կաթ կաթ էր բղխում եւ յաճախ չորանում, հայերը կաթ կաթ բղխելը ի նկատի առնելով Կաթ կաթ էին կոչում, ռուսները նրա չորանալը ի նկատի առնելով չոր աղբիւր (սուխոյ ֆանտան ) անուանում։ Պարսիկներն էլ Տամջլու էին կոչում, որ նոյն նշանակութիւնն ունի։ Բաւական ժամանակ երեք վերստ հեռու, Ալափարս գիւղի աղբիւրից ջուր կրելուց յետ, վերջապէս գիւղացիները համայնական ուժերով նոյն աղբիւրը վերանորոգեցին եւ առջեւում մի աւազան շինեցին, որպէս զի այլեւս ջրի պակասութիւն չզգան։ Գիւղը բաղկացած է միայն մի, երկար եւ լայն փողոցից, որի երկու կողմում շինուած են քարէ, կղմինտրածածկ տներ՝ ընդարձակ գաւիթներով, այնպէս որ ընդամէնը բռնում է 6 դ. 1440 ք. ս. տարածութիւն։ Գիւղում կայ մի քանի խանութ, որ հայերին է պատկանում։ Այստեղ է նաեւ Երեւանից Նոր-Բայազէտ տանող խճուղու փոստային կայարանը։ Բնակիչները ռուս աղանդաւոր մալականներ են, 1851 թ. այստեղ գաղթած, ընդամենը 36 տուն, 110 ար. 96 իգ, միասին՝ 206 հոգի։ Սրանցից 2 տունը՝ 17 ար. եւ 3 իգ. հայեր են։ Պարապում են երկրագործութեամբ, անասնապահութեամբ եւ բեռնակրութեամբ։ Ունին 224 դ. 1144 ք. ս. վարելահող 383 դ. 960 ք. ս. խոտատեղի եւ 8 դ. 1920 ք. ս. արօտատեղի։
       Քաղսի կամ Քաղցի (62º 23' 55"-40º 28' 55" )- Զետեղուած է Ալիբէկ լերան Թիք-Ձթափա գագաթի հարաւային կողմում, մի ձորակի մէջ, Հրազդանի ձախ ափին, եւ բռնում է 19 դ. 470 ք. ս. տարածութիւն , որից 17 դ. 90 ք. ս. շինութիւնների տակ է։ Գիւղում կայ մի բաւական գեղեցիկ, նորաշէն եկեղեցի ս. Աստուածածին անունով։ Գիւղի արեւմտեան կողմում գտնւում է մի գիւղի աւերակ. «Աղզիբիր » անունով, ուր դեռեւս մնում են մի քանի խաչքարեր եւ մի եկեղեցու հիմնապատեր։ Մի այսպիսի գիւղատեղի եւս գտնւում է գիւղի հիւսիսային կողմում։ Մի փոքրիկ մատուռ էլ Թուխ-Մանուկ անունով բարձրանում է գիւղի արեւելեան կողմում։ Բնակիչներըթ 1830 թ. գաղթել են Մակուայ Օղակ գիւղից ընդամենը 220 տուն են 910 ար. 910 իգ. միասին՝ 1820 հոգի։ 1886 թուին այս գիւղից 30 տուն բաժանուելով՝ փոքր ինչ բարձր, փոստային ճանապարհի վրայ շինել են մի նոր գիւղ՝ Փոքր Քաղսի անունով։ Երկու Քաղսին ղլ պարապում են երկրագործութեամբ եւ անասնապահութեամբ եւ միասին ունին 1017 դ. 2390 ք. ս. վարելահող, 185 դ. 2060 ք. ս. խոտատեղի եւ 1430 դ. 996 ք. խ. արօտատեղի։ 48 դ. 910 ք. ս. էլ անտառ։
       Սոլակ (62º 22' 10" - 40º 28' ). - Ազատօրէն փռուած է Հրազդան գետի ձախ ափին տափարակում եւ բռնում է 41 դ. 470 ք. ս. տարածութիւն, մինչդեռ շինութիւնները գրաւում են միայն 23 դ. 672 ք. սաժէն տեղ։ Գիւղում կայ մի եկեղեցի ս. Յովհաննէս անունով։ Գետի անմիջապէս ափին կան հին տների աւերակներ, իսկ հանդէպի լերան գոգաւորութեան մէջ բարձրանում է Մալրավանքը, այն վանքը որ շինել է Յոհան Փիլսոփան 636 թուին. եւ որը Եզր կաթուղիկոսից Մայրագոմ է կոչուել ։
       Սոլակի այժմեան բնակիչները հայեր են. 1830 թուին Արճէշից եւ Վանայ վիլայէթից գաղթած, ընդամէնը 179 տուն, 742 ար. 710 իգ. ի միասին՝ 1452 հոգի։ Ունին եկեղեցական ծխական դպրոց։ Պարապում եի երկրագործութեամբ եւ անասնապահութեամբ։ Ունին 1125 գ. 162 ք. ս. պետական վարելահող 689 դ. 2244 ք. ս. խոտատեղի 1564 դ. 2168 ք. ս. արօտատեղի 103 դ. 768 ք. ս . էլ անտառ։
       Աղփարա (62º 24'- 40º 30' 35" )- Դուրս է նայում անտառի միջից՝ փռուելով մի զառիվայրի վրայ եւ բռնելով 8 դ. 730 ք. ս. տարածութիւն։ Տեղական աւանդութիւնն ասում է՝ թէ գիւղը իւր անունն ստացել է այն հանգամանքից, որ առաջին բնակիչներն այդ տեղում մեծ քանակութեամբ աղ (սպիտակ ) փարա (դրամ ) են գտել։ Գիւղում կայ մի եկեղեցի ս. Ստեփանոսի անուամբ, մի մատուռ եւ մի քանի խաչարձաններ՝ մի հին եկեղեցու հիմնապատկերի շուրջը։ Մոտ երեք վերստ դէպի արեւմուտք անտառի խորքում, ձորակի մէջ կիսաւեր կանգնած է տեղացիներից Սուրբ Աջ անուանուած մի վանք, որի արեւելեան պատի վրայ դեռ եւս մնում են արձանագրութեան հետեւեալ երեք բառը, Ես Արեւշահ վաճառական …
       Գիւղի բնակիչները հայեր են 1829 թ . Մակուից գաղթած ընդամենը 78 տուն, 426 ար. 352 իգ միասին՝ 778 հոգի։ Պարապում եի երկրագործութեամբ եւ անասնապահութեամբ։ Ունին 311 դ. 2080 ք. ս. վարելահող 54 դ. 1490 ք. ս. խոտատեղի 420 դ. 2100 ք. ս. արօտատեղի եւ 525 դ. 1930 ք. ս. տարածութեամբ անտառ։
       Այս գիւղից մոտ 5-6 տուն բնակութիւն են հաստատել գիւղից մոտ 1 1-2 կիլոմետր հեռու՝ Ն. Ախտից դէպի Դարաչիչակ տանող ճանապարհի վրայ. Զանգու գետի ափին եւ այստեղ խանութներ բանալով՝ առեւտրով են զբաղւում։ Այս փոքրիկ գաղութն էլ ԱղՁփարա է կոչւում։
       Մաքրավանք. (62º 23' 57"-40º 31' 35")- Զետեղուած է մի բլրի լանջին։ Դարաչիչակ ամարանոցից մոտ 2 կիլոմետր հեռու։ Բռնում է 4 դ . 2010 ք. ս. տարածութիւն, որից ամբողջ 4 դ. 1370 ք. ս. գտնւում է շինութիւնների տակ։ Գիւղի ծայրում բարձրանում է Մաքրավանքը որ այժմ իբր գիւղական եկեղեցի է ծառայում։ Բնակիչները հայեր են, Հին Բայազէտից եւ Ալաշկերտից գաղթած, ընդամէնը 74 տուն, 470 ար. 320 իգ. միասին՝ 790 հոգի։ Պարապում են երկրագործութեամբ եւ անասնապահութեամբ։ Ունին 430 դ. 1022 ք. ս. վարելահող 19 դ. 1065 ք. ս . խոտատեղի եւ 254 դ. 606 ք. ս. արօտատեղի։ Շուրջը կայ 208 դ. 314 ք. ս. տարածութեամբ անտառ։