Օրագրութիւն

Յունվար ամիս օր Գ[3]շ[աբթ]ի. եկան իրիցունք, որք գնացին բերել զԵղիազար վարդապետն. ոչ է եկեալ, այլ թուղթ առաքեալ առ իշխանսն եւ առ Առաջնորդն (թերի)։

ԻԵ յունվարի ուրբաթ երեկոյիս Եղիազար վարդապետն եկն ի Պուրսայու յԱստուածածին եւ անտի ի Սուրբ Նիկողոս տարաք։ Յաւուրս ի Ղալաթայ հացածախ ոմն տէզկեահտար ի պէտս խօսից ինչ առ տաճիկն երդուի ի միութիւն Աստուծոյ եւ տաճիկն կալեալ զնա, տարեալ առ բռնաւորն, ահացուցեալ զնա մեծաւ սպառնալեօք թէ Խօսքդ տաճկի է եւ լե՛ր տաճիկ. ուրացուցին։

ԻԷ. բարեկենդան Առաջաւորաց։ Յակոբն Էջմիածնէ եկն թղթիւք կաթողիկոսին Յակոբայ առ ի խաղաղացնել զերկոսին կողմսն եւ հաշտեցնել։

Բ[2]շ[աբթ]ի (28 յունուար) առաւօտուս ժողովեցան ի Զ եկեղեցոյ իշխանք եւ երիցունք ամենայն ի նստան ի Սուրբ Նիկողոս եւ բերին զՄուղնեցին յԱստուածածնէ եւ զԵղիազարն ձայնեցին ի սինհոդոսն եւ ոչ կամէր գալ թէ Ես վասն բանին Երուսաղէմայ եմ եկեր, ի՞նչ կոծ է թղթիցդ, թէ կայ ինձ թուղթ՝ բերջիք զիմն։ Եւ աղաչեալ եղեն իշխանքն, եւ ապայ եկն եւ նստաւ ընդ նոսա։ Եւ զկնքեալ թուղթն եդին յատենի, որ յէրէկն Դ իշխան գնացին ի խանն եւ ասացին. Կա՞յ այլ թուղթ աստի ի բաց, եւ Յակոբն ասէ՝ Չկայ։ Եւ կնքեցին զթուղթն, եւ կարդացին զթուղթն եւ գրեալ էր թէ Փիլիպպոս Հոգեւորտէրն եդ զՅովանէս վարդապետն ձեզ առաջնորդ, եւ թէ չէք կամիր, զո՛ ոք որ կամիք, ասացէք զի առաքեցից, եւ կարծեմ՝ թէ Գ տարին ձեզ առաջնորդ մի լաւ է, որպէս եւ Փռանկք ունին զայս սահման։ Եւ ամենեքեան լուեալ՝ Բարի ասացին բանիս. եւ ասացին. Ահայ Գ տարի եղեւ, թո՛ղ ելնէ գնայ, եւ զո՛ ոք որ մեք կամիմք, կու գրեմք առ Հոգեւորտէրն։ Մերայինքս զայս ասէին, եւ այն կողմ ջանային հաստատել Մուղնեցուն եւ անկան յիրեարս։

Եւ առաւօտուս Գ[3]շ[աբթ]ի (29 յունուար) դաս քաշէ Մուղնեցին զԵղիազարեանք յԱստուածածին եւ Էսիլի թոռ եւ չարքն մեր սկսին յայս կոյս եւ յայն կոյս մեծաբանիլ թէ Եղիազարեանք բանադրեցան ի կաթողիկոսէն. եւ ամենայն աւուրս կանխեալ կային զՄուղնեցաւ եւ փարէին Ղօզպէքճիսի Յակոբաւն։ Եւ ամբաստանութեամբ Մուղնեցոյն եւ վկայութեամբ չարկամաց ի թուղթն հաւատացեալ կաթողիկոսն եւ գրէ ոմանց Եղիազարեանց բանադրանս եւ հաստատութեան գիր առաջնորդութեան Մուղնեցոյն եւ առաքէ։ Եւ յորժամ մեր կողմի թուղթն հասանէ առ կաթողիկոսն՝ յափշութիւն առնէ զնայ եւ ասէ. Հա՛ս դու առաջ գնացողին եւ արգիլեա՛ զթղթերս, որ գրեցաւ նախ։ Եւ մեր թղթատարն հասանի ի Թոխաթ եւ դարձուցանէ մինչ յԷջմիածին. ընդ առաջ ելանէ Յակոբս հանդերձ թղթիւս եւ զմեր թղթատարն լոկ դարձուցանէ, այլ գիր եւ պատասխանի առ Յակոբն մնայ, եւ առաջին գիրսն, որ պատասխանի միւս կողմի արզովն, զամենայն Յակոբն ընդ իւր պահէ, եւ եկեալ աստ զերկու թուղթն բացաւ, որ պատճէն ասացաւ։

Դ[4]շ[աբթ]ի օրս (30 յունուար) եկն Յակոբն առ Եղիազար վարդապետն եւ մեք անդ գոլով խօսին ընդ նա. եւ ասաց. Յորժամ գրեցին քեզ բանադրանս՝ եւ ես պատառել տուի. եւ սոքա ըսկսան թէ Վասն է՞ր եւ զի՞նչ վնասուց. եւ Վարդապետն եւս ասէ թէ վասն ի՞մ բանադրէր զսայ՝ ասա՛յ զվասն. եւ հանեալ ետ թուղթ մի՝ թէ Սիրելի Տէր Մարտիրոս սուրբ հայրն մեր քեզ բազում սէր ցոյց ետ. ահա լսեմ որ զայն մոռացեր ես. քեզ կու պատուիրեմ որ՝ թէ սուրբ հօրն մեր զաւրհնութիւն կամիս եւ զմեր սէրն ի քեզ բեւեռել, յամենայն սրտէ քումմէ եւ յամենայն զօրութենէ եւ յամենայն մտաց քոց թիկունք եւ թեւ լինիս։ Մինչ ի տեղս կտրած էր թուղթն եւ ի լուսանցքն գիր որ ոչ էր նման գրոյն եւ բանին, թէ ժողովրդեան եւ խաղաղութեան, քանզի լուեալ եմ յամենայն խարդախութեանց մէջն գտանիս։ Երեկոյիս եմուտ Եղիազար վարդապետն առ վէզիրն ծանուցանել զբանն Սուրբ Երուսաղէմի. եւ ի միատեղ նստեալ կային Մարտիրոս վարդապետն ընդ Եղիազարն ի Սուրբ Նիկողոս, եւ հանապազ ի պահք շաբաթս քարոզ ասէր Մարտիրոս վարդապետն։ Եւ խորհէին Մուղնեցիքն խորհուրդ՝ թէ զիա՛րդ արասցեն նոր իմն։

Եւ եկն Ե[5]շ[աբթ]ի (31 յունուար) Յակոբն առ Եղիազար վարդապետն թէ ի՞նճ ճուղապ կու տաս, Մուղնեցին նստի՞ ի տեղս թէ ոչ։ Եւ նա ասէ. Ինձ կոծ չէ այդպիսի բանք, եւ թէ կ'ասես գտանել խաղաղութիւն եւ վասն այնր առաքեալ ես, արա՛յ եւ թէ որպէս։ Թէ զլաւն իմանաս, մինչեւ ես ի Բարձրահայեաց վանքն իմ չերթամ եւ նա ի Մուղնի՝ ոչ դիւրանայ քաղաքս։ Եւ ըսկսի նա թէ Սուչն եւ վնասն ի՞նչ է որ ելանէ ի քաղաքէս. մինչեւ դիպել ընդ իրեարս, եւ Վարդապետն Պիղծ եւ շուն ասելով նմա ի դուրս հանեն։ Եւ նա գնացեալ անդ յԱստուածածին եւ ժողովեն զիւրեանց արս ի խորհուրդ։

Եւ առաւօտուս փետրվարի Ա եւ ուրբաթ։ Ահա երեք աւուրբք եւ այլ ոչ եւս ըստ պատշաճին ասաց քարոզ Մարտիրոս վարդապետն, եւ ասէ. Ժողովո՛ւրդք, ո՞վ զիւր մեռելն թողու եւ զայլոցն լայ, ո՞րպէս է. եւ այս բանս որ ի գլուխ Երուսաղէմի եկեալ է, աշխարհաւ եւ ազգաւ պիտիր հոգանք։ Ահա՛ արք ոմանք յամենայն աւուր սինհոդոս առնեն եւ չէ խաղաղութիւն եւ չեն թողուր զի զմեր հոգասցուք։ Ահա՛ քանի օր է որ բերաք զհոգեւոր հայր եւ եղբայր Եղիազար վարդապետն՝ թէ հոգայ, նա՛ խառնակիչք եւ չարք հանգստութիւն ոչ տալով. զԷջմիածինն ի ձեռաց ո՞վ կառնէ, յառաջնորդութենէ Մուղնեցոյն մեք ի՞նչ կուզեմք. դուք աղօթեցէ՛ք որ Երուսաղէմայ բանն յառաջ երթայ. եւ սոյնպիսիք։ Եւ Մուղնեցիքն գրեալ գիր յամենայն յեկեղեցի թէ Ժողով ունիմք եկէ՛ք. եւ մերայինք ասացին. Զիա՞րդ է ժողով եւ քանի՞ անգամ. երեք տարի ասացեալ է կաթողիկոսն մեզ՝ մի առաջնորդ, հնազանդ եմք։ Եւ գնացեալքն անդ նստին եւ հանեն կոնտակ հաստատութեան առաջնորդութեան Մուղնեցուն մինչեւ ի մահ. նաեւ եկեղեցեաց եւ իւրեանց բարեկամաց մինչեւ համարով ԼԲ թուղթ։ Եւ լուեալ զայս արք ի մէնջ Ե Զ ոգի՝ գնացեալ ի սինհոդոսն աւիրեցին, եւ նոքա տեսեալ՝ յարձակին ի վերայ սոցա, եւ լինի կռիւ մեծ։ Եւ լուեալ զայս Եղիազարին՝ բարկանայր նեղանայր եւ ելեալ թէ ի Պուրսայ կերթամ. եւ ոմանք ոչ թողին, եւ ի նեղութենէն ի ժամ ոչ գնաց, այլ Մարտիրոս վարդապետն գնացեալ եւ յարձակման ժամուն ասաց ժողովրդեանն թէ Ահա՛ որ զայս ծանուցաք ձեզ՝ թէ մեք զմեր բանն հոգամք եւ ցաւիմք. այսօր յԱստուածածին զայս աղմուկս են վերացուցեր. այս անէծքն այն անէծքն ի վերայ ով որ զայս աղմուկս կառնէ։ Ժողովո՛ւրդք, իմացած լինիք, որ չարք ոմանք խորամանկութեամբ կառնեն զբանս՝ թէ բանն Երուսաղէմայ աւերի։ Եւ ժողովուրդն աղաղակաւ ի դուրս ելին եւ այլք հրապուրեցին զժողովուրդն եւ գնացին խուռն ամբոխիւ յԱստուածածին եւ ըմբռնեալ զՄուղնեցին թէ Կերթա՞ս թէ ոչ. եւ նա ասէ՝ Երթամ։ Եւ ոչ հաւանին ժողովուրդքն, այլ ասեն թէ Ել եւ այժմ գնա՛յ. մինչեւ առաջի իւրեանց արկեալ յաւել քան զԲՃ ոգի եւ բերին ի Սուրբ Նիկողոս՝ թէ քէֆիլ գտանէ որ առաւօտուն երթայ. եւ զՅակոբն կալեալ գան հարին ի ճանապարհին թէ Յորմէ հետէ մտար ի քաղաքս՝ աղմուկ ել եւ խռովութիւն. հազիւ խոյս տայ յանկիւնս խցերաց եկեղեցոյն։ Եւ եկն Մուղնեցին թէ Եղիազարն լիցի քէֆիլ զի երթիցեմ առաւօտուն. եւ փակեալ Եղիազարն զդուռ խցին եւ ոչ թոյլ տայր մտանել առ իւր, այլ ի դուրս նստէր ի մեծ խուցն. եւ ամենեքեան յամբոխիցն մի մի բան ասէին նմա, եւ երեկոյանայր եւ ներս եւ դուրս լցեալ կային։ Եւ արք ոմանք հաճեցեալ զմիտս ամբոխին թէ Երթիցէ առաւօտին, դուք ցրուեցէք. բաւ է այսքան։ Եւ ի գիշերին ել եւ գնաց ի Պալատ՝ Մուղնեցին։

Եւ առաւօտուս (2 փետր[ուար]) եկեալ ժողովուրդքն նոյնպէս եւ ասէին. Ո՞ւր է նայ, երթիցէ այժմ. եւ Մարտիրոս վարդապետն կրկին ծանուցում արար թէ Կու երթայ, մարդի՛ք, մեք զխօսք նորա առաք. մի՛ շատացուցանէք զաղմուկ։

Եւ շաբաթ առաւօտուն (2 փետր[ուար]) ի տիւան գնաց Եղիազար վարդապետն վասն բանին Երուսաղէմայ եւ զհոռոմի պատրիգն Ստամպօլու ընդ նմա։ Եւ վէզիրն ասէ. Ի տուն իմ եկէ՛ք. եւ ի տան անդ ասէ հոռոմին թէ Առաւօտուն յերկոցունց կողման Ե Ե ոգի առ մեզ. եւ ելանեն ի դուրս։

Եւ զգիրսն կարդայր յեկեղեցին Էսիլի թոռն եւ ասէր թէ Ով որ չընդունի զՅովանէս առաջնորդութեան՝ այսպէս լիցի եւ այնպէս, կարդալով եւ ծանուցանելով։ Եւ մեր եկեղեցոյ չարքն խորհեալ ի մի թէ Եղիազարի եւ Մարտիրոսի գլխոյն է այս, եւ գնացեալ առ Խանճին եւ Տաւութն թէ Նոցա հախէն պիտիր գայք. եւ նոքա զերեսս իւրեանց պահեն, եւ երթան ի դուռս վէզիրին եւ գրեն արզուհալ մի քանի եւ ոչ հաւանեն, եւ յետոյ գրեն թէ Եկան արք ոմանք զօրպայք եւ զօտան կոխեցին զսեւագլխոյ եւ այսչափ ըստակ վերուցին եւ զսեղանն կերակրոյ ցրուեցին, զգրեանք յափշտակեցին. հրաման տո՛ւր սուպաշուն եւ հասասպաշուն՝ զի գտցէ ի միջի մեր եղեալ զէշխիայքն. եւ վէզիրն տայ զհրամանն թէ Շէր իլէ կեօրունսուն. եւ ամօթալից դառնան, քանզի այն ոչ մտանէր գիր։ Եւ առաւօտուս Սուրբ Սարգսի՝ ի Պալատ Մուղնեցին առ ժողովուրդն գանկատի թէ Ի՞նչ չար արարի ձեզ զի երեկոյիս զիս ծեծելու արին, կոխեցին զօտայս եւ բան ցրուեցին ի մէնջ, ի՞նչ կասէք դուք. եւ այլ բազում բանք սոյնպիսիք։ Եւ ի ժողովրդենէն մեկ քանի մարդ կանչեալ թէ Ի՞նչ գտար ի քաղաքս՝ ցից տնկեցեր, թէ չեն ուզեր չեն կամիր՝ ել գնա՛յ. եւ ոմանք սոցա արգիլումն առնեն եւ ինքն երթայ ի խուցն խոցուած։ Եւ ի չարեացն Թըլթըլն եւ Պարմախսուզն եւ Էխտիկն Ղալաթու եւ այլ յայն կողմանց մի մի մարդ յեկեղեցեաց գան առ Մարտիրոս վարդապետն թէ Դուք էք խրատող ամբոխին որ զայս առնեն, եւ թէ Վասն է՞ր ի դաս քաշէք զԽանճին եւ զՏաւութն՝ թէ երկու երեսէն են. այսպէս նոքա հաճելով զկամս նոցունց։ Եւ սկսեալ Մարտիրոս վարդապետն պղծոցն նզովք տալ եւ նախատինք՝ արհամարհանօք ի բաց հանէ։

Եւ առաւօտուս կիրակի (3 փետր[ուար]) Եղիազար վարդապետն դաս ասաց եւ ի մէջ դասին պատմեաց զիրսն Երուսաղէմի, եւ՝ Այդ Արեւելցիք զայս գործն կու գործեն եւ զիւրեանց կու խնդրեն. զհամախոհս նոցին նզովեաց եւ ասաց զիրս արզուհալին թէ Այսպէս արարին, ի կենաց եւ ի Քրիստոսէ գրէն ջնջին։

Կիրակի ամսոյ Ժ. Հոռոմք ի ժամն պատարագ չեն առներ եւ ամենեքեան հրամանաւ պատրիգին բազումք եւ անթիւք յամենայն սահմանացն Ղարամանու, ի Ֆէնէրէ, ի Ղումղափուէ եւ ի Ղալաթու ի մի վայր ժողովեալ խուռն ամբոխիւ լցուին ի տիւան։ Եւ ընդ վարդապետիւն Ի ոգով եւ ԻԵ ոգով գնացաք։ Եւ յելանել վէզիրին երթալ ի տիւան, աղաղակէին մեծաձայն թէ Զուլում մի՛ աներ մեզ, կրկնելով։ Եւ ետես վէզիրն, զարհուրեցաւ. Ի տուն եկէ՛ք. եւ ի գալն նոյնպէս գոռային մեծաձայն։ Եւ յորժամ նստաւ, եկն պատրիգն Հոռոմոց երկիրպագանել վէզիրին եւ նա աքցի հարկանէր, եւ կրկին երթայր համբուրել, զարնէր բարկութեամբ. Ո՛վ չֆուտ, ո՞չ ասացի քեզ Դ Ե ոգի առ եւ եկ. այդքան ամբոխ վասն է՞ր բերեալ ես, զտո՞ւն իմ կոխել։ Եւ ասէ մեր Վարդապետն. Տօլվաթաւո՛ր, որ զՕսմանցոյ աչքն վախցնելոյ եկեր են։ Եւ կանչէ վէզիրն դահիճ եւ ճէլլատ Բ անգամ, եւ նախարարք անկանին յոտս նորա. Ո՛վ տէր, դու արիւն չես սիրեր եւ մի՛ մտաներ ի պիղծ արիւն դորա, այլ ըմբռնենք ի դոցանէ եւ գանենք ԵՃ բրով՝ յաւելեաւ եւ պակասաւ։ Եւ դեռ եւս աղաղակէին ի վայրն, եւ յորժամ լուան զայս Հոռոմք, մի ի վերայ միոյ անկեալք զփախուստն աճապարէին, եւ միահեծան եղեալ ի դրանէն, ոչ կարէին քակտիլ։ Ի դուրս ելանեն, եւ ձիանք աղաներացն զարհուրեալք խրխնջային ի տեղիս իւրեանց եւ զաղաղակ բառնային. եւ հրաման եղաւ Ե Զ ոգի գան խօսք հասկացող ի նոցանէ, եւ ի վայր փախան եւ ասացին թէ Զարկե՛ք։ Մունզուր աղան եւ չաւուշ պաշին երկայն փայտիւ վերացուցանէին զթեւս իւրեանց փայտովն, զերեսունն եւ զքառասունսն հարկանէին, պտուտ տային ի մէջ բակին եւ ի դուրս ելնել ոչ կարէին. եւ այլք ի ծակէ ծակ մտանէին եւ յախոռս ձիոցն, եւ ձիքն զարհուրէին, մի ի վերայ միոյ անկեալք լինէին. այլ փայտն ելանէր եւ իջանէր ի վերայ նոցա. եւ որք հազիւ քակտեալ ի փախուստ, եւ անցորդք ճանապարհին յայլ ազգաց ոչ գիտելով զիրսն, զնոսա տեսեալ՝ նոքա եւ փախչէին եւ որք ի հաբեղայից նոցա ընդ պատրիգին՝ ընդ թեւս Հայոց մտանէին, մինչեւ սէնէտ եւ գիր կարդացուաւ եւ ի բաց վարեցան նոքա։ Եւ եկաք ի Սուրբ Նիկողոս, եւ յետ աւուրց գրել պիտէր վէզիրն զէմրս՝ թէ որ կերպիւ խնդրեցաք։

Եւ յետ պահու ժողովեցան ամբոխս մեր եւ եկին առ Եղիազար թէ Դու գիտե՞ս որ Մուղնեցին կերթայ. թէ երթալ չունի՝ երթամք ի Պալատ, ըմբռնեմք եւ տանիմք ի վէզիրն։ Եւ յետ պահու գայ յայն Խանճին մտանել առ Եղիազար։ Սկսին ժողովուրդն ի վերայ նորա թէ Դու ես որ չես թողուր երթալ զՄուղնեցին. այս քաղաքս քե՞զ է յանձնած, միթէ ի տիւա՞նն լցուինք քեզ համար. եւ այլ բազում նախատինս։ Եւ նա պատասխանէ թէ Մարդի՛ք, լռէցէ՛ք, քէրէմ արէ՛ք, ասելով զձեռն ի դուռն Սուրբ Նիկողոսի զարնէ եւ երդուի չարաչար. Երթամ ասեմ՝ Ել գնա՛յ, ել գնա՛յ. եւ այնքան ժողովուրդք առաջի նորա եւ զկնի կանգնեալ զամէնն ասեն, հազիւ հաւատան. եւ ինք պրծանի ի ձեռաց նոցա այսու։ Եւ անդ ի Պալատ մեր եկեղեցոյ չարքն երթան առ Մուղնեցին եւ ասեն. Ու՞ր գնաս, ո՞վ կարող է հանել զքեզ ի տեղէս, մեք կանգնած եմք։ Նոյնպէս եւ Յակոբն բազում հայհոյանս տայ Եղիազարի եւ Մարտիրոսի եւ ասէ. Ես զգլուխս իմ, զտուն եւ զորդիս եւ զստացուածս ի քո ճանապարհն եդեալ եմ, ամուր կա՛ց։

Բ[2]շ[աբթ]ի (11 փետր[ուար]). ի խանն մուշավէրէ կառնեն, ապա Խանճին եւ Տաւութն եւ առաքեն մարդ թէ Ել գնա՛յ՝ Մուղնեցուն։

Գ[3]շ[աբթ]ի (12 փետր[ուար]). Խորհուրդ արար Եղիազար վարդապետն մերայնօքս, գրեցին թուղթ մի թէ Մեք քաղաքացիքս յամէն եկեղեցեաց ուրոյն ուրոյն հնազանդ եմք թագաւորին խէթիշէրիֆին, որ ի մեր քաղաքս սեւագլուխ պատրիգ կամ առաջնորդ անունով չկոխէ եւ չպահենք. եւ զայս թուղթն մօհրեցաք. Ով չմօհրէ, տամք ի ձեռս բռնաւորաց որ հախէն գան։ Եւ նոքա զայս լըւեալ՝ ուղարկեցին զՄուղնեցին յՈւկիւտարն ասելով. Գնա՛յ եւ ժամանակ մի շրջեաց, մինչեւ տեսցուք թէ զի՛նչ լիցի։ Դէպ լուսոյ Գ[3]շ[աբթ]ի աւուրս երոցք եղեւ ի վերուստ կողմանէ Ղատրղայ իլիմանին՝ մօտ առ Փէյիկխանան եւ մարեցին։

Դ[4]շ[աբթ]ի աւուրս (13 փետր[ուար]) Վարդապետն ի Ղազիէսքէրքն մտանէր եւ ի սուլթան քէհեասին եւ յայլ դրունս մեծամեծացն շրջէր։ Երեկոյիս Տեառնընդառաջ։ Յաւուրքս Դ ղալպազան կախեցին զօլօթի կտրող, եւ մինն տէվրիշ էր եւ կարդացող, որ ի Սուլթան Պայազիտն կախեցին ի ծառին իւր հանդերձիւն։ Յաւուրքս Հոռոմքն գնային եւ գային միջնորդօք թէ Հաշտիմք ընդ միմեանս. եւ յետոյ լռեցին ի բանէս եւ ոչ եկին։

ԺԷ-իս Բուն Բարեկենդան. եւ օլօֆէն Տաճկաց ել։

Յաջորդ