Պատմութիւն համառօտ ԴՃ տարւոյ Օսմանցոց թագաւորացն

Ուր կայր ի պատերազմ արքայորդին` Պայազիտն այլ,
Որ Եըլտըրըմըն կոչեցաւ, զոր ի գահի հօր նըստուցեալ:

Որ մըռմըռայր խըստասըրտիւ` զհօրըն վրիժուց ըզհոգ տարեալ,
Ի սահմանսն միշտ զզօրըս ցըրուէ, բազում անգամ յիրարս բախեալ:

Մինչ զի ըզԼազ օղլին կալեալ, առաջի իւր բերեալ սպանեալ,
Ի Գօս դաշտն շինէր թուրպէ եւ զդին հօր իւր Պրուսա յըղեալ:

ԸզՏաճկաց վիպօղս հարցի Պայազիտիս սուլթան կոչեալ.
Սա եւ խըրոխտ եւ աներկիւղ եւ միշտ ի մարտ էր խաղացեալ:

Սա ըզդաշտըն Գարաթու եւ ըզմատէնս առ ինքն առեալ,
ԸզՎիտին զօրագըլխօք եւ վիճակօքըն սա ապռեալ:

Զօրօքն ի Էտրէնէ դառնայ ի Մալղարա ՚ւ ի կողմնակալ,
ԶՊօլօնիա, զոմն եւ հիսար ապռելոյ զայն յոյժ մախացեալ:

Առաքէ եւ զօրս բազումս յերկիր Ուլահ ախըն երթեալ,
Արշաւեն յաշխարհ Պօսնա եւ զամենայն զերկիրն առեալ:

Զորս ի կըրօնըս Մահմէտի զհամայն բնակիչսըն դարձուցեալ,
Ուր յոլով ազգք եւ լեզուք զԹուրքաց սովորըն սովորեալ:

Ի Պըրուսա քաղաք երթայ, ամրոցըս ինչ անդըր շինեալ,
Դառնայ եւ յԷտրէնէ քաղաք, զճամի եւ զշէնս անդ հաստատեալ:

Դառնայ ի Պրուսա գահումն, ի Ղարաման երկիր ելեալ,
Որում բնակիչք ընդդէմ դառնան, զորս անխընայ անդ կոտորեալ:

ԶԱլա շէհիրն իսկոյն առնէ, յԱյտին Էլին բերդս ինչ մնացեալ,
Ինքեանք տան հնազանդօրէն, զԱյապուլուխն ընդ այնց առեալ:

Սա կամի գնալ ի Բիւզանդ, զօրաժողով առնել դարձեալ,
Գայ եւ գըռալն Ունկըրացւոց, զորս եւ Մաճար են անուանեալ:

Երբ ի Նիկուպօլիս եհաս, զհիսարըն գաւառօքն առեալ,
Լուր եղեւ Պայազիտին` մինչ ի Թունա էր վաղվաղեալ:

Լընու զնոցունց զյոլովս ի գետ, շատքն եւ փախչին ահաբեկեալ,
ԶՅոյնս եւ զՊուլղարս ի սուր մաշէ, իբր ըզկայծակն վերասլացեալ:

Սակս այն զանունն Կայծակ կոչեն, որ Եըլտըրըմն է թարգմանեալ,
ԶՆիկուպօլի եւ զՍիլիստրէ թեմօք նոցին ձերբակալեալ:

Եւ առ զեզերբ Տօնաւիսօք ազգս անծանօթ ընդ այնց խառնեալ,
Ի Մօռա յաշխարհ յըղէ զզօրս, որ ախին գնացին գերեալ:

Ի գահումըն Պրուսա դառնայ, յԱնատօլի զակն արձակեալ,
ԸզԼատիկ եւ ըզՂօնեա բերդովք եւ զսահմանօքն առեալ:

Գարաման օղլին նեղի, զելից իրացն ի խոր տըխրեալ,
Թէ հնազանդի, երբեմն նենգէ, զչարիս նիւթէ` զմարտս յարուցեալ:

Սակս նոր իշխանութեան սոցուն վարանէին եւ խանդացեալ,
Այլեւ զիւրեանցն կասկածէին, զի մի գուցէ լիցին խըլեալ:

Գաստամօնին Իսֆանտիար օղլուն գոլով սեպհականեալ,
Վասն յաղթութեան Պայազիտին փախեալ իսկ ՚ւ ի Սընապ մըտեալ:

Իսկ որ աշխարհ Անատօլոյ Մարք եւ Էլիմք, Թուրքմանք կալեալ,
Զի արքայք մեծք ՚ւ աշխարհակալք ընդ ժամանակս ոչ անուանեալ:

Տըրփագոյնք պետք Թուրքմանացն Արապըստան եղեն փախեալ,
Ոմանք յիշխանս Մըսրայ երթան` ի կողմանս ինչ ՚նդ ակամբն յորջեալ,

Քանզի յայսըմ վայրի գըրի` «Ել Թամուր Լանկըն կատաղեալ,
Որ իշխէր ինքնակալաց, ինքնագըլխոց բազմաց տիրեալե:

Եւ մընացեալքն կասկածէին` զհնարս որոնեալ ՚ւ ի հոգ մըտեալ,
Զի Կէրմիան օղլին ցաւի, Այտին օղլին յոգի խոցեալ:

Մէնթէշէ օղլին սարսի, եւ Սարուխան օղլին հաշեալ,
Զայլ պարոնաց զորդիս կոչեն, ըզԹահըրթէպէկն հետ առեալ

Իսֆանտիար օղլուն երթան, ասեն. «Խըղճայ մեզ եւ քեզ այլ,
Թամուր գազանն է կատաղէր վախեմք, թէ մեզ գայցէ դիպեալ:

Տո'ւր խորհուրդ եւ դու ընդ մեզ, Եըլտըրըմին զայս ծանուցեալե:
Որք եւ ի մի խորհուրդ հաճեալք` գրով եւ բանիւ նորա ազդեալ:

Վերոյ գրելոցըդ պարոնաց առ Եըլտըրըմն դեսպանք գնացեալ,
Անկան առ ոտս նորա լալով` «Մեզ տիրութիւն լիցիս հնարեալ.

Թամուրն էառ զհայրենիքս մեր եւ զզօրըս մեր միշտ կոտորեալ,
Եթէ ի ձեռն էաք անկեալ, ո'չ գըթայր մեզ եւեթ սպանեալե:

Եըլտըրըմն ի սոցունց դըրդի, Լանկ Թամուրին զդեսպանս յըղեալ,
Խըրոխտանօք բանս արձակէ պրախտ խօսօք զնա ի խեռ արկեալ:

Լանկ Թամուրըն զպատշաճաւոր զպատասխանիս նորա գըրեալ.
«Այ որդի Եըլտըրըմ խան, ի տեղդ կացցես եւ հանդարտեալե:

Եըլտըրըմըն դարձեալ խրոխտայ, մէջ նամէին եւ զայս գըրեալ.
«Բոզի այր ես, որ թէ ոչ գաս, ընդ քեզ լիցուք մին ճակատեալ:

Եւ կինն իմ ի պօշ մնասցէ, թէ ոչ ելից վերայ քո գալ,
Եկ ընդ առաջ, տէվլէթ, թէ ում նա յաղթեսցէ` զանուն առեալե:

Թէպէտ խօսք շատ անկաւ ի մէջ, հաշտութեան չէր, այլ եւ շփոթեալ,
Զի Եըլտըրըմն չհաշուէր յաչս իւր զբանս Թամուրին` միշտ անարգեալ:

Թամուրին զօրքըն յարձակին, մինչ ի Սեւաստ եղեն կոխեալ.
Բերդացիք զօրըս փոքր տեսին, ՚նդ առաջ նոցա են խաղացեալ:

Ոչ յաղթեն, այլ հածին, մըտին ի բերդըն` խուսափեալ.
Լուր եղեւ այս Թամուրին, յոյժ բարկութեամբ վերայ հասեալ:

Ուր գիշերն լաղմ փորեցին, բոլորապար հիսարն փըլեալ,
Բնակիչք ահիւ յոյժ սարսեցան, զորս եւ գունդ գունդ Թամուրն կալեալ:

Ետ փորել զվիհս եւ զխանտակս, զմարդիկ լըցեալ, հողով ծածկեալ
ԸզՄալգօչ պէկ` տէր քաղաքին, առաջի իւր կանգնեցուցեալ:

Ասէ. «Արդ, ե'րթ Եըլտըրըմիդ, զյաջ եւ զյահեակ մեր լե'ր պատմեալե:
Երբ Եըլտըրըմն զՄալգօչ ետես, իբրու յանգէտս հարցափորձեալ:

Ասէ ցՄալգօչ. «Զզօրս Թաթարին, քան զմերս, միթէ շա՞տ ես տեսեալե:
Մալգօչն ասէ. «Իմա, Սուլթան, տիրութիւն, որ քան զքոյդ անցեալ:

Զօրք նորա ընդ զօրաց քոց միթէ իցէ՞ հաւասարեալե:
Պատասխանէ եւ Եըլտըրըմն Մալգօչ պէկին եւ նըշկահեալ:

«Ինձ մալում եղեւ, ասէ, որ զքեզ Թաթարն երկեցուցեալ,
Ասէ, վառիմք երթալ ընդդէմե: պէկլէրպէկիքն այսմ ո'չ հակեալ,

Այլ ասեն. «Փոքր մի երթալ, զյետոյս նոցա ուշիկ առեալե:
Բայց Թամուրն ի Շամ երթայր, սուլթան Մըսրայ ընդդէմ ելեալ:

Զորոց ըզշատս նուաճելով ի Ռում դառնայր` յոյժ մըռմըռեալ.
ԶԱնկուրիա եաղմա առնէ եւ ըզբնակիչսըն կոտորեալ:

Զոր լուեալ Եըլտըրըմին, զամենայն զօրս իւր գումարեալ
ՅԱնատօլւոյ ՚ւ յՈւռումէլւոյ, զցայգ եւ զցերեկ յայն զայրացեալ:

Մարդ ՚ւ անասուն զըզուեալ լինին Եըլտըրըմէն, զորս յոյժ վառեալ,
Ընդ նախարարս խորհուրդ չառնէր, խրատի եւս ունկն ոչ էր եդեալ:

Որդովք, կանամք շարժի գահէն եւ զմեծ բանակ էր պատրաստեալ,
Թամուրին վերայ եհաս, որ յԱնկուրեա էր նա նըստեալ:

Բայց զօրք նորա ցըրուեալ էին եւ զանասունս են արածեալ.
Եըլտըրըմին պարոնքն ասեն. «Մինչ յանկարծ է, կոխել հարկեալե:

Ճէվապ տայ, թէ` «Ատէթ ուզրէ, զալայըն մեր Թաթարք տեսեալե:
Թամուր խանին զօրք ժողովին Եըլտըրըմին վերայ եկեալ:

Եւ ըզխանտէկս խոր փորեցին, ՚նդ միջօք նորա են տարածեալ,
՚Ի երկուց կողմանց ալայ կանգնի, եւ մարտն սաստիկ էր խըստացեալ:

Համայն կողմանց զօրք կարգեցան եւ առ պարոնս իւրեանց յեցեալ,
Սանճաղնին արձակեցան, եւ ալայներն դասակարգեալ:

Իսկ քեօսերք եւ դապուլներք ՚ստ յեղանակաց փողերս հընչեալ,
Կացին եւ կանգնեցան` դաս դաս գընդիւք սպառազինեալ:

Յերկուց կողմանց հանդէպ միմեանց ճակատ առ ճակատ են կանգնեալ,
Դոփիւնք ոտից երիվարաց եւ սուր ածմանըն զձայն ածեալ.

Դըղըրդմունք անդ եւ ճայթճայթմունք` երկաթ զինուցըն բեկբեկեալ,
Ուր անխընայ զարիւն հեղին, Եըլտըրըմին զօրքըն նենգեալ:

Ձանձրացեալք զի յետըս չոգան` բանակ բանակ ի տար ցրուեալ,
Էֆլագ օղլին դեռ մարտընչէր, վերջն ի փախուստ զօրօք դիմեալ:

Շահզատէ, որ Մուստաֆա, անդ ի մօրէն տար կորուսեալ,
Եւ վէզիրքն ըզՍուլէյման առնուն յինքեանս եւ յետս փախեալ:

Եւ Մէհէմէտըն չէլէպի յԱմասիա զօրօք թաքեալ,
Եւ Եըլտըրըմն դրան արամբք իւր հոգօք ի վայր ինչ էր մնացեալ:

Զօրաց իւրոց եւ զնենգութեան յորժամ զխապէրն եղեւ առեալ,
Սըրտմըտեալ, զձեռն ի սուր ած, եէնիչէրւոց ըզկնի անկեալ:

Կամի հարուլ ՚ւ ի յետս բերել` անդր ի բանակն զայնս փախուցեալ.
Գոչեն իւրք, թէ` «Կա'ց դու, արքայ, ի բանակէդ արտաքս մի' գալե:

Յանկարծ տեսին զզօրս Թամուրին, սպասեալքն հասին եւ զնա կալեալ,
Թէ չէր նորա արտաքս վազել, մարթէր ի կողմ ինչ փախուցեալ:

Երբ կալան անդ ըզԵըլտըրըմն, մերձ առ Թամուրն զնա վաղվաղեալ,
Թամուրն խընդմով ել ընդ առաջ եւ ի բանակն իւրում տարեալ:

Ի ձիոյն վայր իջուցին` յիրում վրանում ըզնա ստիպեալ,
Եւ առ միոջ խալիչէիւ հաւասար էր զնա նըստուցեալ:

Եւ խօսին զանցեալ իրօքն նախ` Թամուրին զայս առարկեալ.
_ Շուքր Աստուծոյ, որ ինձ` կաղիս, քեզ` քեօթրումիդ զայս բարիքս տուեալ:

Ի կուպարէն Հընդուստանայ մինչ ի Սեւաստ զիր տէր կարգեալ,
Ի Սեւաստու մինչ եւ յՈւնկրուս զքեզ թագաւոր է արարեալ:

Ապա ուրեմն մեզ պարտ էր միշտ, որ զԱստուծոյ մեր գոհանալ.
Իմանի, թէ դու չէիր գոհ, որ ա'յդ վընասդ քեզ հանդիպեալ:

Բայց մի' առնոյր հոգ, ի'մ եղբայր, ողջըն դարձեալ զտեղին գըտեալ:
Ետ բերել սեղան ճաշուք, նաեւ բանիւք զնա իբր ըսփոփեալ:

Յաւուր միում սեղան կազմիւր եւ զԵըլտըրըմն անդ նըստուցեալ,
Հրամայէ Թամուրն ստիպմամբ, զի զկին նորա յանդըր բերեալ:

Զգինին կընոջըն մատըռուակել` առ թագաւորս ՚ւ որք անդ կանգնեալ.
Եըլտըրմըն, զկինն որ ետես, ի բազմականն յոյժ էր խռովեալ:

Բարկացեալ սըրտմըտութեամբ, Թամուր խանին զվատ խօսեցեալ.
Լանկ Թամուրն եպերելով Եըլտըրըմին ճէվապ զայս տուեալ.

_ Պրէ հէյ ճուլլահ սագալլու, քիւֆթէխօր սէն, ինձ ուկըն կալ.
Ես` յԱրեւելս, դու` յԱրեւմուտս, մի՞թէ պարտ էր զկարծր խօսեցեալ:

Եւ յասելդ, թէ` «Բոզի այր ես, թէ ոչ շարժիս իմ վերայ գալե,
Եւ ես, թէ առ քեզ ոչ գամ, «ավրէտըմ պօշ օլսունե ես գրեալ:

Որ դու զիս յայս վայր բերեալ ես, դեռ մըռմըռասդ անգիտացեալ:
Յաւուր միում դարձեալ խօսին ընդ Եըլտրըմն, Թամուրն ասացեալ.

_ Զիս թէ զօրօքս յափդ ձըգէիր, զի՞նչ կամէիր մեզ հատուցեալ:
Եըլտըրըմն այնմիկ ճէվապ տայ. _ Դու որ յիմ ձեռքս էիր անկեալ,

Երկաթ ղաֆէս մի շինէի եւ զքեզ ի մէջ նորա ածեալ,
Համայն զերկրաւ շըրջեցնէի եւ զզօրսըն քո իսպառ ջընջեալ:

Թամուրն զերկաթ ղաֆէս շինէր եւ զԵըլտըրըմն ի մէջ եդեալ,
Ուր եւ երթայր, զհետ շըրջեցոյց, մինչեւ յաշխարհ իւր զնա տարեալ:

Զթէմս Օսմանցւոց համայն երկրի պարոնորդոց ձրի էր բաշխեալ.
Զոր լուաւ զայն Եըլտըրըմըն, պէս պէս խոցովք վիրաւորեալ:

Թամուր խանն ՚նդ ճանապարհայն ողջունէր զնա` իբր զխաթր հարցեալ,
Իսկ Եըլտըրըմն համարձակի, Թամուրին զայս հայցմամբ ասցեալ:

_ Թագտիր կայր ի Աստուածուստ, որ քեզ ֆուրսէթն եղեւ տուեալ,
Բայց ունիմ ի քէն խընդիր, թէ ընդունիս, ապա` ասցեալ:

Թամուրն ասէ «Աստուած վկայ, եղէց զբան քո արդ ընկալեալե:
Ասէ. «Զօճաղս մի' շիջուսցես, այլեւ զԹաթարն ընդ քեզ տարեալե:

Թամուրն հարկեաց զԹաթարս համայն` զետեղեսցին ՚նդ իւր եւ գընալ,
ՅԱնատօլի արար ղըշլա, ՚ընդ առաջ ելեալսն ոչ էր խնայեալ:

Թալան առնէր զհամայն երկիր եւ ըզբնակիչսն ի սուր մաշեալ,
՚Ստ որում երբեմն, որ խըղճային` մերձակայքն իբր համարձակեալ:

Թախանձէին. «Չար մի' առնել, մուսուլմանք են հաւատացեալե:
Ասէր, թէ` «Ես դոցա չառնեմ, դոքա զդիմակն ինձ ջանացեալ:

Թէ ես զդոսա ոչ կոտորեմ, դոքա զհետս իմ ի կոխ ելեալ.
Այն, որ մայրն մի հարկի ի լաց, արդ` մարք դոցա ի լաց նըստեալե:

Թումա րաբունն, զորմէ պատմէ, զայլ իմն զգործիսն ոչ է լուեալ,
Պարսիկ, Տաճիկ, Մարք ՚ւ Արաբիկ, իւրաքանչիւր ՚ստ ուրոյն այնմ վիպեալ:

Թէ Տէրն կարիք եւ պահ տացէ, աղօթիւք ձեր վըստահանալ,
Սակս Թամուրին ուրոյն գիրք մի զանծան իրաց եղէց պատմեալ:

Յաւուր միում զճանապարհայն Եըլտըրըմին Թամուրն ասցեալ.
_ Ահա' ազգ քո ի տեղի քո զնոր թագաւոր են նըստուցեալ:

Ո'չ յիշեցին իսկ քեզ բնաւին, թէ կամեցայց զքեզ անդ յըղեալ,
Ըզքեզ մի՞թէ ընդունիցին, լիցիս զերծեալ եւ անդ հասեալ:

Պատասխանէր Եըլտըրըմ խանն, թէ` «Դու զիս անդ լինիս յըղեալ,
Ես նոցա հախէն կուգամ, զմեռեալս նոցա լինիմ լացեալե:

Թամուրն լուաւ, վասն այնմ ասէր. «Հէյ եաման, գահպէտէն ծընեալ,
Թէ որ ի մէնջ սա զերծանի, ստէպ զյետոյս մեր լինի կոխեալ:

Պարտէ տանել զդա յերկիր մեր` ի ձեռաց մեր անզերծ մընալե:

Եըլտըրըմին դարձեալ ասէր. «Զքեզ յաշխարհ մեր լիցուք տարեալ,

Ապա թողից զքեզ յերկիր քո, նաեւ պատուով իմ յուղարկեալե:
՚Նդ որ Եըլտըրըմն ի հոգ եմուտ, թէպէտ զղայրէթ էր արարեալ:

Քանզի ըզսիրտ մեծ նա ունէր եւ անհոգօք էր մեծացեալ,
Անխոնարհ ըզմիտս ունէր եւ գոռոզ բարս իսկ բնաւորեալ:

Զնուաստութեամբ տառպելութիւնն եւ զըմբռնումն ո'չ իսկ հաշուեալ,
Միշտ էր խըրոխտ, միշտ բարձրամիտ, զոր ինչ կամէր, միշտ լըրացեալ:

Մինչեւ ցայսօր եւս առաւել թոռունքն յաւէտ եւս խըստացեալ.
Ըստ բարուց եւ ըստ բնութեանց նաեւ բախտուք յաջողեցեալ:

Բայց Եըլտըրըմ խան Պայազիտս խիստ էր, որ խիստըն հանդիպեալ,
Բարքն առիւծոյ եւ փարսւոյ էր եւ ի ղաֆէսն նեղասըրտեալ:

Ըզմահադեղ էարբ, մեռաւ, ի կենցաղոյս դառն էր չուեալ,
Այլ, ասեն, Թամուրն արբոյց ՚ւ ի ղաֆէսոյն ի բաց թողեալ:

Յետ եռ եւ չորս աւուրց յետ գալն զճանապարհայն անկեալ, մեռեալ.
Այլ եւս ասեմ քան ըզղաֆէսն մահադեղ ծանր, այլ որպէս լեալ:

Թագաւոր աղքատացեալ, ի տարաշխարհ գերի վարեալ,
Վարիւր ի ձեռըս թըշնամեաց` ի բանտի ՚ւ ի ղաֆէս բունեալ:

Ես զարմանամ զտեւել նորա զայնքան աւուրսն, որ ոչ ճայթեալ.
Զթըռչուն մի, զոր իբրեւ կալնուն ի ղաֆէսումն, փութով մեռեալ:

Պէս պէս թագտիր գոյ թատպիրի մարդ, թէ կարի ի ջանս մաշեալ.
Զամս տասն եւ չորս պէկլիկ արար Եըլտըրըմ` Պայազիտս կոչեալ:

Իսկ տիրութիւնքն խանգարեցաւ. . . . . .
Եւ վեց որդի մընաց սորա, որք ընդ միմեանս խեռիւ հարեալ,

Միր Սուլէյման զԳասըմ եղբայրն եւ ըզՖաթմա քոյր իւր սպանեալ,
Եւ գընայր նա յԷտրէնէ` իբր ի տեղիս հօր իւր նըստեալ:

Մուսան փախեաւ ի նըմանէ, Իսֆանտիարի տուն հասեալ,
Սուլէյմանըն վերայ եհաս, ՚նդ Իսֆանտիար եղեն հաշտեալ:

Թէպէտ զօրեղ, բայց արբեցօղ, պարոնքն եղեն անտի զըզուեալ,
Որք եւ զՄուսա չէլէպին այն ի Սընապայ նաւու յըղեալ:

Էֆլագով յՈւռումէլի էանց եւ զզօրըս գումարեալ,
ՅԷտրէնու սահմանսն եմուտ իբրու զեղբարսն տիրապետեալ.

Լուաւ եղբայրն Միր Սուլէյման, իւրովք եւ նա անդր ժամանեալ,
Ի բաղանիս միում նըստէր` զարբեցութեան զխընճոյս առեալ:

Մուսա չէլէպին անդ եհաս, ուր Սուլէյմանն մախմուր նիրհեալ,
Խըմբից ձայնից ի վեր վազէ` իբր զթեւաւոր ի փախ դիմեալ:

Դէպ յԻստամպօլ ռահի դիմի եւ ի գիւղ մի զհանգիստ առեալ,
Անդ ի գիւղն էր հարսանիս ի նոցունց երբ զճանպայ հարցեալ:

Գիւղացիք ծանեան, սպանին, որ ամս եօթն պէկլիկ առեալ,
Մուսան լուաւ զդիպուած եղբօրն, զնոյն գիւղացիս ի տունս արկեալ,

Զամենայն հրով այրեցին, կողմ յԷտրէնու Մուսան նըստեալ,
ՅԻսա եղբայրն փախչիլն ի բաց` եհաս, կալաւ եւ ըսպանեալ: