Որդի
նորա
Մուհամէտ
խան,
այս,
որ
Երրորդ
էր
կոչեցեալ,
Երեւելիքն
խըմբին
Տաճկաց,
ի
գահըն
հօրըն
նըստուցեալ:
Բայց
ի
սորա
ժամանակիանյաջողմունքըն
պաշարեալ,
Զի
Շահ
Ապաս
Պարսից
շարժէրեւ
վրէժխնդիր
աշխարհին
լեալ:
Ի
Մաճար
եւ
ի
Պուտիմունին
ըզրազմըն
խըստացեալ,
Ի
Սպիտակ
ծով
Ֆռանկն
զինի,
նոյն
՚ւ
ի
Սեաւէ
զբօթ
են
բերեալ:
Ի
գահարանն
զօրպայք
լըկտին,
զորս
եւ
կամին
վանեալ
սպանեալ,
Եւ
ճէլալիքն`
տան
թըշնամիք,
ներքուստ
եւ
արտաքուստ
զինեալ:
Զօրք
տարան
ըզթագաւորնյՈւռումէլի`
զԷկրէ
առեալԵւ
ըզԵանգը
եւ
ըզՐէսիեւ
զայլ
գաւառսն
ձերբակալեալ:
Եւ
դառնայր
ի
գահն
արքայ,
ամի
ամի
զզօրս
առաքեալ`Ի
մարտ
՚ւ
ի
մուհաֆէզէընդ
Մաճարս
եւ
յԱլամանս
տալ:
Շատ
անգամ
կոտորեցան,
եւ
անուանիք
վէզիրք
գնացեալ,
Որպէս
ըզՍինան
փաշա,
որ
զՊուպուֆճէ
կըլայն
առեալ:
ԸզՆօվըղրատ
եւ
զՊուլունտվար,
զորս
վէրէով
իբրեւ
առեալ,
Եւ
ըզռայայն
նենգօղ
գըտին,
զամենեսեան
ի
սուր
քարշեալ:
Ի
Վարուշ
անուն
դաշտում,
զորոյ
կըլայն
են
խըսարեալ,
Եէնիչէրւոց
բազումք
մեռան,
եւ
աղայն
նոցա
փախեալ:
Եւ
ի
դաշտն
ՊէրզէնճէուըզԹաթար
խանն
յախին
հարկեալ,
Եւ
յետս
ձըմերէինեւ
ի
գարնան
յայլ
կողմն
սըփռեալ:
………………………………որոյ
անուն
Մէհտի
կոչեալ,
Նեղեալ
զբնակիչս`
զհարկս
պահանջէ,
փաշայք
ոմանք
վերայ
հասեալ:
Ոմամբ
սփահօք,
զօրագըլխօք,
ղազասքէրօք
խորհուրդ
եղեալ,
Սակս
սպանման
թագաւորինյԱթ
մէյտանի
համախըմբեալ:
Իսկ
արքայի
կողմ
զօրացաւ,
ի
պալատէ
արտահոսեալ,
Ցրուեցին
զզօրս
Աթ
մէյտանի,
զդրունս
քաղաքին
փութով
փակեալ:
Զէնիչէրոց
Տաւութ
աղայնըզսիփահիսն
ի
տար
ցրուեալ,
Եւ
ըզրահաւորսն
ի
հրապարակսգըտեան,
սպանին,
զյարկսն
աւարեալ:
Եւ
յետոյ
մի
մի
գըտինեւ
զվրիժուց
խորհուրդ
առեալ,
Սիփահիլէր
աղասին,
որԷօքիւզ
Մուհամէտն
էր
կոչեալ:
Ղէզազ
Ալի
Փօյրազ
Օսմանեւ
Թէփէկեօզ
Րիզվան
ասացեալ,
Պուռնազ
Մուհամէտ
Ալի
աղաեւ
Հիւսէին
խալֆէ
կոչեալ,
Ճէզի
քեաթիպն,
որ
յՈւսկիւտարերկու
հազար
ոսկւով
փախեալ,
Զոր
եւ
սպասաւորքն
ըսպանինեւ
ի
կըռուելն
զմիմեանս
սպանեալ:
Յետ
աւուրց,
որ
ՏըրնագճիՀասան
Փաշայն
վէզիր
կոչեալ,
Ի
ղահվէներն
գըտեալ
կալանեւ
արքայի
հանդէպ
սպանեալ:
Ըզշահզատէ
Մահմուտ
անունսըրտմըտութեամբ
իսկոյն
սպանեալԵւ
թելադրօղք
ընդ
սոյն
իրիեւ
զշէյխս
ոմանս
եւս
սպանեալ:
Սիփահիք,
եէնիչէրիքգայմագամին
դարպասն
խըմբեալ,
Հրէի
կին
մի
յանդըգնեալ
էր,
ի
սալթանաթն
լինէր
խառնեալ:
Ի
տիւան
անդ
խանչէրօքզորդին
՚նդ
քերան
ծակոտեցեալ.
Երգեցօղք
եւ
գրելով
զերգսհազար
եւ
յութ
թուականն
հասեալ:
Եւ
զճէլալիսն,
զոր
վեր
յիշեալ,
կողմ
կողմ
ելեալ
եւ
շատացեալ`Ամթայ
կողմիւ,
Կեսարիով,
Կիլիկիով,
Բերիաւ
այլ,
Մալաթիով
եւ
Ուրհայիւեւ
Աշխարհի
դաշտիւ
սըփռեալ,
Սեբաստիիւ,
Եւդոկիով,
Գաղատիիւ,
Ղօնեայով
այլ,
Երզընկով
եւ
Կամախիւմինչ
ի
Պօլի
են
տարածեալԵւ
Իզմիրիւ,
Լիկացոց,
Մանիսօք
ի
ծովեզր
հասեալ:
Գողք
՚ւ
աւազակ
՚նդ
նոսա
կըցեալք,
Մարք
՚ւ
Արապիկք
՚նդ
այնց
հետեւեալ. . . . . .. . . . . .
Օճաղից
տեարք
առ
այնս
դիմեն,
զի
մի'
լիցին
նոցուն
սպանեալ,
Զտունս
եւ
զկալուածս
ի
յետս
ձըգեն`զկինս
եւ
զզաւակս
ի
բաց
լըքեալ:
Շատք
ի
Հայոց
զայս
արարին
եւ
ոչ
միայն
զտունըս
թողեալ,
Եւ
սու'րբ
հաւատն
ուրանային`զանմեղ
զարիւնս
հեղուլ
փութալ:
Խառնիճաղանճ
գունդք
խուժադուժք,
զոր
տեսանօղք
էին
սարսեալ,
Զկանայս
մանկամբք
քարշեն
գերիեւ
ընդ
իւրեանս
շըրջեցուցեալ:
Եկեղեցիս
եւ
զվանորայս
կոխեն,
զկալուածս
նոցուն
ապռեալ,
Զբազումս
ի
սուր
ածեն
անխնայ`զշատոց
բընակս
հըրով
լուցեալ:
ԶԱնատօլի
ողողեցինեւ
զբնակիչսն
վըշտացուցեալ,
Զաւանս
եւ
զգիւղս
կողոպտեցինեւ
ի
քաղաքսն
առիւ
մըտեալ:
Զփաշայսն,
որ
անդր
տիրապետեն,
զոմանս
սպանեն,
ոմանք
փախեալ,
Եւ
ի
բնակչաց
շատ
հարկս
առնուն`զընդդիմացեալսն
ի
սուր
քաշեալ:
Վա~յ
Ասորոց
յայնժամ
եհաս,
հազար
եղուկ
եւ
զազգս
պատեալ,
Զի
եղեն
թափառական,
մոլորական`
ցիր
՚ւ
ի
ցան
լեալ:
Ի
բնակութեանց
՚ւ
ի
հայրենեացյակամայ
կամս
են
տարագրեալ,
Հալածին,
տարամերժին,
հարք
շատք
յորդւոցըն
բաժանեալ:
Ի
դըստերաց
մարք
զատեցան,
փեսայք
զհարսունըս
մոռացեալ,
Ընդ
փեթակօք
եւ
ընդ
տաշտօքզուստր
եւ
ըզդուստրն
են
ամփոփեալ:
Ի
փախուստն
որք
դառնային`զբազումս
ի
ձիւնըս
թաթաւեալ,
Ի
լերինս
թափառական`քաղց
եւ
ծարաւ
զհոգիս
տուեալ:
Յառապարս
՚ւ
ի
քարանձաւսանձկութեամբ
սովալըլկեալ,
Ի
տըքնութեանց
՚ւ
յաշխատանաց
եւ
յերկիւղէ
շունչքըն
քաղեալ:
Միշտ
՚ւ
իւծեալք
եւ
թալկացեալք,
հաշեալք,
մաշեալք,
յոգոց
հանեալ,
Ցանօղք,
հընձօղքըն
պակասին,
եւ
արմըիտք
իսպառ
ջընջեալ:
Զի
նուաղեալք
յուժոյ
հեծեն,
գիւղ
եւ
աւանք
թափուր
մնացեալ,
Ի
քաղաքներ
հետեւէին,
ուր
երթային,
սովն
էր
խըստեալ:
Զհաց
ի
ձեռաց
միմեանց
խըլեն,
ուժովն
զանուժն
յաղթահարեալ,
Զցորեան,
զալիւրս,
որոց
կարծեն,
կախեալ
ըզտունս
եւ
թալանեալ:
Ի
սովոյ
մարդիկ
մեռան,
եւ
անասնոց
թիւք
ոչ
թուեալ,
Ոչ
թէ
ի
տունս
մեռեալք
միայն,
այլ
ի
փողոցս
շունչքըն
քաղեալ:
Գումարք
գայլոց
ի
շէնս
մըտինեւ
զմեռելոց
դիսըն
կերեալ,
Մարդկան
կարիք
եւ
ուժք
հատեալ,
որ
եւ
զնոսա
ի
բաց
վարեալ:
Որք
սովորեալք,
համարձակեալքեւ
զկենդանիս
եւս
են
խըլեալ,
Զի
ստնդիայսն
եւ
յորոցացյանկարծ
խլեալ,
քարշեալ
կերեալ:
Որք
անպատրաստք
էին
նիրհեալք,
յոտից,
ձեռաց
խլել
քարշեալ,
Ականատեսք
մեզ
պատմեցին,
որք
ի
գայլոցն
հազիւ
ապրեալ:
Զսպիս
եւ
զխոցուածսըն
մեզ
ցուցին,
թէ
յապռելոյ
գայլոց
մնացեալ,
Զուգակիցք
որք
ի
փախուստ,
մինն
ի
ցըրտոյ,
սովոյ
մեռեալ:
Մինն
անճարակ
նոյն
աղէտիւխուսափելով
լինի
փախեալ,
Այլք
յերկիրս
յԱրեւմտիցյեզերս
ծովուց
էին
դիմեալ:
Մերձ
յԻստամպօլ
բազումք
հասին,
յՈւռումէլի
եկեալ
անցեալ,
Կանայք
ոմանք
զմանկունս
զենեն,
ոմն`
եփեալ,
եւ
ոմն
հում
կերեալ:
Ի
ծերպս
վիմաց
մըտանէին,
ի
քարանձաւըս
խուսափեալ,
Քայլ
քայլ
յառաջ
երթալ
կամին,
խոտ
եւ
դալարն
ուժ
ոչ
տուեալ:
Յըղի
կանայք
անկարանան`ընդ
ծընընդոցն
ի
ձիւնս
մնացեալ,
Տեարք
նոցուն
աղէկիզին,
թողուն
ըզդիսն
՚ւ
անտի
փախեալ:
Յարքայէ
բազում
անգամսէրտարք
գրոհիւք
ի
մարտ
դիմեալ,
Ճէլալիքն
յաղթօղք
գըտան`զվերայ
եկեալսըն
կոտորեալ:
Զվօյվօտայսըն
քաղաքացեւ
ըզտիզտարս
են
ըսպանեալ,
Զսանճաղ
պէկի
եւ
ըզփաշայս,
զորս
կամեցան,
եղեն
սպանեալ:
Զոճրագործիցն
զոմանս
պատմեմ,
ըստ
սարասի
եւ
այլն
յայտնեալ,
Ի
Թօխաթ
Հասան
փաշաչորս
փաշայիւք
պահել
նըստեալ:
Ճէլալիքն
եկեալ
մըտին`զհամայն
քաղաքն
թալան
առեալ,
Համայն
ազգաց
գերի
առնունեւ
զոմանս
անդ
կոտորեալ:
Զգանձս
եւ
զմանկունս
եւ
պահանջէր
՚ստ
սովոր
բարուցն,
յոր
միշտ
միտեալ,
Երկու
իրօքըդ
գիրացեալ,
ստուարացեալ
եւ
յըղփացեալ:
Փաշայքն
ի
բերդն
ամրացեալ
կան`քաղաքացոց
ոչինչ
օգտեալ,
Կին
փաշային
եւ
ստնդիովքառ
ի
փաշայն
տեսին
ըզգալ:
Ընդ
ճանապարհն
դարան
կացին,
զկինն
եւ
զորդիսն
գերի
առեալ,
Զօրոց
տղային
ի
ձող
հանենեւ
փաշային
հանդէպ
ցուցեալ:
Իբր`
«Ըզկին
քո
առակեցաք,
այս
քեզ
նըշան,
լեր
հըմտացեալե,
Անօրէն
գործէ
զչարիսյանդըգնաբար
եւ
ծիծաղեալ:
Եւ
Սարի
Ահմէտ
փաշայնՍեբաստիա
եղեւ
գնացեալ,
Էլլէզ
փաշայն
ի
բերդն
ելնու`գուցէ
լիցի
իւրովք
զերծեալ:
Սանդուխս
՚նդ
սարէն
բարձրացուցին,
ի
մէջ
բերդին
զօրքըն
թափեալ,
Զղալէ
աղայն
այն
տիզտարօքկալեալ
՚ւ
ի
բարձր
տեղի
կախեալ:
Զվերոյ
յիշեալ
զԷլլէզ
փաշայնի
հընոցի
քիւլհան
արկեալ,
Կենդանի
զնա
խորովէրեւ
զայլսն
պէս
պէս
եղեւ
տանջեալ:
Այսոքիկ
այսպէս
վարուքի
համայն
վայրս
որք
հանդիպեալ,
Մինչեւ
ի
մահըն
Մահմէտի,
յետ
քանի
ամ
եւս
մընացեալ:
Տաս
՚ւ
երկու
տարի
այսպէսզասացեալ
երկիրդ
ապականեալ,
Պատմագրութեան
ոճով
գիրք
միվասն
այսոցիկ
եղէ
գրեալ:
Զգործսն
զարարս
եւ
զզօրութիւնսեւ
զսէրտարացն
անաջողեալԶայս
համառօտ
իբր
անցուցի,
միայն
զանուանսն
ըստորագրեալ:
Յորոց
բազմաց
տեղեկացաք`միայն
զանուանսն
ի
շար
եդեալ,
Զչարքըն
չարեօք
յիշատակեմք,
որք
նախնեաց
մեր
զչարիս
ածեալ:
Սարի
Ահմէտ
փաշայն
կոչեալյախորտանօք
ապըստամբեալ,
Սարի
Ալի
փաշայն
ընդ
այնյախուրն
արձակ
սողոսկուտեալ:
Մուստաֆա
փաշայն
Ղարամակարդ
չարեաց
եւ
յորդորեալ,
Ղարա
Եազըճին
մըխացաւ,
եղբայր
նորա
Հասան
սլացեալ:
Զէնճիր
գըռան
Ալի
փաշայն,
քան
զանճոռնիսըն
ցասուցեալ,
Ճանփօլատ
օղլին
զինի,
Կիւչուկ
Ահմէտըն
փըքացեալ:
Հիւսէին
փաշայն
Եաղիխիզախելով
մըրըրկացեալ,
Թաւիլ
պիղծն
յերկարաձգիեւ
արկածիւքն
էր
զազրացեալ:
Ինճէ
Ղարան
ըստուարացաւ,
Եօլա
Սըղմազն
լայնացեալ,
Ղապա
Զուռնան
էր
բարձրացեալ,
Իւլար
Ղատին
էր
խըստացեալ:
Չէլէպի
Ղատին
նենգեալ,
Ղազի
Ահմէտն
անիրաւեալ,
Գըզիր
օղլին
գոռոզացեալ,
եւ
Հասան
պէկն
հարըստարեալ:
Ղալէնտէր
օղլին
Ղումուս,
Ապտալ
Ղասըմըն
սաստկացեալ,
Քեօսէ
Սէֆէրըն
փասքուսեալեւ
Քէսէքէսըն
սրածու
լեալ:
Չըպլաղըն
ժանտ
դըժպըհեցեալ.
եւ
Քեօր
օղլին
ժըպրըհացեալ.
Ման
օղլին
ի
մարտ
դիմէ,
Տէլի
Նասիպն
դիւալըլկեալ:
Աղաճտան
Փիրին
վառեալ,
Ղօրղօր
օղլին
էր
բորբոքեալ,
Քեօր
Ղայային
սիրտ
քարացեալ,
Կարճահասակն
անողորմեալ:
Թիւրքճէ
Պիլմէզն
դարանակալ,
Թօփուզի
Պօյուկն
կատաղեալ,
Թանղրի
Թանմազն
անընզգամեալ,
Ղնալի
օղլին
էր
փըրփըրեալ:
Կեօկէ
Պաքանն
կեղծաւորի,
Ղարա
Սէյիտն
մըռայլացեալ,
Ղապա
Ահմէտըն
բըշտացեալ,
եւ
Քիւրտ
Ահմէտն
կըռապարշտեալ:
Չեօփ
Կեօթիւրէնն
զբեռն
բառնայ,
Չալի
Եըռթանն
գազանացեալ,
Թօզ
Ղօփարանն
փոթորակեալ,
Ապուխանչէրն
եւ
խոցոտեալ:
Սիքի
Պօյուկն
անպատկառի,
եւ
Սաթըրճին
զսուրըն
սըրեալ,
Կիճ
Մուհամէտն
զկիճըն
ցուցեալ,
քան
զթունաւորս
թունաւորեալ:
Կեօրհիտէր
տաղլար
տէլիսիքան
զանտառինսըն
դառնացեալ,
Պալտըրի
գըսա`
Պօտուռ
քաք,
գոռոզասիրտըն
գըռգըռեալ:
Քեօր
Մահմուտն
եւ
Մեկնազէնարեան
թափել
զակըն
բացեալՔեօսէ
Ահմէտըն
նենգաժոտերդմամբ
սըրտով
անիրաւեալ:
Կիւզէրլու
Ագթարմէսի,
որ
ըզբազումս
բըռնազբօսնեալ,
Մուրթատ
Գոդդոսն
ամբարըշտի`զմարդիկ
ի
չարս
հըրապուրեալ:
Լազ
Հիւսէինն
աստուածախտաբմարդկաց
բազմաց
կորուստ
հասեալ,
Քաֆիր
Մուրատըն
հայհոյիչՍադուկեցւոց
վատթար
գըտեալ:
Շագէլուզ
Ահմէտ
ֆօտուլն,
որ
պըղծութեամբ
իսկ
ոչ
յագեալ,
Քէփէնէքլի
Խալիլ
խըլլոտնուր
հանդիպէր,
զխաւար
ածեալ:
Մէյմուն
Չայլագ
յափըշտակօղքան
ըզկապիկս
խորամանկեալ,
Սարի
Պէհրամն
եւ
սաստկանայր,
զսուրն
ի
ձեռնէն
ի
վայր
ոչ
եդեալ:
Մուսլի
Չաւուշըն
լախտաբարձանդադար
զայլս
ի
չար
մըղեալ,
Տրապիզոնայ
Ալի
փաշայնըզբազում
մարըս
լացուցեալ:
Մուստաֆա
փաշայն
զըրկօղսըտասաց
՚ւ
երդմնազանցեալ,
Եւ
Միրլու
Ապտըրահմանանմեղ
արեանց
միշտ
ծարաւեալ:
Սոքա
գըլուխք
պէկլէրպէկիք,
սանճաղ
պէկիք,
՚նդ
քէտխօտայսն
այլԻ
մէջ
սոցա
փոքր
գըտանինպօլուկ
պաշիքըն
կոչեցեալ:
Եւ
այլ
բազում
պօլուկ
պաշիք,
որոց
ընդդէմ
ոչ
ոք
եկեալ,
Այլ
եկեալքն
տկարանային,
եւ
բընակիչք
ոչինչ
օգտեալ:
Ահմէտ
խանն,
որ
յառաջագոյն
Կիլանայ
տէր
էր
մեծարեալ,
Երբ
Շահ
Ապասն
էառ
զաշխարհն,
խանն
առ
Հունքեար
էր
ժամանեալ:
Ի
սոյն
ամի
երբ
մեռանէր,
որ
է
սէնէ
հազար
ութ
լեալ,
Զգանկատ
սըրտին
արտաբերէր,
զպանդխտութեան
զողբս
յարմարեալ:
Մազի
շէհր
խուտ
փէրիշանու
ճուտա
ուֆթատէէմ,
Րուզ
ու
շէպ
տէր
միհնէթու
րէնճ
ու
ինա
ուֆթատէէմ:
Շուքր
նահ
թէհայի
շէհր
շուտխուտ
նէքէրտէմ
անզաման.
Լաճէրէմ
փէս
շումամիսլի
կէտա
ուֆթատէէմ:
Ահմէտա
էնտէր
ղէրիպի
ղէմմէ
խուր
տիլ
շատպաշՄա
տէր
ին
ղուրպէթ
պէթագտիրի
խուտա
ուֆթատէէմ:
Նաեւ
սակս
Սէլիմ
խանիյՕզպէկ
խաներացն
էր
եկեալ,
Ի
մարտի
սպանաւ
յայսըմ
ամ,
սուրխիսէրան
լուեալք
բերկրեալ:
Չրաղ
վէզիրի
եէնչէր
աղայնըզնենգութիւն
այսպէս
առեալ,
Զղզլար
աղայն
իւր
կամակցեացեւ
արքային
զայս
ծանուցեալ.
«Նա'
է
պատճառ
երբեմն
զծառայսյոտի
կանգնեալ
եւ
խռովեցեալ,
Փորձեա'
զնա,
զմօհրն
պահանջէե.
երբ
պահանջեաց,
հան
եւ
տուեալ:
Օճաղ
աղայս
սիրեն
զվէզիրն,
մուֆթոյն
ասեն`
զմօհրըն
յետ
տալ:
Գնացին
զօրօք
յարքայի
դուռնզեէնչէր
աղա`
զայլ
ոմն
առեալ:
Արքայն
զվէզիրն
առ
իւր
բերէ,
զտունն
երբ
կոխեն
՚նդ
սուլթանն
նըստեալ,
Ի
Խէնտան
աղա
պաղչան
սպանին,
եւ
երկոքին
կողմունք
պարտեալ:
Իսկ
Մուհամէտ
խան,
որ
զբօսնոյր,
չորս
օր
միայն
հիւանդացեալ,
Որոյ
եւ
բժիշկք
դեղօք
հասինեւ
իսկ
ոչինչ
զօգուտ
գըտեալ:
Ինն
ամօք
՚ւ
երկու
ամսօքժամանակօք
էր
գահակալ,
Երսուն
եւ
եօթն
ամք
ութն
ամսօքկեանք
նորա
ի
զրաւ
հասեալ:
