Պատմութիւն հրակիզման Կոստանդնուպոլսոյ (1660 տարւոյ)

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՀՐԱԿԻԶՄԱՆ Կ. ՊՕԼՍՈՅ
Հատոր առաջին պատմութեանս Եօթնեակ Ճառի

Ի գոյն Յովասափու զոր եւ կամիս։

Տես եղբայր իմ ահա այդ է կարգ բանիդ,
Շարայարեալ զանուանս ՚ի գըլուխ ոճիդ,
Ժամանակաց ցուցակ եդաք իբր յիշատա(կ)իդ,
Արդ տես եւ զիշխեցողքդ որ չեն ՚ի ժամիդ։

Նըշանաւոր յառանցդ առցես ըզհաշիւ,
Ի մեծամեծ յիշխանութեանցս եւ ըզթիւ,
Եւ ըզհանուրց ժամանակացդ գիտ զառիւ,
Ուրոյն եւ առ նոսա պատմելոյ լըրիւ։

Ո՞ւր են այդ թագաւորք հըզօր նախարար,
Ո՞ւր է գործըն դոցա եւ բանք խրոխտաբար,
Եղծեալ աւերեցաւ դարձաւ ՚ի խաւար,
Եւ ինքեանք չիք իբրու բընականաբար։

Ո՞ւր են սուրբ հայրապետք կաթողիկոսուք,
Յաջորդքըն քաջ եւ առաջնոր(դ)ք արի սուրբք,
Ո՞ւր ժամանակ նոցա եւ բարի յաւուրք,
Վաղիւն երանի տայ յաւուրս յոր մըտնուք։

Թէպէտ աւուրս էր մեզ պատիժ յանդիման,
Նոքա մեզ յոյս տային մըխիթարական,
Համարելով յանցանաց մեր քաւարան,
Փառս մատուցեալ յուսով Տեառն ընդունական։

Եղեւ յանկարծակի թընդիւն ահեղ որպէս զի հրաձգութիւն գոլ ի տեղւոջս յայսմիկ։ Ուստի ՚ի կրպակէ առն փանաքի սանտըխճոյ միոջ հուր կայծեալ որ է ՚ի հիւսուսոյ կոյս առ ՚ի յեզրէ ծովուն Պոնտոսի՝ որոյ անուն տեղւոյն Այասմայ ղափի յորջորջի։ Զոր վառեալ հրոյն անտանօր սաստիկ արծարծմամբ՝ եւ իսկոյն կէտի յարեաւ հողմ յուժգին առ ՚ի յօժանդակութիւն հրոյն։ Վասնորոյ վերացեալ յօդս բոցն բարկութեան եւ եռայր որպէս զճարպով լցեալ եւ տոչորէր զշէնս ներքուստ սահմանացն։ Եւ ցայթեալ զպարսպօքն արտաքոյ եւ միեղէն բոցով ներքուստ, արտաքուստ զշինուածս վաճառուց կրպակաց պախալովք եւ պազարճովք, քէրէստէճովք, ղութուճովք եւ թուֆէքճովք եւ այլ արհեստաւորաց քեարկեահովք եւ գործատեղօք ՚ի վայրկեան ժամու դաշտացուցանէր։ Եւ ՚ի ներքուստ վազեալ որ առ ՚ի վերայ քաղաքին կցկցեալ բարձրացեալ երկուց բազկաց կուսիւ եւ իսկոյն օճախ Եէնկիչէրւոցն որ Աղայ Քափուսի կոչիւր համայն զշրջապատ վայրիւքն գետնացուցանէր։ Եւ ոչ կարացին այնքան զօրք Դրանն այնմիկ եւ կամ յայլուստ հաւաքեալքն մասն ինչ փայտի փրկել եւ շինուց ինչ օգնել։ Եւ կամ բռնակալք իշխաօք հանդերձ ո՛չ կարացին պարտել զառաջդիմութիւն հրոյն կամ մերձենալ կարել ի յետոյս կուսէ՝ զի մեծ եւ անուանի տեղիք ազգին այն էր որ օճաղ ասի։ Անդր եւ լինէին կալանաւորս արանց վեցից համազգի նոցունց զորս վասն վնասու իմիք եդեալ ՚ի բանդի եւ յորում ժամու գայ հուրն ՚ի վերայ ապարանին այնմիկ։ Եւ նոցա տեսեալ աղաղակէին ազատելով եւ ոչ լւան որք ՚ի դրան անդ էին։ Որք եւ բողոք բարձեալ որպէս ՚ի միջոցէ բերանոյ եւ ասէին զկաֆայս յաղագս դրեանն ողբոց։

Դուք հանց անօրէն ազգ էք. անարդար ւ՚անիրաւ եղեալ.
Մեղք ձեր ՚ի յերկինս եհաս. զրկելոցն բողոքն բարձրացեալ։
Թէպէտ վնաս ինչ գտայք, եւ կալայք զմեզ բանտարկեալ.
Ձեր գլխոյն սէքաթ արէք. ձեր հոգւոյն համար զմեզ փրկեալ։
Կարծր եւ անողորմ եղայք. որ պատիժ ձեր կայ արդ սպասեալ.
Ըզմեզ ի հուրս խորովէք. հուրն անշէջ եւ ձեզ է պահեալ։

Այսպիսի կսկծանօք բանս արձակեալ կալանաւորացն եւ նոցա ո՛չ ազատեալ զնոսա, այլ թողին զնոսա ՚ի հուրն զի խորովէին մեծաւ բառաչմամբ։ Եւ անցեալ զնոքօք հրոյն սլանայր Մուրատ Փաշայի կոչեցեալ ամրաշէն սարայիւն զոր եւ քանդեալ յերկիր կործանէր եւ ի միւս կողմանէ անցեալ զճամովն Սուլէյմանի զի ոչ կարացեալ մեծասարաս ճամին այն ընդդէմ ունել անհուն հրոյն որ վառէր անտանօր զշուկայս եւ զվաճառանոցս մառանօք եւ ամենայն տամբք մինչ ի Հօճայ փաշայ կոչեցեալ շուկայն յաջ կուսիւ յարեւելս։ Իսկ յարեւմուտս կողմ յահեակ ՚ի ներքուստ Ունղափանիւ երթեալ եւ անցեալ առ ՚ի վեր զբլրով Զէյրէկ կոչեցելոյ մերձ Աթպազարն ասացեալ Սառաճխանովք ընդդէմ Ղարամանի մեծի որ է ՚ի Սուլթան Մէհմէտ ճամին ընդ դրամբք նորին արգելեալ։ Եւ Հօճափաշայն որ ասացաւ սլացաւ առ ՚ի վեր հրէից թաղովք առ Վալիտէ կոչեցեալ խանովն։ Երկայն շուկայիւ եւ ընդդէմ յորմոյն Էսկի սարայի եւ մտեալ ՚ի մէջ նորա որ մերձ ՚ի փողոցին շինուածս էր քայքայեաց։ Եւ առ ՚ի ներքոյ մեծ շուկային մինչեւ ցառաւօտ լինէր մեծաւ բորբոքմամբ տոչորելով զըստորոտ բլըրոցն ասացելոց եւ զհովտատես վայրսն ամենայն եւ զբարձրաւանդակ տեղիսն Մուհամէտ Ճամուն եւ որդւոյ նորին Պայազիտի։ Եւ առ կամարօքն ջուրց որ է ընդ մէջ քաղաքիս հիւսիւսոյ կողմամբ այսոքիւք ժամանեալ։ Որ եւ ՚ի վառմանէ հրոյն ամենայն քաղաքս լուսաւորէր որպէս ՚ի տուընջեան։ Եւ զամենայն ծովս իբրեւ ընդ ցերեկս արփին ճառագայթեալ տեսանիւր։ Արդ վերոյ յիշեցեալ բռնակալքն եթէ Ղայմախամն որ էր Սուլէյմանն ոմն անարի հայկազարմ Մալաթիացի. եւ սէկմէնպաշին Թիրէլի Մէհմէտ աղայ։ Եւ պօստանճի պաշին Իպրահիմ աղայ թէպէտ յոյժ տանջեալք ՚ի տեղիս տեղիս կտրելով զառաջադիմութիւն հրոյն՝ այլ ձանձրանային եւ զի պարգեւս եւ օժիտս ոչ լինէր նոցա վասնորոյ եւ ցրուէին. զի անհուն էր տեսութիւն նորա եւ բազում մասամբք բորբոքեալ՝ սակայն կարծէին մնային մնալ յաւուր տեղիսն եւ յառաջս առեալ սահմանսն որ ասացաւ եւ այդպէս զօրինակդ ունէր։

Ահագին հուրս որ եղեւ՝ չէր եղեր բընաւ յաւիտեան.
Զահեղս գիշերս զորս տեսաք ոչ լըսեր եմք մեք յիսկըզբան։
Յերեկոյէ մինչեւ ցայգ՝ այնքան տեղ բոցով վառեցաւ.
Մէկ լաւ տես եւ մտածեայ քաղաքին կէսն այրեցաւ։
՚Ի խոր ւ՚ի մութ գիշերին՝ հուրն ազդեալ զերկնիւք փայլփայլէր,.
Շըրջապատ ըզքաղաքաւն զսահմանօքն ցոլցոլեալ ցընդէր։
Ճառագայթ հըրոյն փայլեալ՝ զամենայն քաղաքս արեւէր.
Լայնատարած ծովն անհուն իբր ըզտիւ լուսով վառվառէր։

Իսկ իբրեւ այգ լինէր մինչեւ ելանել արփոյն, որ օր էր Կիրակի խզեալ ՚ի հրոյն յայնմանէ անբաւ մասունս կիզական եւ անցանէր զնոքումբք սաստիկ ըստ սանձարձակագոյն երիվարացն ընթացմամբ, վազէր սլացեալ առ ամենայն քաղաքս բաժին արարեալ իւրեանց. եւ դարձեալ գային առ յիրարս բախմամբ խառընմամբ եւ ճակատէին հանդէպ միմիեանց առնելով յաւուր զքաղաքս։ Եւ որպէս զանհուն հեծելազօրս հասեալ յարձակեալ եռայր եւ բորբոքէր եւ ՚ի վայր հոսէր զշինուածս քարեայ զապարանս ոսկեզօծս եւ զվայելչագեղ գունաւորեալ երփներփ յօրինուածովք յարկս եւ թէատրոնս եւ ճամիս ։ Եւ ո՛չ ընդդիմանայր այնմ մեծանիստ ճամիք եւ պարտէզք զի յորժամ մերձենայր յայնս եւ կամ ՚ի բացարձակ տեղիսն ՚ի սաստիկ բախմանէ բոցոյն միանայր յերկուց կողմանց բորբոքմամբ մեծաւ իբրեւ զկամարակապ։ Եւ փայտ հրայրեաց ընդ քարի եւ քար ընդ երկաթս թռուցեալ անկեալ ի վերայ շինուածոցն տապալումն իսկ եւ իսկ առնէր։

Ի տառս Կենից արարեալ ի միոյն Կայր Կոյսն ՚ի Յայր։
Կիրակի Կանխաւ Կատաղեալ Կըրկին։
Կարկտասարաս Կոհակ Կըրակին
Կայծակնացընդեալ Կթիլք Կարմրափայլ
Կայտիռք Կերպ ՚ի Կերպ Կցկցեալ Կարգին
Կրկնակի Կանչէր Կառաչիւն գոչմամբ
Կարի խուզելով Կիրճս պողոտայիցն
Կառոյցք շինուածոց Քանդեալ Կործանին
Կամարք Կրպակաց Կուցկուց տապալին
Կուտակ Կառուցան Կարգ Կարգ Կարկա
Կահ եւ Կարասիք իբր զԿապար հալին
Կենդանիք պակեալ Կարմրացոլ յամպոյն
Կապուտակ ծովուն Կերպն թըխանայր
Կաճառք կենդանեաց Կամշացեալ Կարկին
Կաղկանձեալ Կենօք զԿրակօքն Կային
Կողկոճեալ սրտիւ Կայթէին
Կական աղէտիւ Կացուրդս Կողկողին
Կոճոպեալ հերովք Կանայք յողբ Կանգնին
Կարկամեալ մըտօք Կուսանքն Կեքին
Կականին Կըրծիցն Կրտսերք բախմամբ
Կատարքն Կոծիռ Կատարած Կարկէն
Կարեւոր յուսով Կապ ձեռօք Կանգնին
Կարդան Կորբանօք դէմ Կենարարին
Կամակոր անձանմբ Կամաւ Կորաք մեք
Կանգնեա՛ Կեցուցիչ Կեցո՛ զկորուսեալքս։

Զի ծփայր հուրն որպէս զծով ծփայր եւ սա չէր որպէս զանասուն։ Եւ կուտակ կրակին որպէս զկոհակս ծովու ՚ի վերայ բարդեալ յարէին յոգն տեսակաւ։ Ուստի ցնդեալ յօդն զծուխն իւր գոյնափոխեալ ՚ի սեւութիւն տեսանէին։ Եւ ՚ի թանձրամած ծխոյն պատէր զերեսս երկնից մինչ զի զճառագայթս արեգականն արգիլէր։ Եւ ՚ի գունոյ հրոյն զերանգս արփոյն ՚ի գոյն արեան ներկեալ էին։ Եւ ջերմութիւն արեգական խառնեալ ընդ բոցոյն երկնիւք ընդ զերկրաւ յեցմամբ զերկրածինս ամենայն տոչորէին։ Եւ անտանօր գետ հրեղէն ելեալ տեսանէր։ Եւ յոքունք յայնմանէ ահաբեկեալ իբր կատարած աշխարհի լինել ասէին։ Եւ զի բարձրութիւն բոցոյն առաւել քան զհուրն Բաբելոնի որ երկ եռակ տասանց (վաթսուն) կանգաւ ՚ի վեր ելանէին։ Եւ փոշի բարձրացեալ յերկրէ խառնեալ ընդ ծխոյ առ յերեսս յերկնից իբրեւ զամպս մարախլապատ մնային։ Եւ ՚ի սեւագոյն մըթոյն կառուցեալ ամպոյն, գոյն կապուտակ ծովուն ՚ի թուխ ներկեալ ծփային։ Եւ փոշի ընդ ծխոյն՝ մէգ մարախլաւ ակն մարդոյ բնաւ բանալ չտային։ Եւ զջերմութիւն հրոյն ազդելով հողմոյն յառաջ քան զասպարէզս երկուց եւ երից որք ոչ մերձենալ կամէին։ Եւ առմանէ սաստկութեան հրոյն ահագին ձայնս եւ ճայթճայթմունս արձակէին եւ առհասարակ զամենայն մարմին սոսկացուցանէր եւ յայլք յերկիրս սփռէին։ Եւ ՚ի վայր հոսեալ զբազում տեղիս այնու այրէին։ Եւ ՛ի կայծակախառն ցոլցոլմանց որպէս զհրաձգութիւնս լինել տեսանէին։ Եւ յայնմանէ մարդ ւանասուն խոցոտէին. եւ զնաւս փախստական առնէր ի սահմանացն եւ ՚ի ծոց ծովուն վարէր բազում ասպարիսաւ։ Եւ ծովն խռովեալ փրփրայր ալեօք եւ զփախուցեալսն նաւովք ոչ ընդունէին։ Եւ կապար շինուածոց որպէս զձիւն հալեալ անձրեւօրէն յերկիր հոսէին։ Եւ քարինք որպէս զկիր կիզեալ ոչընչանային։ Եւ չէնք մարմարիոնեայք իբրեւ զնահիչ? փշրէին։ Եւ ՚ի հրացեալ բեւեռացն անկանէր լուցանէր ուր եւ հասանէր՝ եւ զի ՚ի վերայ բեռնաբարձաց անկեալ այրէր զբարձեալ ինչսն։ Եւ զայս ամենայն տեսեալ քաղաքիս բնակիչքն սարսափմամբ սասանէին. եւ զի ոչ եւս էին տեսեալ այսպիսի զարհուրելի իր. եւ կամ կիզումն անհնարին որք ողբային ՚ի մեծ լալիւս։

Այս ինչ յանկասկած բան էր. եղբարք որ աչս մեր տեսան.
Այս ինչ ահագին կըրակ. միթէ օրն յետին մերձեցան։
Այս ինչ թնդմունք է ձայնի. ճայթճայթմունք որ արձակեցան.
Միթէ Նինուէի աւուրքն. որ քաղաքս պատժօք պարտեցան։
Այս ինչ շրջապատ հըրդեհք. բազմատես յորն անկիւնացան.
Նինուէ քաղաք զըղջացեալ. սա այսօր ՚ի մեղս կործան։
Այս ինչ լեռնադէմ դիզումն. որ երկինք ւ՚երկիր հրացան.
Տապալումն է բընակչաց. ՚ի Սոդոմ սայ նըմանեցան։
Այս ինչ զանազան ձայնիւ. եւս քան զեւրս բորբոքեցան.
Յահեղ շընչմանէ հըրոյն. արարածք կան յոյժ սարսական.
Այն ինչ գոյն արեան նըման. արեւոյն երանգ կայծական.
Ազդեալ զջերմութիւն յերկիր. հողածինքս կիզեալ տոչորան։
Այն ինչ ծուխ յերեսս երկնից. մարախուղ ամպեր կապեցան.
Գոյնըն կապուտակ ծովուն թուխ ալեօք ներկեալ կու ծըփան։
Այս ինչ ցոլցոլմունք բոցոյ. գետ հրեղէն միթէ իսկ յարեան.
Կամ հոյլքդ աստեղաց համայն. հուր եղեն ւերկիր թափեցան։
Այն ինչ բեւեռք շանթացեալք. խոցոտեն ըզմարդ ուր անկան.
Միթէ ծըծումբն այս լինին որ Սոդոմ Գոմոր այրեցան։
Այս ինչ օր սառսըռելի. ՚ի մեղաց մեր պատահեցան.
Այս ինչ անհնար պատիժ որ գիշեր ցերեկ չի հատան։

Զի եղեւ ժամ բարկութեան եւ օր հատուցման Աստուծոյ յաղագս ամենայն մեղաց մերոց։ Զի ոչ էր հուր ես ոչ ըստ բնութեան հրոյ վարէր։ Այլ հրեշտակ պատուհասի տեսանէր առաջի հրոյն զի որպէս զասպատակաւոր որոնէր զամենայն վայրս զարմանալի զննմամբ. քանզի կագէր եւ ոգորէր հուրն ընդդէմ հողմոյն. եւ ընդ այն յառաջէր յոյժ յոյժ։ Ուստի ձգեալ զծայր հրոյն անհուն մասամբ յարեւելից եւ յարեւմտից ՚ի հիւսուսոյ կուսէ հանդէպ ծովուն Լիբիոյ եւ Ասիոյ։ Ուր դիտէ ուղղակի ՚ի Բիութանիոյ (այսպէս) կոյս եւ լուցեալ զամենայն վայրս բոցով եւ հրով կիզէր եւ ճարակէր ուղ(ղ)ագիծ զհամայն վայր տեղւոյս ըստ սահմանաւն բոլորածիր յորս Ըստամպօլ յորջորջի բնաւին։

Դըղըրդէր զաշխարհ ամէն. եւ գոչէր ընդ անասնային.
Երանգ լինէր երանգ բոցն. զանազանագոյն եւս քան զնա բորբոքէին։
Նա՛ եւ ահագին հընչմամբ. սարսական թընդիւ ճայթճայթին.
Սա չէր գոռայր բառաչէր. մերթ սըլուող ճիչ արձակէին։
Կագէր (կը մաքառէր) հուրն ընդ դէմ հողմոյն. հողմն ընդ հուրն խիստ յառաջին.
Որպէս զասպատակաւոր որոնմամբ. կիզեալ ճարակին։
Իբրեւ զօրս յարձակեալ. հըմնաւեր (այսպէս) քաղաք քայքային.
Լուցանէր սաստիկ բոցով. փոյթ ՚ի փոյթ յերկիր տապալին։
Մեծաւ տագնապու լըցաւ. արարածք սարսեալ հեծային.
Մինչ գրեթէ անբան տարերք. ձայն բարձեալ աղաղակէին։
Բարկութիւնք անհընարինք. բարկութեամբ՝ զքաղաքն անցուցին.
Հրեշտակըք պատուհասի. ըստ գործոց մերոց հատուցին։

Կատարեցաւ Հատոր առաջին պատմու-
թեանս Եօթնեակ Ճառի. Եւ ԾԲ տամբք։
Յայսմ հետէ Երկրորդ Հատոր գրոյս
Զաղէտ Բնակչացն պատմէ բազ-
մասար բանիւ