Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ՄԱՍՈՒՆՔ ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՆՉԻ

Երեւան 193

Գրիչ` Յովսէփ

Վայր` Ասպիսնկա վանք

ա

<170ա> փառք համապատիւ եւ միասնական Սուրբ Երրորդութեանն Հաւր Աստուծոյ` ծնաւղի միածնի Որդւոյ եւ արտաքս առաքողի Հոգւոյն Սրբոյ, Որդւոյ Աստուծոյ` ծնեալ ի Հաւրէ անճառելի էութեամբ ի վեր քան զբան, նոյն եւ պատճառ գոլ Հոգւոյն ըստ Հաւրն բնութեան, Հոգւոյն Աստուծոյ` բղխումն անհատաբար գոլ ի Հաւրէ եւ փառակիցց Որդւոյն միածնի ինքեան միայն գիտելի որոշեալ ի մերոց իմաստից: Բնութեամբ յաւէտ անանջըրպետ գոլ ի միմեանց, որում բաժանումն որոշման ոչ է իմանալ, զի մի բնութիւն ասել զերիսն դաւանեմք ըստ առանձնաւորութեանն դիմաց, եւ զերիսն խոստովանել զմիութիւն բնութեան նոցուն ճանաչեմք յամենայն գոյիցարարածոց իւրոց յերկնաւորաց անմահական դասուց, եւ ի ստորեւ կացելոցս մարդկան բանական մահկանացուացս, նա եւ յայնց ոմանց, որ տարորոշ գոլ ի սոցունց յաւիտեանս, ամէն:

Գրեցի ի հաստատեալ կառուցի աւժանդակութիւն առեալ ի վերին զաւրութենէն, ի դէմս քարտենի, ըստ խմումս կարութեան զբանս աստուածայնւոյն Սողոմովնի աստուածային հոգւով ալցեալ, ընդ որում եւ զտառս առածից Երկոտասան սրբոց մարգարէից, որոց անուանք գրեալ ի դպրութիւն կենաց անեղծ պայմանաւ, ընդ նմին շարայարեալ զաւրէն մաքրութեան ոսկւոյ ընդ պայծառու <170բ> թիւն ականց պատուականաց, կամ եւս հրաշազարդ տեսութեամբ նման արեգական ընդ երկոտասան աստեղաց կենդանակերպաց յերկինս յեռելոց, հրամանաւ անեղին Աստուծոյ, որպէս նոքա զերկնայինն լուսաւորեն վայրս, նոյնպէս եւ սոքա` զստորեւ կացելոցանձինս, ի հրահանգս կրթութեան մանկանց նորոյ Սիովնի եւ ի զարդ պայծառութեան կաթուղիկէ սուրբ եկեղեցւոյ:

Ի թուականութեան Հայկազեան տոհմիս տոմարիս Չ-երրորդի, քառասներորդ Ը-երրորդի (1299), ես անպիտանս ի մանկունս եկեղեցւոյ Յովսէփ մակագրեալ անուն, գրեցի ըստ իմ կարութեան, եւ կարգեցի ի դէմս քարտենի, ի գաւառիս Արճիշոյ կոչեցեալ, յանուանեալ անապատիս Ասպիսնկավանք, սխրալի եւ պայծառ անուամբ շքեղացեալ, ընդ հովանեաւ սրբոյ աստուածաբնակ խորանացս Սրբոյ Յարութեանս, պատուեալ անուամբ յարութեան Փրկչին Յիսուսի, եւ Սրբոյ Աստուածածնիս աւրհնեալ եւ միշտ կուսին Մարիամու:

Արդ հայցեմք ի ճաշակողացդյայսմ յոքնահամեան սեղանոյ, որք ի պէտս կրթութեան զսոյն ընդունիք, յիշատակի արժանի առնել աղաւթիւք, առ Քրիստոս յոյս անձին իմոյ զտաժանելիս զանազան կրիւք ներհակաց աստուածային կամաց, մանաւանդ զՍարկաւագ կրաւնաւոր, որ է հաւրեղբայր մեր, եւ զեղբայր նորա զԱստուածատուր, եւ Թովմա քահանա, եւ զծնողս նորա եւ զամենայն <171ա> ազգականս նորա ըստ արեան, սերելւոյ եղբարբք հարազատաւք եւ ննջ եցել[ովք ուղիղ դաւանութեամբ ի Քրիստոս կատարելոց:

[Ս]ոքին եւ քան զեւս աւժանդակ կենաց մերոց լինելով, ամենայն ուրեք սակս անձանց մերոց հոգացեալք, եւ էին նոքա երիտասարդ հասակաւ, որ փոխեցան ի Քրիստոս, որպէս զի ընդ միոյն վարձս բարեաց եւ բազմապատիկս երկնային պագեւաւք առլցեալս հատուսցէ նոցին արդար դատաւորն Քրիստոս, յորժամ գայցէ փառաւք Հաւր եւ Հոգւոյն` հանդերձ հրեշտակաւք: եւ եւ յաւէտ զհարազատ հոգեւոր վարդապետն մեր զՄխ[իթար], որ զաւրինակն շնորհեաց, շնորհեսցէ նմա զիւր երկնից արքայութիւն:

Բայց գրեցաւ ի սաստիկ եւ յընտելագոյն աւրինակէ, ի վաղուց հետէ ստուգեալ եւ ճշմարտեալ ի նոյն պայմանի բայիւք, եւ բառիւք, եւ տառիւ անթերի եւ անսղալ գոլով, զի թէպէտ եւ յաղագս մերոցս կարեաց ի սոյնս ձեռնարկեցաք, սակայն եւ առաւել եւս վասն աւրինակի եւ գաղափար այլոց լինելով առ ըստ յարմարութեան բանիցն: Զի ամենայն ոք համարձակ զայս առցէ առ ի յայլս փոխելոյ առանց երկբայութեան եւ կասկածանաց, եւ զմեզ եւ զծնողսն մեր ի <171բ> խ[որոց] սրտէ յիշեսցէ առ բեր բարեաց տուո[ղ] Քրիստոս Յիսուս, յորում յաւէտ փափագիմք Հոգով նմին [սրբ]ութեան ի Հայր եւ ի Սուրբ Հոգին, որ է աւրհնեալեւ փառաւորեալ ընդ Հաւրէ եւ Սուրբ Հոգւոյ յերիս յաւիտեանս յամենայն գոյից արարած[ոց] իւրոց յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն, ամէն:

բ

<169> Յառաջնորդութիւն տեղոյս սրբոյ առն եւ պատուական հայրապետի տեառն Աբրահամու վերայտեսուչ գոլով հոգւոց եւ մարմնոց ըստ ամենայնի բաւականացեալ ի Քրիստոս:

գ

ՂՋՔ, ՀԶԻ, ԺՃՌ, ԵԾՇ, ԽՆՏ, ԺՃՌ,, ԲԻՄ, ԲՄՍ, ԲԻՍ, ԺՃՌ ԲԻՄ, ԴԽՆ, ԶԿՑ, ԷՀԶ, ԴԽՏ, ԶԿՑ, ԲԻՍ, ԴԽՏ, ԾՇՐ, ԲԻՄ: [ Թէ կարդաս իմաստուն ոմն ես ]

Թէ կարդաս իմաստուն ոմն ես: Եւ զԱստուածատուր քահանա, որ բազում սատարութեամբ աւգ[նա]կան եղեւ մերումս կատարեաց, զի եւ նա հասցէ անճառ [պ]արգեւաց` հանդերձ ծնաւղաւք իւրովք, եւ Քրիստոս Յիսուս յոյսն ամենայն հաւատացելոց անձանց:

դ

<80բ> Տէր Աստուած, ողորմեա ստացողի սորա ՍԱրկաւա[գի] եւ ինձ տխմար գրչի:

ե

<118բ> Մեծի քառասնոց հինգ շաբթին գնացաք յաշխարհ ու գրեցաք զԵրկոտասանքս:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԵՍԱՅԵԱՑ ԳԷՈՐԳԵԱ ՍԿԵՒՌԱՑՒՈՅ

Երուսաղէմ 365, Պողարեան, Ցուցակ Բ, էջ 269­270

Գրիչ` Վարդան

ա

<159> Զնուաստ գրիչս զՎարդան աղաչեմ յիշել ի Տէր:

բ

<243> Զսպասաւոր բանիս զսրբազան արշիեպիսկոպոսն զտէր Կոստանդին, աղաչեմ յիշել ի Տէր: Եւ ընդ նմին զնուաստ փցուն գրիչս զՎԱր: դան, եւ յիշելոցդ ողորմեսցի Քրիստոս:

գ

<469> Զստացաւղ սուրբ եւ աստուածային երգարանիս զտէր Կոստանդին արշիեպիսկոպոս աղաչեմ յիշել ի Տէր: Նաեւ զանպիտան ծառա Տեառն զՎարդան գրիչս յիշեսջիք ի ՏԷր, քանզի եւ դուք յիշեալ լիջիք ի քրիստոս Յիսուս, ամէն:

դ

Ստացող` Կոստանդին եպիսկոպոս

<469> Յամի եւթն հարիւերորդի քառասներորդի ութերորդի թուականիս Հայոց (1299), ի թագաւորութեան Հայոց Հեթմոյ բարեպաշտի եւ քրիստոսասիրի, գրեցաւ գիրս յաղքատութենէ անարժան հողոյ եւ ծառաի ձեր Կոստանդեա անարժան եպիսկոպոսի, որ եւ յերես անկեալ աղաչեմ զաստուածասէր ընթերցողսդ յիշել սրտի մտաւք ի Քրիստոս Յիսուս` Տէր մեր, եւ ինքն Տէր Քրիստոս մարդասէրն զձեզ յիշեսցէ, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

ե

Նուիրող` Կոստանդին եպիսկոպոս Կեսարու

<470> Իմ ի սրտիս սենեկի անխզելի կապով միացեալ եւ ոգոյ չափ սիրեցեալ եղբայր ի Քրիստոս եւ սրբո եկեղեցոյ արդիւնաբան վարդապետ Եսաիաս, ի քո Կոստանդէ նվաստ եպիսկոպոսէ Կեսարիու զքրիստոսականն ընկալ զողջոյն Սուրբ Վերնատանն եւ ծանիր, որ զՄեկնիչն զոր խոստացա թէ յղարկես ձեր սրբութեան, նա տվի ի տէր Վարդան Մրենու եպիսկոպոսն, որ բերէ առ ձեզ: Աղաչեմ որ երբ գիրքս առ ձեզ հասանի, նա զձե բարիոք կենալոյն, զորպէսն եւ զգրոցս, թէ հասաւ առ ձեզ գրեա ի մեզ, եւ ի քո սուրբ աղաւթքն յիշէ զմեզ աղաչեմ, եւ զիմ համաշունչ եղբայրն զտէր Կոստանդին զեպիսկոպոսն Դրազրկուն, եւ գիրքս անկապ է եւ է տատրեր համարն Ի (20): Աստուած վայելել տա ձեզ, ողջ լեր ի Տէր:

***

ՃԱՇՈՑ

Երուսաղէմ 454, Պողարեան, Ցուցակ Բ, էջ 429-431

Գրիչ` Գրիգոր Չորուկ

Վայր` Սկեւռա

ա

<496> Ըզստացաւղ լուսազարդ մատենի Ընթերցուածոյս զաստուածապատիւ արքեպիսկոպոս եւ զառաջնորդ սուրբ ուխտին Սկեւռայի զտէր Կոստանդին, սրբազան ընթերցաւղք եւ ունկնդիրք մանկունց Նոր Սիովնի, յիշեսջիք ի սուրբ եւ երկնայթռիչ աղաւթս ձեր, պարագայց ամաւք պահելով խաղաղութիւն: Եւ զի Քրիստոս ԱՍտուած հաւատարիմ եւ բարեպաշտ հանգգուցեալ ծնաւղսն իւր զՎասիլն եւ զԱղուորտիկին, եւ զկրսերագոյն որդեակն իւրեանց Սարգիս` զեղբայր տեառն Կոստանտեա, որ արեամբ նահատակեցաւ, յիշեսջիք յամենասուրբ Երրորդութենէն, ի Հաւրէ եւ յՈրդւոյ եւ ի Սուրբ Հոգւոյն, յաւուր սրբոյ պենտակոստէիս, ի կենաց յարութիւն, եւ ի մեղաց թողութիւն:

Նաեւ զպատուելի եւ հռչակաւոր օերունին զզարդարեալն ամենայն բարեձեւութեամբ եւ շնորհաւք, զծայրագոյն եւ աստուածայնաբար երախտաւոր քեռի սորին տեառն Կոստանդեայ` զՅովհաննէս Կարմիր վանեցի, զհանգուցեալն ի Քրիստոս յիշեսջիք ի Տէր: Եւ որք յիշէքդ եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Եւ զբազմամեղ գրիչս Գրիգոր Չորուկ աղաչեմ յիշել ի մեղաց թողութիւն, եւ Աստուած զձեզ:

բ

Ստացող` Կոստանդին եպիսկոպոս

<893> Փառք երանեալ ամենակալ տէրութեան մի աստուածութեան Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Որպէս յայտնի է իմաստնոց յարարչէն բարւոյ մարդս ըստ մի եւ կրկին գոլոյն` տեսական եւ գործական զաւրութեամբք ի բարիս ճահաւորեալ, զի մի սուտ գիտութիւն ընկալցի եւ մի չար գործեսցի: որոյ անդէն իսկ վաղվաղակի վրիպակ դիմացմամբ վախից ի վախս զառիվայր մղեալ ի բուն խորս չարեաց խրեալ թաւալէր: Առ որ մարդասէր հաստիչն յերկնից խոնարհեալ, անպատմելի միաւորութեամբ զանկեալն ի տղմին յինքն վերառեալ յառաջին ի փառսն դարձեալ կանգնէր:

Զորոյ զաստուածեղէն զանքննելի աշխարհափրկաւղ մարդեղութիւն յԱստուծոյ բանի յառաջնորդէոքն աստուածաբանիցն որպէս ականատեսք եւ սպասաւորք աստուածագործ իրացն վճարման, աւետանամակ արձանագրութեամբ կարգաւ ետուն աշխարհի, զանարատ ծունդն ի սուրբ կուսէն, զամենահռչակ յայտնումն աստուածութեանն ի Յորդանան, եւ կարգաւ ցկեցուցիչ մահն եւ ցմեծ յարութիւնն, որով յինքն կրկին կազմեալ զկաւեղէնքս եւ ձուղեալ աստուածաբար երկաւորութեամբ Հոգւոյն, արար անաւթս ոսկեղէնս ընդունաւղս աստուածութեանն գոլ եւ հաղորդս բարւոյն:

Ուստի առեալ որք յԵրուսաղէմ յաջորդքն նոցին յաւետարանական ճառիցն, եւ յառաքելաւանդն ասեմ տըւչութեանց, զխնկելի յիշատակս երկրպագելի փրկագործութեանն Յիսուսի կարգաւ ի Տաւնանամակ համախմբարանն յընթերցուած անդր համառաւտեալ, սկսանելով ի Բեթղահէմէ ածեալ հասուցանէ մինչեւ ցվերնատունն, ինչ ինչ ըստ թուոյ, եւ ինչ ինչ բացարձակ, ի շրջանակս տարւոյն զբնաւն բովանդակեալ: Յորում եւ զԱստուածածնին կուսի եւ զպաշտելի խաչին աշխարհաժողով հանդէս: եւ ոչ միայն զայս, այղ եւ ի միջոցս տէրունականաց տաւնից, ուրեք ուրեք, զոմանց ոմանց զաստուածարելոց արանց եւ կանանց սքանչելի նահատակութեմբ զերանելի հանդիսիցն կատարմանց զար: ժանապատիւ եւ շահաւէտ տաւնախմբութիւնս ի նոյն շարայարեալ:

Ուստի իբրեւ ի նախնի հետեւողաց մեծացն զաւրինակն ընկալեալ զտաւնահաւաք տառից, որք յետ նոցա ընդ յերկարել ժամանակին եւ բազմանալ դասուց վկայիցն ընդ աշխարհս, ըստ պայմանի վկայաբանական նոցին պատմութեան, համազաւր եւ ձայնակից սաղմոսիւք եւ ընթերցուածաւք զիրաւունս տաւնից նոցին կատարմանց յաստուածաբան մատենիցն խմբագրեցին:

Որովք եւ ժողովս քրիստոսասիրաց աստուածեղէն տաւնքն պայծառանան եւ վկայասէր տաւնակատարքն մեծապէս խնդութեամբ բերկրին:

Այսոցիկ աստուածաւանդ տաւնից կատարմանց ցուցակի համահաւաք սուրբ ընթերցուածոցս շարագրութեան փափաքաւղս, ես նուաստս յոքունց Կոստանդին, ողորմութեամբն Աստուծոյ երբեմն եպիսկոպոս Քերսոնի, եւ ըստ դիմաշարժ փոփոխմանց ժամանակի այժմ առաջնորդ աստուածապահ սուրբ ուխտիս Սկեւռայի, ի մխիթարութիւն հոգոյ ինձ եւ յառաջնորդութիւն պատուոյ ամենասուրբ տաւնից, ստացայ զսուրբ գիրս զայս, սկզբնակեալ ի ձեռն սնընդակցի եղբաւր Գրիգորի ումեմն գեղեցիկ գրչի, որ եւ ընդ աւարտելն զառաջին եւ զերկրորդ զԳործս առաքելոցն Աւետարանաւն Յովհաննու, անդէն իսկ եւ զըստ մարմնոյ կեանս լքեալ մահուամբ չոքաւ առ Աստուած, որոյ ողորմեսցի Քրիստոս: Իսկ զթերի մնացեալ զերորդ հատոր, զԺամագիրք ասեմ որ եւ Ճաշոց կոչի, ի ձեռն այլոց ոմանց ետու աւարտել, ի փառս տաւնեցելոցն Աստուծոյ եւ աստուածայնոցն, եւ ինձ ի կեանս ի սատարութիւն յաստուածայինսն. եւ յետ աստի ելիցն` ինձ եւ իմոցն ի բարեխաւսութիւն առ ողորմածն Քրիստոս:

Եղեւ կատարումն գրոցս` Հայոց ի մեծ թուիս ՉԽԸ (1299), յարքայութեան Հեթմոյ որդւոյ Լեւոնի, եւ ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի, զորս Տէր պահեսցէ յերկար:

Արդ, աղաչեմ զհանդիպեալսդ սուրբ տառիս յաւէտ, որք յետ մեր վայելէք ի սա հոգեւոր մխիթարութեամբ, սրտի մտաւք յիշել յաղաւթս զիմ նուաստութեանս զԿոստանդին եպիսկոպոս, եւս եւ զի Քրիստոս հանգուցեալ քեռին իմ Յոհաննէս Կարմիր վանեցի, զսնուցիչ եւ տածիչ իմ եւ զյոյժ երախտաւորն իմ ի հոգեւորս եւ ի մարմնաւորս: Մանաւանդ զբարի հոգի քաղցրիկ մայրիկն իմ Աղուորտիկին, ընդ նմին եւ զհայրն իմ ՎԱսիլ, եւ զարեամբ նահատակեալ եղբայրն իմ Սարգիս եւ զ[սնընդակի՞ց] իմ Գրիգորէս, եւ զյոյժ երախտաւոր մեծ մայրն իմ զՊահր, եւ զմիւս մեծ մայրն Ոսկեցաւղ: Եւս որ զսընդակից եղբայրուկն իմ եւ զլերդակից որդեակն զՍտեփանոս վանական քահանայ, որ արեամբ կատարեցաւ ի սպասաւորութիւն սրբոյ ուխտիս եւ յիմ, զի մինչեւ ցաւր մահուան իւրոյ բազում խոնջս եւ վաստակս մարմոյ կրեաց վասն մեր, վասն բարեբարոյ եւ սիրական կամաց իւրոց, որում Տէր հատուսցէ զանսպառ բարիսն: Եւ յիշելոցս եւ յիշողացդ մեծապէս ողորմեսցի ի մեծ աւուրն յահագին ժամուն, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

գ

<511ա> Զուարճեացեալք յիշատակաւ սրբոյ տնաւրէնութեան Տեառն մեծի աստուածայայտնութեանս եւ փրկական սուրբ յարութեան զեղկելի անձն անարժան զԿոստանդին եպիսկոպոս Սկեւռաի, եւ զհեզիկ եւ զսիրելի հոգեւոր եղբայրուկն իմ զՍտեփանոս վանական քահանայն արեամբն իւրով ներկեալ ի սպասաւորութիւն սուրբ ուխտիս աղաչեմ յիշել յայսմ տաւնի եւ Յիսուս Փրկիչն յիշողացտ եւ յիշելոցս ողորմեսցի, ամէն:

դ

<521բ> Ազատեալք ի գերողէն եւ փրկեալք ի սպանչէն որք ընդ առաքելոցն երկիր պագանէք վերհամբառնոլոյն Քրիստոսի զմեղուցեալ անձն եւ զտառապեալ ոգիս ըզԿոստանդին եպիսկոպոս Սկեւռայիս եւ զձեռասուն հոգեւոր որդեակն իմ զՍտեփանոս քահանայն, որ իւրով արեամբն նահատակեցաւ ի պէտս իմ, յերեսս անգեալ աղաչեմ սրտի մտաւք յիշել յայսմ տաւնի, զի մենք յիշեալքս եւ դուք յիշողքտ առհասարակ սպասեալ գալստեան Քրիստոսի, արժանի լիցուք ընդ առաքելոցն պարել յարքայութեանն Քրիստոսի Աստուծոյ յուսոյն մերոյ:

ե

<525բ> Որք էք լցեալ շնորհաւք Հոգոյն Սրբոյ, զտարտամ անձն զԿոստանդին եպիսկոպոսի, եւ զՅոհաննէս զերախտաւոր եւ ըզսնուցիչ քեռին իմ, եւ զՍտեփանոս լերդակից հոգեւոր եղբայրուկն իմ, որ ի պէտս սուրբ ուխտիս նահատակեցաւ յանաւրինաց, աղաչեմ յիշել յայսմ տաւնի, զի մեզ եւ ձեզ յիշողացտ եւ յիշելոցս առհասարակ պարեւեսցի քաւութիւն մեղաց եւ թողութիւն յանկանց, ամէն:

զ

<530բ> Զանդրանիկ եղբարց մերոց եւ զմտերիմ բարեկամաց զսրբոց հրեշտակապետաց տաւնողքտ զտաւն ցնծութեան, աղաչեմ եւ տառապեալ անձն եւ մեղաց լցեալս Կոստանդին եպիսկոպոս Սկեւռայի, զի միջնորդ լիջիք առ հրեշտակական գունդն աւգնական լինել մեղուցելոյս, եւ ըստ մարմնոյ հեզիկ հաւրն իմոյ Վասլի, եւ աչաց լոյս հարազատ եղբաւրականն իմո` արեամբ նահատակելոյն Սարգսի, եւ համաշունչ որդեկին իմոյ Ստեփանոս քահանայի, եւ Տէր Յիսուս յիշողացտ եւ յիշելոցս ողորմեսցի եւ ընդ հրեշտակս զուգաթուեսցէ յերկրին կենդանեաց, ամէն:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետիկ 399, Սարգիսեան, Ցուցակ Ա, էջ 683-684

Գրիչ` Խաչատուր

Վայր` Պերճեր

ա

Փառք եռակի եւ եզակի աստուածութեանն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, որ ետ կարողութիւն տկարութեանս իմոյ յանկ հանել զգրութիւն աստուածախաւս սուրբ մատենիս, ամէն: Յամի Չ-երրորդի Խ-երրորդի Ը-երրորդի (1299) թուականութեան Հայոց, ի թագաւորութեանն Կիլիկեցւոց նահանգիս Հեթմոյ, եւ ի կաթողիկոսութեան Հայոց տեառն Գրիգորի, գրեցաւ աստուածախաւս սուրբ մատեանս ի հռչակաւոր ուխտս Պերներ, ընդ հովանեաւ Սուրբ Սիովնի եւ կենսակիր Սուրբ Նշանիս, ի ստոյգ եւ յընտիր աւրինակէ, բազում հոգածութեամբ եւ ջանիւ, ձեռամբ փցուն եւ տխմար եւ յետին գրչի Խաչատուր սարկաւագի, ի խնդրոյ աստուածասէր քահանային Սարգսի, որ ցանկացաւղ եղեւ այսմ լուսաիղձ եւ կենսակիր աւետեաց Աւետարանիս: Եւ ստացաւ զսա բազում աշխատութեամբ եւ ծախիւք` ի լուսաւորութիւն մանկանց նորածնելոց նոր Սիոնի, ի յիշատակ հոգւոյիւրոյ եւ ծնողաց իւրոց եւ բնաւին զարմից` կենդանեաց եւ ննջելոց:

Արդ, ո՜վ սուրբ հարք եւ առաքելագումար դասք քահանայից եւ սըրբազան գունդք սարկաւագաց, յորժամ վայելէք ի քաղցրաճաշակ, եդեմատունկ, աստուածոռոգ վտակաց, քառառաջեա հոսանաց, կենդանական, աստուածային աւետարանական բանիցս, մանաւանդ յորժամ բառնայք ի վերայ ուսոց` ի ժամ սոսկալի պատարագին, յորժամ խաղան ի վերուստ յողջոյն ձեր իջանելով զաւրք հրեշտակաց եւ սքաւղեալ ահիւ խառնին ընդ ձեզ, յայնժամ նովին սուրբ Աւետարանաւդ եւ միջնորդական հրաշիւք կենարար սուրբ պատարագին, յիշեսջիք զստացաւղ սորա զՍարգիս քահանայ, ողորմութիւն գտանելնմա եւ ծնողաց իւրոց ի Քրիստոսէ յահեղ ատենին ի մեծի ծագմանն յաներեկ աւուր: Ընդ նմին աղաչեմ յիշել ի բարին Քրիստոս զԽաչատուր գրիչ գրոյս, նա ի ծնաւղսն իմ զհանգուցեալսն ի Քրիստոս, ողորմութիւնգտանել յողորմած Տեառնէն ինձ եւ ծնողաց իմոց: Եւ որ յիշէ զմեզ սրտի մտաւք, յիշեալ լիցի եւ ինքն:

բ

Տէր Յիսուս Քրիստոս Աստուած, ողորմեա ստացողի սորա Սարգիս քահանայի, եւ եղբաւր նորին Պաւղոս կրաւնաւորի, եւ Թորոսի եւ Դաւթի եւ ծնողացն իւրոց: Ընդ նմին մեղուցեալ ծառայիս աստուծոյ Խաչատրի եւ ծնողացն իմոց, եւ, որ զամէնն ասէ եւ նորա ողորմեսցի, ամէն: Եւ Պաւղոս քահանայ, որ աշխատեցաւ յըղորդել սմա, եւ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ փառք յաւիտեան:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՅՈԲԱՅ ԻՍԻՔԻՈՍԻ ԵՐԻՑՈՒ

Վիեննա, 216, Տաշեան, Ցուցակ, էջ 518

Վայր` Ի դղեակս Բարձր

Յամի եւթնհարիւերորդի քառասներորդի ութերորդի (1299) ի թուաբերութեանս Հայոց աւարտեցաւ Մեկնութիւնս երջանիկ նահատակին Յովբայ յայլեւայլ ժամանակ եւ տեղի, զանազան գրչաց, ի գաւառիս Կիղիկեցոց, հուպ յանառիկ դղեակս Բարձր կոչեցեալ, ի դառնագոյն ժամանակի, յորում յոյժ զզուիմք յանաւրինաց: Որք աւգտիք ի սմանէ զերախտաւորս եւ զաշխատեալս ի սմա յիշեսջիք ի Տէր, եւ դուք ի նոյն լիջիք բարի աւրհնելոյն յաւիտեան: Այլ վասն թերութեան տալիս յայտնի լիցի ընթերցողաց, զի բանքս Իսիքոսի մինչեւ ցայս վայր սպառեցան. եւ թէ այս մինչեւ ցայս վայր միայն եղեւ քննեալ ի նմանէ, եւ թէ ի թարգմանութենէ թերին մնացեալ եղեւ` չէ յայտ: Այլ բովանդակ գրոյն Յովբայ Մեկնութեան թէ ոք փափաքէ, խնդրեսցէ զժողովածոյ մեկնիչն զարարեալ ի վարդապետէն Վանականէ Տաւուշեցւոյ: Այլ զՆարեկացւոյն Գրիգորի բանսն որ յՈվ դայն է խաւսեալ, եւ սուղ ինչ յԻսիքոսի բանիցս գրեալ յայլոց ումեքէ` մտոյց մեզ ի ձիր շնորհի քահանայ ոմն Կարապետ անուն, եւ մեր զթերին լցեալ` ընծայեցաք զկնի եկելոցդ:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 4515, Փիրղալեմեան, Նշխարք, էջ 57

Գրիչ` Վարդան Կիլիկեցի

Վայր` Ձորովանք

ա

Այլ եւ զիս զգրող սմին զՎարդան Կիլիկեցի զվերջին մեղաւորաց հանդերձ ծնողօքն մեր եւ եղբաւրք, եւս առաւել զուսուցիչն իմ տէր Յովանէս զեղբայրն արքային Հայոց Հեթմոյ, աղաչեմ խնդրել մեղաց թողութիւն, եւ որ մեզ հայցէ եւ ինքն գտցէ: Էր թվին Հայոց ՉԽԸ (1299), ի թագաւորութեան Հայոց Հեթմոյ` այր բարեպաշտի:

Աւարտեցաւ իմով ձեռամբս յաստուածաբնակ մենաստանիս ի Ձորովանս, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնին եւ Սուրբ Սիոնի եւ մերոյին գլխոյ Հայաստանեացս Լուսաւորչի եւ այլ կենսակեր սուրբ նշանացս, Եւ Քրիստոս օրհնեալ յաւիտեանս, ամէն: Եւ ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Գրիգորի երկրորդ Վկայասէրի:

բ

Նուիրող` Դաւիթ

Զսուրբ Աւետարանս Յորդանանին տվի ես Դաւիթ վարդապետս, Աստուած շնորհաւոր անէ: Ով որ հանէ ի վանիցն…

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 10453

Գրիչ` Սերոբ

Վայր` Մարմաւնց գեաւղ

<271բ> Փառք անեղին Աստուծոյ, Հ[աւ]ր եւ Որդոյ եւ Սուրբ հ[ոգւո]յն յաւիտեանս, ամէն:

Շնորհիւն Աստուծոյ եւ կարողութեամբն իւրով կատարեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ կրաւնաւոր քահանա Կարապետի, ի գաւառիս Մանձկերտոյ, ի գեաւղս որ Մարմաւնց յորջորջի, ի դուռն Սուրբ Աստուածածնի եւ այլ սուրբ Նշանացս, ի թուաբերութեանս Հայոց ՉԽԸ (1299), յամսեան արեգ ԻԱ (21): Աղաչեմ զձեզ, եղբարք, յո[ր]ժամ համբառնայք զսուրբ զԱւետարանս, յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զառաջի գրիչն զԿարապետ քահանա, եւ զծնողսն նորա, եւ զեղբարս նորա` զկենդանիս եւ զհանգուցեալսն, եւ զվերջի գրիչս զՍերոբս, որ չեմ արժանի յիշել ոչ ի գիրս եւ ոչ ի քարտէզս, եւ զծնողսն իմ, եւ զկենդանիս եւ զհանկուցեալս, եւ զեղբարն իմ զՊա[ր]անլուս սարկաւագ, որ կատարեցաւ ի Ղլաթ վասն անուանն Քրիստոսի:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սրուանձտեան, Թորոս Աղբար, Բ, էջ 423

Գրիչ` Կարապետ

Վայր` Վերին Տիւրիկ գաւառ

Գրեալ ի թվականիս Հայոց ՉԽԸ (1299), ի թագաւորութեան Հեթմոյ, ի հայրապետութեան Գրիգորի, ի գաւառիս, որ կոչի Վերին Տիւրիկի, յանապատին որ կոչի \\\ ձեռամբ Կարապետի, ի ծերութեան ժամանակի, ի պակասել լուսոյ աչաց…

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 2588

Գրիչ` Թորոս

Վայր` Ղազարու վանք

ա

<441բ> [Զ]ստացող մատենիս զարհիեպիսկոպոսն զտէր Աբրահամ, եւ ծնաւղսն իւր յիշասջիք ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր, աղաչեմ, ո՜վ մանկունք Նոր Սիոնի, յիշեսջիք եւ զեղկելին զԹորոս, որ զսակաւս նորոգեցի, զի եւ դուք յիշեալ լիջիք առաջի Աստուծոյ բարեաւ նորին խնամոց, ամէն:

բ

<444բ> Ես` տէր Աբրահամբ, տրուպս յորդիս եկեղեցոյ, հարկ եղեւ գնալ ինձ յերկիրն Կիլիկէոյ, ի տեսսութիւն սրբազան կաթողիկոսին տեառն Գրիգորիսի: Եւ հանդիպեցա այսմ աստուածաին տառիս: Եւ վաղուց հետէ ցանգացող եղէ այսմ աստուածախաւս մատենիս, ստացա զսա գանձ պատուական եւ յիշատակ հոգոյ եւ ի վարժումն մանկանց եկեղեցոյ, եւ բերի զսա <445ա> յաստուածահաճ ուխտս մեր, ի գաւառս Տարաւնոյ, ի դուռն Սուրբ Առաքելոցս, որ կոչի Ղազարու վանք: եւ լցի զոր պակասէր, եւ ետու կազմել ի թուականութիւնս ՉԽԸ (1299):

Արդ, աղաչեմ զմանգունս եկեղեցո, ես թարմատարս տէր Աբրահամ, որք հանդիպիք այսմ տառի, մեղաց թողութիւն խնդրեցէք մեզ եւ մերոցն ամենայնի, եւ մի ոք իշխեսցէ հանել զսա ի Սուրբ Առաքելոցս, եւ որ ոք յանդգնի հանել, պատժի յԱստուծոյ եւ ի Սուրբ առաքելոցս եւ ի մէնջ: Ընդ նմին եւ զԱռաքել կազմող գրոյս յիշեսջիք յաղաւթս աղաչեմ:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սանջեան, Ցուցակ Ամերիկայի, էջ 79

Գրիչ` Ստեփանոս

Տէր Աստուած ահաւոր եւ սքանչելագործ, սահման սիրոյ եւ ողորմութեան, Քրիտոս թագաւոր բարձր եւ ահաւոր, Հաւր Որդի գթած եւ բարերար, ստեղծիչ մարդկայնոցս եւ գոյացուցիչ անգոյից, բարէրանեալդ ի հրեշտակաց եւ ի մարդկանէ, եւ աւրհնեալդ յամենայն ստեղծուածոց, եւ յիմմէ անարժան բերանոյս, քեզ ընդ Հաւր քում ահաւորի եւ ընդ Հոգւոյն Սրբոյ փառք յաւիտեան եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Ի յամս Հայկազեան թուբերութեան տումարին, յորում էր թիւ համարոյ թուկանին Թորքոմեան տոհմին ՉԽԸ (1299), աւարտագործեալ եղեւ սուրբ եւ կենսատու Աւետարանս Քրիստոսի Յիսուսի Աստծոյն մերոյ, որ ընկալեալ յաստուածալուր վարդապետութենէն երկնաւոր հովուապետին, զոր հրատակեաց ի լուր ականջաց ամենայն հաւատացելոց, եւ պատուիրեաց սրբոց աւետարանչացն եւ ասէ. Գնացէք աշակերտեցէք զամենայն հեթանոսս: Իսկ նոքա` յառաջացեալք յանմահաբար գետոյն ծաւալմանէ չորից յորդախաղաց վտակաց` մատրուակեցին յարբումն եւ ի զովացումն ծարաւի անձանց, եւ յաւրհնեալ զսա թագ արքայական` եդին ի գլուխ երկնաին արքաուհոյն եւ փառազարդ կաթողիկէ սուրբ եկեղեցոյ, ի վարումն եւ ի մխիթարութիւն աւրիորդաց նորա, եւ ի պարծանս հանուրց հաւատացելոց եւ ի փառս անմահ թագաւորին եւ այսպէս գրեցին:

Մաթէոս աւետարանիչն ի կոչմանէ Փրկչին երթեալ զհետ Քրիստոսի, ականատես եղեալ սքանչելեացն Տեառն եւ վարդապետութեան, ընկալեալ զՀոգին Սուրբ ի վերնատանն, յետ եօթն ամի համբառնալոյ Փրկչին մերոյ գրէ զԱւետարանն յԱնդիոք քաղաքի եբրայցւոց բարբառովն, որ բովանդակէ յինքն թիւս ՅԾԵ (355) եւ Աւետարանս գլխաւորս ԿԶ (66):

Մարկոս աւետարանիչ` աշակերտեալ Պետրոսի առաքելոյն եւ հրամանաւ նորա գրեաց զԱւետարանն յԱղեկսանդր քաղաքի, յետ ԺԵ (15) ամի վերանալոյ Տեառն յերկինս, եգիպտացւոց բարբառովն, որ բովանդակէ յինքն թիւս ՄԼԲ (232) եւ Աւետարանս գլխաւոր ԾԲ (52):

Ղուկաս աւետարանիչ աշակերտեալ առաքելոյն Պաւղոսի ի Հռոմ քաղաքի, յետ Ի (20) ամի համբառնալոյ տեառն յերկինս` գրեաց զԱւետարանն հռոմաեցւոց բարբառովն, որ բովանդակէ յինքն թիւս ՅԽԲ (342) եւ Աւետարանս գլխաւոր ՀԲ (72):

Յովաննէս աւետարանիչ ականատես եղեալ Փրկչին սքանչելեացն եւ վարդապետութեանն, յետ ԾԲ (52) ամի գրեաց զԱւետարանն յԵփէսոս քաղաքի յունական բարբառովն, որ բովանդակէ յինքն թիւս ՄԼԲ (232) եւ Աւետարանս գլխաւոր ԾԶ (56):

Զոր իմ անարժանի եւ անպիտան եւ սուտանուն կրաւնաւորի, որ տեսի զաւրինակս գովելի եւ անսղալ վկայեալ ի բազմաց, եւ ցանկացող եղէ որպէս պատուական մարգարտի, եւ գրեցի զսա իմ անիմաստ եւ տկար մտաւք, ընդ հովանեաւ Սրբոյ Աստուածածնիս: Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որ հանդիպիք սուրբ Աւետարանիս, զմեղապարտ գծողս Ստեփանոս եւ զծնողսն իմ եւ զեղբարսն իմ յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր: Նա եւ զհոգեւոր եղբարս իմ` զՄովսէս կրաւն[աւ]որ, եւ զծնողսն նորա, եւ զեղբայրսն իւրայաւքն հանդերձ, ամէն: Եւ զհայր վանիցս` զՅովաննէս քահանայ, եւ զայլ կրաւնաւոր եղբայրքս եւ զմիաբանք սուրբ ուխտիս: եւ զառաջնորդ գաւառիս` զառաքելաշնորհ եւ զպատուական հայրապետ մեր` զտէր Մխիթար եւ զծնողս նորա, որ հայրական գթութեամբն իւրով զաւրինակս պարգեւեաց, եւ է յոյժ երախտաւոր մեզ: Յիշողացդ եւ յիշեցելոցս ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած բարէխաւսութեամբ սուրբ ծնողին իւրոյ, եւ սրբոց հրեշտակապետացն` որոյ այս աւր էր յիշատակս, յաւուրն համառաւտի, եւ նմա փառք: