ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

3.
ԽՈՍՐՈՎ ԳԱՆՁԱԿԵՑԻ
ՈԺ Զ արաց գ = 1167 յունուար 10 գշ.

Ի ժամանակս բռնակալութեանն Ղեմացւոց` յորում վաղուրեմն բարձեալ էր թագաւորութիւնն Հայոց ի սպառսպուռ, եւ անտերուչք շրջէին մնացորդք իշխանաց` որ ընդ բնաւ աշխարհս վարատեալք` ոչ հնազանդելով միմեանց, մանաւանդ այնոքիկ` որ բնակեալ էին յամուրս աշխարհին Արցախայ, աւազակաբար կելով ի լերինս եւ ի զերծ տեղիս եւ յանցս ճանապարհաց նստելով, առնուին կապուտ կողոպուտ յամենայն ազգաց` յորս յաղէելն կարէին եւ նեղութիւն ոչ սակաւ հասուցան է ին քրիստովն է ից, հարկս խնդրելով, զոր ի դ է պ է այժմ եւ մեզ ասել. Ոչ ոչ գոյ ի ժամանակի յայսմիկ իշխան եւ առաջնորդ որ հովուէ եւայլն:

Ձայնակցէ մարգար է ն ողբոցս. Առնոյր առն է ր ոք զգլուխս իմ ի շտեմարանս ջուրց եւ զաչս իմ աղբիւրս արտասուաց, զի նստե ա լ լայի ի տու է եւ ի գիշերի զթշու առու թիւն ազգիս մերում եւ զցրուեալն ընդ ամենայն ազգս, վաճառակուր լեալ եւ ոչ կացեալք ի կա յ ի, այլ ըստ նմանութեան ալեաց ի մրրկաց ծովու յուզեալք եւ ոչ հասեալք ի նաւահանգիստ, քանզի ինքեանք զայն ախորժեցին, վասն առաւել նենգաժետութեանն եւ կրծլի պիղծ բարուց իւրեանց, որք լաւ համար է ին ի ստրկութեան կալ ամենայն ազգաց, քան թ է հնազանդել միմեանց եւ կեալ յազատութեան: Վասն այսորիկ նեղեցան եւ տառապեցան յանօր է ն եւ յամբարիշտ ազգաց, յորդւոց Քետուրա յ եւ Իսմա յ ելի եւ յԵղեմացւոց, որոց առաւել ծանր էր քան զերկաթ լուծ անրո յ նոցա ի վերա յ քրիստովն է ից, մանաւանդ յաշխարհին Պոնտացւոց, որ վասն առաւել հարկապահանջութեանն վաճառ է ին զորդիս իւրեանց եւ տային ի գինս փրկանաց անձանց. եւ բազում է ր ամպրոպ խռովութեան ամենայն ուստեք յամենայն տեղիս: Քանզի զաստուածաշ է ն եկեղեցիս, որ փոխանակ դրախտին տուան մեզ, տապալ է ին, զվանորայս ի հիմանց քակ է ին, զմատրունս վկա յ իցն անասնոց տեղի պատրաստէին, զպատուական արս անարգ է ին եւ իմաստունքն յոչինչ համարեալ լին է ին եւ բազումք ի քրիստովն է ից թուլանա յ ին ի հաւատոց, ըստ յառաջագոյն գուշակելոյն Պաւղոսի, եթ է «Ի ժամանակս յետինս քակտեսցին մարդիկ ի հաւատոց եւ հայեսցին յայսս մոլորութեան»: Նաեւ թագաւորն Վրաց` որ է ր սահմանակից տանն Աղուանից, կամեցաւ անբնակ առնել զաշխարհն ի մարդո յ եւ յանասնո յ. մանաւանդ զբերրի եւ զարգաւանդ երկիրն Ուտեացւոց յաւեր դարձուցան է ր: Եւ այս լինէր վասն ծովացեալ մեղաց մերոց, որք ոչ վարեցաք ըստ իրաւանց եւ ըստ արդարութեան. քանզի հայրապետք արծաթով առնէին ձեռնադրութիւն, նոյնպէս քահանայապետք եւ քահանայք, որպէս ասաց Եսայի. քահանայն եւ մարգարէն յիմարեցան. եւ յայնչափ յանդգնութիւն հասին, մինչ զի եւ մարդիկ աշխարհական` որ ոչ ունէին զօծումն քահանայութեան, այլ եւ կանայք նոցա վերատեսուչք լինէին եկեղեցեաց, եւ ամենայն ոք համարձակ գործէր զչարիս եւ ոչ ուստեք երկիւղ եւ ոչ յանդիմանութիւն:

Յայսպիսում ժամանակի յանկարծակի ծագեաց իբրեւ զաստղ մեծապայծառ նոր վկայն Քրիստոսի Խոստրով: Բայց օրինակ վկայութեան նորա է այսպիսի:

Էր սուրբն Խոստրով քրիստովնեայ, ի քրիստովնեայ ծնողաց, յաշխարհին Առանայ, հուպ ի քաղաքն` որ կոչի Գանձակ. եւ տակաւին մանուկ գոլով ուշիմ եւ հանդարտ կայր զգուշական կենօք: Իսկ բարիատեացն սատանայ` որ մարտեաւ ընդ Ադամայ ի ձեռն կնոջն, յարոյց պատերազմ ի վերայ պատանւոյն` այսպիսի օրինակաւ:

Այր մի ի փոքունց եւ յաննշանից պարսիկ, որ բնակեալ էր ի գաւառին Առանայ, առ սահմանօք ժառանգութեան քաղաքին մեծին Գանձակայ, ի գեւղի միում Արխանաշէն կոչեցեալ: Կէսքն ի նոցանէ քրիստովնեայք էին եւ կէսքն հեթանոսք, բարեկամք եւ սիրելիք գոլով միմեանց ըստ մարմնոյ: Եւ ունէր պարսիկն ուստերս եւ [դստերս, այլ յայլմէ ծնեալք ի կնոջէ: Իսկ մի յորդւոց նորա ցանկացեալ քեռն իւրում` որ ոչ էին համամայր, որ] եւ բռնադատեալ զաղջիկն շնացաւ. եւ ի յղանալն երկեաւ յոյժ, մի գուցէ իմասցին ծնողքն եւ սպանցեն:

Բայց զի յառաջագոյն տռփեալ էր նա պատանւոյն Խոստրովու, զի էր ամենագեղեցիկ տեսլեամբ, խարտեաշ հերով, կարմիր եւ սպիտակ գունով, եւ զի էին դրացիք միմեանց, եւ միշտ տեսան էր ի մտանելն եւ յելանել, եւ լին էր յորժամ հանդիպ էր մանկանն առանձինն, բանս պատիրս փաղաքշելով խոս էր ընդ նմա, զի թերեւս կարասց է գլորել զնա, զի մի յայտնեսցին գործք նոցա չարութեանն եւ սպանցին: Եւ զայս առն էր ոչ մի անգամ, այլ բազում անգամ: Իսկ պատանւոյն սրբասիրի եւ ողջախոհի, ոչ խոտորե ա լ ամենեւին ի բանս աղջկանն, այլ կայր եւ հանդիսանայր ընդդէմ չարին, որպէս Յովս է փն այն ի հնումն կամ եւս վեհագոյն ասել` եթ է ոչ յանդգնութիւն իցէ: Քանզի նա յետ այնր առաքինութեան` ընդ ամուսնութեան օրինօք եմուտ եւ մանկունս ծնաւ զԵփրեմ եւ զՄանաս է. այլ սա զայժմու ժամանակիս զանցուցեալ արութեամբ, եմուտ ի ստադիոնն, առնլով զբրաբիոնն յաղթութեան:

Իսկ իբրեւ գիտաց հայր աղջկանն, եթ է յղի է դուստրն նորա ի շնութեն է ի խոշտանգանս արկան է ր զդուստրն եւ հարցանէր. «Ո'վ բռնադատեաց զքեզ. ասա' ինձ»: Իսկ դուստրն սատանայի եւ հին զենն, որ ըստ իւրաքանչիւր ժամանակաց բազում չարեաց պատճառ եղեւ մարդկան ազգի, զրպարտեաց զմանուկն Խոստրով` կարծելով եթէ այնու պատճառաւ ազատիցի եւ զկամս ցանկութեանն լցցէ, զի խոշտանգեալ ուրասցի եւ առցէ զնա ի կնութիւն:

Վասն այսորիկ մատնի դատաւորին բարեյաղթ վկայն Քրիստոսի Խոստրով: Եւ հրամայեաց արկանել զնա ի բանդ. եւ կացեալ ի բանդին ամսօրեայ աւուրս` սակաւապիտութեամբ անսուաղ անցուցանելով եւ օրհնելով զԱստուած:

Ետ հրաման դատաւորն զկնի աւուրցն այնոցիկ հանել զնա ի բանդէն. եւ եկեալ ծնօղք սրբոյն` առաջի արկանէին զալիս, զծերութիւն, զհոգեխառն սնունդն, որով զնա սնուցին: Եւ մայրն ասէ. «Ողորմեա թշուառացեալ մօրս եւ մի մատնիր ի ձեռս արիւնարբու գազանացն»: Նոյնպէս եւ հայրն աղիողորմ արտասուօք եւ հառաչանօք ասէր. «Յանձն առ, որդեակ, առաջի ատենին եւ միայն զերծիր ի տանջանացդ եւ ի մահուանէդ: Եւ տարցուք զքեզ յաշխարհն Վրաց եւ անդ համարձակութեամբ պաշտեա զՔրիստոս»:

Իսկ նորա ի բաց դարձուցեալ զերեսն, ոչ ընդունէր զասացեալսն ի նոցանէն: Եւ իբրեւ գիտացին զհաստատուն եւ զանյողդողդելի միտս մանկանն, ի բաց գնացին լալով: Եւ զայս լուեալ դատաւորն, ասէ. «Ներեսցուք սմա սակաւ աւուրս, զի թերեւս խրատեալ եկեսցէ յուղղութիւն»: Եւ դարձեալ հրամայեաց արկանել ի բանդ. եւ խորհէր թէ զինչ արասցէ սրբոյն: Եւ կացեալ ի բանդին այլ եւս աւուրս ութ, ոչ եկեր եւ ոչ արբ յաւուրսն յայնոսիկ. եւ ի կատարել աւուրցն այնոցիկ, հրաման ետ եւ ածին առաջի դատաւորին:

Խօսել սկսաւ դատաւորն եւ ասէ. «Խո'ստրով, մի մոլորիր տարապարտուց. դարձիր եւ հաւանեա, եւ տաց քեզ ոսկի բազում եւ զաղջիկն զայն ի կնութիւն եւ այլ եւս մեծութիւն: Ապա թ է ո'չ կամիցիս լսել ինձ, բազում եւ անհնարին տանջանօք չարչարեցից զքեզ»:

Սուրբն ասէ. «Պարգեւք քո ընդ քեզ լիցին ի կորուստ. ես Քրիստոսի հաւանեալ եմ իմում թագաւորին` որ արար զերկինս եւ զերկիր, զծով եւ զամենայն որ ի նոսա»:

Դատաւորն ասէ. «Խնայեա' ի մանկութիւնդ քո եւ արա զոր ասեմ քեզ. լեր ընդ մեզ, եւ որդի իմ կոչեսցիս եւ կեաց. ապա թէ ոչ` ապականեմ զգեղ քո վայելուչ»:

Սուրբն Խոստրով ասէ. «Ասացի քեզ եւ դարձեալ ասեմ` եթէ ո'չ եմ լսելոց ձերոց յօդապատիր խաբէութեանցդ. զի թէ վաղ եւ թէ անագան` սակայն մեռանելոց եմ»:

Դատաւորն ասէ. «Հրով այրեցից զքեզ` եթէ ոչ դարձցիս յայդպիսի յամառութեանց»:

Խոստրով ասէ. «Ոչ կարես այնպիսի հուր պատրաստել` զոր Քրիստոս պատրաստեալ է մեղաւորաց եւ այնոցիկ` որ իբրեւ զձեզդ իցեն ամբարիշտք»:

Դատաւորն ասէ. «Գոնեա հաւանեա Մահմետի` որ զայս աշխարհս ետ մեզ եւ անդ զդրախտն»:

Սուրբն ասէ. «Զկենդանին ուրանա՞լ տաս ինձ եւ մահկանացուա՞ց երկիր պագանել, որ ինքեանք մոլորեցան եւ զձեզ մոլորեցուցին յուղիղ ճանապարհէն»:

Եւ բարկացեալ դատաւորն հրամայեաց երկուց զինուորաց կապել զերանելին ձեռս յետս եւ դնել անուր երկաթի ի պարանոց նորա եւ շրջեցուցանել ընդ քաղաքն ի տեսիլ ռամկին: Եւ բազումք ի հեթանոսաց զարմանային ընդ համարձակութիւն եւ ընդ անփոփոխելի միտս սրբոյն. եւ թ է որպ է ս սնոտի յուսով մեռանի: Զկնի այսորիկ եհատ ի վերայ նորա դատաւորն վճիռ` զի քարկոծ լիցի, գիտացեալ զհաստատուն միտս նորա: Եւ առեալ զնա ամբոխին` հանին արտաքոյ քաղաքին ընդ կողմն հիւսիսոյ` ի տեղի մի քարուտ, առ եզերբ գետոյն ցամաքելոյ: Այլ եւ քրիստովնեայք որ էին ի քաղաքին, ելեւելս առնէին զմիմեամբք թագնաբար, զի տեսանեն զնահատակութիւն սրբոյ վկային: Եւ իբրեւ ածին զերանելին ի տեղին` ուր հանդերձեալն էր կատարիլ, խօսել սկսան դարձեալ ըստ հրամանի դատաւորին եւ ասեն ցսուրբն. «Մի յամառիր իբրեւ զմանուկ. այլ լուր մեզ եւ արա զկամս դատաւորին. եւ մեք աղաչեմք` զի ներեսցէ քեզ. միայն հաւանեա դենիս մերում եւ թողցէ քեզ զամենայն անարգանսն, զոր յաճախեցեր առաջի նորա»:

Ասէ սուրբն. «Ո՞ւմ արդեօք տայք ինձ երկիրպագանել. կախարդին եւ մոլորականին եւ մեռեալ շա՞նն»: Եւ մրմռեալ իբրեւ զգազանս վայրենիս եւ կրճտեալ զատամունս իւրեանց ի վերայ նորա, գան հարկանէին զնա յանխնայ եւ կապեալ զնա ընդ ծառոյ միոյ թթենոյ. բայց յառաջ քան զկապելն ծունր կրկնեալ կայր յաղօթս եւ ասէր. «Զքեզ Քրիստոս փառաւորեմ հանդերձ Հարբ եւ ամենասուրբ Հոգւովդ»:

Եւ բարբարոսացն գրգռեալ զմիմեանս, քարաձիգ լինէին ի սուրբն. եւ կայր երանելին իբրեւ զգառն ի մէջ գայլոց. ոչ ոք էր որ ողորմէր եւ ոչ ոք որ ի թիկունս հասանէր. այլ ամենեքեան յեկացն եւ ի բնակացն Պարսից` իբրեւ շունք կատաղեալք` թափէին ի նա զնետս յանդիմանութեան:

Եւ ի թանձրութենէ քարանցն` որ իբրեւ զտեղատարափս զեղուին ի վերայ սրբոյն, ջախջախեալ առ հասարակ ոսկերքն եւ յօդքն քակտեալ ի միմեանց. եւ պատառ պատառ մարմինքն յերկիր անկանէին: Եւ սուրբն աւանդեաց զոգին ի փառս Աստուծոյ, ըստ գրեցելումն. «Ոգիք արդարոց ի ձեռին Աստուծոյ են»:

Եւ ապա յետ այսորիկ հրաման ետ բռնաորն եւ եդին առասան ի պարանոց երանել ւ ոյն, եւ ետ քարշել ընդ հրապարակս արտաքոյ քաղաքին փողոցացն քրիստովնէից` իբրեւ յաղթութիւն մեծ զիրսն համարելով: Իսկ զկնի այսորիկ եմուտ սատանայ ի սիրտ բռնաւորացն, զի հրով այրեսցեն զմարմինս երանելւոյն. եւ ընկեցեալ ի հուրն` ոչ այրեցաւ: Եւ ի գիշերին յայնմիկ եկեալ ծնողք սրբոյն` բարձին զնշխարս վկային եւ եդին ի հասարակաց գերեզմանս քրիստովնէից գեղջն, անգիտանալով զարժանիս վկային, միանգամայն եւ զարհուրելով ի բռնաւորացն:

Իսկ զկնի անցեւոց երկուց ամաց` փոխեցաւ ի մատուռն ի նոյն տեղւոջ գերեզմանացն. եւ ի փոխել նորա ականատես եղաք` զի ոչ էր այրեալ կապանք ձեռացն, եւ ոչ մազ մի ի գլխոյն ծախեալ. որ եւ նշխարք վկային յերկաքանչիւր տեղիսն առնէր բժշկութիւնս բազումս ի փառս Աստուծոյ: Վասն զի զփառաւորիչս իւր փառաւորէ Աստուած աստ եւ ի հանդերձելումն:

Բայց եկեսցուք եւ ի տեսիլ սքանչելի լուսոյն` որ երեւեցաւ ի վերա յ նշխարաց սրբո յ վկա յ ին. երեւեալ ոչ հաւատացելոց միայն, այլ եւ անհաւատիցն. ոչ մի անգամ, այլ եւ երկիցս. եւ է օրինակ առաջնոյն այսպիսի:

Սովոր իսկ էին Պարսիկ ք գեղջն յաւուրս պահոց իւրեանց բերել աղօթակոչ` զի ի գիշերի ձայնիւ զարթուսցէ զնոսա յաղօթս, նմանապ է ս եւ ի տուընջեան ժողովիցէ: Եւ եկեալ մշակն անօր է նութեան` գայլն արաբացի ի գեւղն` ուր էր հանգստարան սրբոյն Խոստրովու, եւ` յարուցեալ ի գիշերի միում` կամեցեալ զուրացութեանն բարբառն հնչեցուցանել առ նոսա, ելանէ ի տեղի մի բարձրաւանդակ եւ տեսանէ նշան սքանչելի ի վերայ գերեզմանի սուրբ վկային լոյս սաստիկ` որ առաւել զանցանէր զլուսաւորութեամբ արեգականն. եւ յահէն ըմբռնեալ ոչ կարէր ամենեւին խօսել, այլ անկեալ դնէր կիսամեռ, մինչեւ ցառաւօտն: Եւ ի վաղիւն եկեալ գտին զնա, զի կայր անշունչ իբրեւ զմեռեալ: Ապա հարցանէին զնա Պարսկաստանեայքն` եթէ «Ի գիշերիս յայսմիկ ընդէ՞ր ոչ յարեար եւ զմեզ յարուցեր. զի վասն այնորիկ կոչեցաք զքեզ` զի աղօթս արասցես եւ զմեզ յորդորեսցես»:

Իսկ նա հազիւ ուրեմն ուշաբերեալ կաց պատմեաց զտեսիլ գիշերոյն, եւ նոքա յոյժ զարմացան եւ երթեալ պատմեցին դատաւորին: Եւ դատաւորն սաստեալ ի վերայ նոցա, զի մի յայտնեսցեն զսքանչելի տեսիլն մեծ զոր տեսին: Եւ առաքէր զմի ոմն ի ծառայից իւրոց, զանխլաբար պատուէր տուեալ` զի մի ոք գիտասցէ: Եւ եկեալ ծառայն ըստ հրամանի դատաւորին հսկէր զգիշերն ամենայն. եւ տեսանէ ի մէջ գիշերի լոյս համապայծառ ի վերուստ փայլեալ ի վերայ հանգստարանի սրբոյն. եւ յահի եղեալ եւ ի դողման, ոչ զօրէր նայել ընդ ճառագայթս լուսոյն` որ երեւեցաւն. եւ ի վաղիւն ահիւ եւ դողութեամբ երթեալ ի քաղաքն` պատմեաց զտեսիլն մեծասքանչ եւ զարմանալի: Իսկ պիղծ եւ անօրէն դատաւորն զլանալ կամեցաւ զսքանչելի մեծութիւնն` զոր լուաւ ի ծառայէն, նոյնպէս եւ զառաջինն` զոր ի բազմաց լուաւ:

Յետ այսորիկ ոմանք յանհաւատից ըստ պատահման հատին զծառն, յորում կապեցաւ սուրբ վկայն, զի այրեսցեն: «Եւ տեսեալ քահանայի միոյ` ետ փոխանակ փայտ յայրել եւ առ. եւ զկարծիս առեալ ոչ տային. եւ պատճառաւ հաւանեցուցանէր. եւ ուրախ եւս լինէր, զի եւ յառաջ իսկ կամէր եւ ոչ իշխէր. եւ այս ի Տեառնէ պատահէր: Եւ տարեալ եդ ի գաւիթս եկեղեցւոյն եւ բազում բժշկութիւն առնէր կեղեւ նորին յառաջ եւ զկնի հատանելոյն. բազումք եւ յանհաւատիցն առնուին ի բժշկութիւն: Զկնի ինչ աւուրց անցանելոյ` տեսեալ ի հեռաստանէ հաւատացեալք լոյս իջեալ ի վերայ գաւթին, եւ եկեալ պատմէին քահանային. եւ այլք ի հաւատացելոց տեսիլս պատմէին որ մերձ էին յեկեղեցին, եթէ ասէր ի տեսլեան գիշերոյ եթէ «Զիս խաչ ձեւացուցեալ օրհնեցէք եւ անուն դիք սուրբ Ստեփանոս»:

Եւ լուեալ զայս քահանայն` անյապաղ կատարէր եւ զկոփուածս փայտին զբաւանդակն առնուին ի բժշկութիւն, որովք ոչ սակաւ բժշկութիւն կատարէր Տէր ի փառս իւր եւ ի գովութիւն վկային, կուրաց եւ այլոց ախտից:

Իսկ զզրպարտիչ վկային` զկինն պիղծ դատապարտեաց Տէր աստէն ըստ արժանի իւրոյն գործոյ. քանզի ծնաւ ծնունդ այլանդակ, խառն ինչ մարդոյ եւ գազանի եւ ի նմին սատակի. որով եւ ծանուցաւ բազմաց հաւատացելոց եւ անհաւատից արդարադատութիւնն Աստուծոյ: Եւ այլքն եւս չարաչար կրեցին անցս ազգատոհմ նորուն կնոջ. ոմանք ի դիւէ լլկեալք եւ այլք բնաւին բարձեալ եղեն մահուամբ եւ ոչ մնաց եւ ոչ ոք յազգատոհմէ նորին:

Կատարեցաւ սուրբ վկայն Քրիստոսի յաշխարհին Առանայ, ի մայրաքաղաքին որ կոչի Գանձակ, ի թուականին ՈԺԶ, յամսեանն Արաց, յերրորդ աւուր, ի գլուխ յիսներեկի պահոց վարդավառին, ի թագաւորութեանն Յունաց Կեւռ Մանուիլի եւ յիշխանութեանն Հայոց Թորոսի, որ էր պատուեալ կեստրոսական պատուով ի թագաւորէն Յունաց, եւ ի Վրաց Գէորգէ, եւ յիշխանապետութեանն Հասանայ` որդւոյ Վախթանգայ` կողմանցի Խաչենոյ, ի հայրապետութեանն Տեառն Գրիգորիսի եւ Ներսիսի հարազատ եղբարց Հայոց մեծաց, եւ տանն Աղուանից Տեառն Ստեփանոսի, եւ Տէր Յոհանիսի եպիսկոպոսի քաղաքին Գանձակայ, եւ յիշխանապետութեանն Արեւելից Ելտկուզին, եւ ի թագաւորութեանն Եղեմացւոց եւ Պարսից Ասլանշահի. իսկ ի մեզ թագաւորելոյ Յիսուսի Քրիստոսի Տեառն մերոյ, որում վայելեն փառք, իշխանութիւն եւ պատիւ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն:

Մխիթարայ վարդապետի մականուն կոլեցեալ Գոշ, Ներբողեան ասացեալ ի նոր վկայն կոչեցեալն Խոստրով:

Զուարճանան ժողովուրդք նմանապէս ի յիշատակ կանուխ եւ անագան վկայից, զի մի է հաւաքումն հեռաւորութեան ժամանակին, որ առ Տէր մերն: Քանզի յանցեալ եւ ի ներկայ եւ յապառնի այլայլի, այլ ոչ զտիրապէսն փափագ: Վասն զի բնաւորապէս եւ ոչ պատահմամբ զնա ստացեալ ունիմք. ըստ որում ոչ հուր եւ ոչ սուր եւ ոչ այլ ինչ ներհակ` հատանել զնա ի զանազան կարէ ժամանակի, զի յստացողէ աղաւաղիլն է եւ արծարծիլն: Նա եւ ոչ գիտէ ընտրել երեսս իբր ճոխի եւ աղքատի, առն եւ կնոջ, մանկան եւ ծերոյ, կուսի եւ երիտասարդի. այլ զիւրն գտեալ արժանի բնակէ եւ ի նոսին ներգործէ. ապականչօքն զօրանայ եւ ի խափանիչսն սքանչելի լինի. ի վեր քան զկարիս ամբառնայ մարմնոյ. անհայր ուսուցանէ եւ անմայր. զմի եւեթ գիտել որ պատճառն է բնաւից. խնդայ ընդ չարչարանս, մեծարէ զվիշտս, կերակրի նախատանօք, ուրախանայ հալածանօք, ճոխանայ աղքատութեամբ, բերկրի տնանկութեամբ, մեռանի կենդանի, յառնէ մեռեալ, ատէ զաշխարհ, գարշի որ ի նմա, խոկայ ի տուէ, հսկէ ի գիշերի, զարթուցանէ զանձն, հեղու զարտասուս, հաստատի հաւատով, մխիթարի յուսով, զօրանայ սիրով, գոչէ արիապէս եւ ելանէ նահատակ. պատրաստ զանձն ունի եւ սպասէ ժամու. հայցէ աղօթիւք պատահիլ պատերազմին, եւ եթէ մարտ ճակատու ոչ իցէ` մարտադիրն նախայօժար պսակէ կամօք. ի դէպ ժամանակի յօրինէ գործօք եւ կրկնապատիկ հատուսցէ վարձս, եւ եթէ լռեալ հալածիչքն ի նորին լինին զօրութենէ, սակայն յառաջ զարժանիսի ձգէ հանդիսին. վարէ զթագուցեալն իբր հողմով հրոյ զբոց սէրն. պատճառանաւ փորձանաց նահատակս ցուցանէ, որովք ի խոր զարմատն ձգէ, իբր տունկ ի սաստկութենէ շարժեալ հողմոյ: Եւ որպէս ի հանդերձից օժանդակութեամբ ոմանք այլոյ մերկանան ձեռօք, նմանապէս եւ ի մարմնոյ նոքա, հակառակօք զհակառակն գործեն նման Տեառն. հալածեալք լինին ոչ յաշխարհէ միայն, այլ եւ ի մարմանոյ, զի երանութեանն արժանասցին. ծանեան անփոփոխ զերանութիւնն, որպէս զնորին իսկ զտուողն. վասն այնր եւ իւրաքանչիւրքն զնոսա ծնան ժամանակ: Եւ որպէս առաջինքն յիշատակօք նորոգին միշտ, նմանապէս եւ նորքն պատուելով ընդ առաջինսն առ ի մէնջ փառաւորին տօնիւք. եւ զոր օրինակ առաջին է չարչարանօք խաչի վկայ Տէր եւ զենման նորա միշտ յեկեղեցի լինի խորհուրդ, նորոգ զնոյն ցուցանելով, այսպէս նորք եւ հինք արժանացեալք վկայութեան, միով կոչին եւ զարդարին անուամբ: Յաղագս որոյ եւ մեք զմերս կոչեմք պսակաւոր վկայ նոր, եւ ընդ հինսն մեծարեմք տօնիւ, զԽոստրով ասեմք մանուկ եւ հանդիսաւոր նահատակ. զարքայանունն եւ զկրօղն կոչմանն, զերեւելին գաւառաւ եւ զպանձալին աշխարհաւ, զնշանաւորն եւ բնակութեամբ. զգեղեցիկն հասակաւ, զառոյգն մարմանով, զպատանին տիօք, զշառաւեղն քաջ յարմատոց բարեաց: Եւ զի թեպէտ գովութիւն վկայից յերկրէ եւ ի մարմնոյ զպատճառն ոչ ունի, այլ զի ի միասին նմա ամենայն եկին, յարմարեցաք սակաւուք: Եւ դարձեալ մերձ զանկաւորն դիցուք. պատուականն յանարգաց, մեծն ի փոքունց, երեւելին յաննշանից, փարթամն յաղքատաց, ճողն ի խոնարհաց, փառաւորն յանփառից, մեծատունն ի տնանգաց, իմաստունն ի տգիտաց, արին ի հեղգաց, պարկեշտն ի վաւաշոտից, արթունն ի քնէածաց, զուարթունն ի թմրեցելոց, լուսաւորն ի խաւարելոց, ամփոփեալն ի ցնդելոց, արդարն յանիրաւաց, ընդրեալն ի բիւրուց, զօրաւորն ի տկարաց, խրախուսեալն ի միամարտից ծուլից, սպառազէնն ի զենընկեցաց, ծաղիկն ի ձմերանի, ակն ի վիմաց, մարգարիտն յաւազից, բարեբախտիկն ի վատաբախտից, գնողն ագարակին եւ ի նմա ծածկեցելոյ գանձին, ստացողն անգին մարգարտին, խաչակիրն Քրիստոսի, նախանձաւորն Տեառն վկայիցն, գտողն ճանապարհին անյայտ բազմաժամանակեայ եղելոյ, աշակերտն Տեառն միամիտ:

Զսա տեսեալ բանսարկուն նախանձի անգիտանալով զկատարածն. թոյլ եւ կոչման տայ շնորհ, զծածկեալն յայտնել զհամբերութիւն. ի ձեռն զհինն առնու զէն չարն, կարծելով նմանապէս յաղթել, ամաչի գնայ ունայն: Զմի եդ զորոգայթ եւ յերկուս կարծէր յաղթել. փշրի որոգայթն, դատարկանայ խորհուրդն: Կինն էր թակարթ եւ յաղթել կարծէր պոռնկութեամբ եւ ուրացմամբ. պարտի յայսմ. փոխի յայլ. զրպարտել զնահատակն տայ. հրապարակալուր զիրն առնէ. մատնի եւ ի բանդ մտանէ. հարցափորձի, խոստմունս բազումս ընդունի, ի վեր քան զբնաւն ելանէ պատրանս, զմի եւ եթ փութացուցանել, եթէ անպարտ ի զրպարտութեանց է. զի մի տգեղն ծածկիցի անուամբ սքանչելին վկայութիւն. քանզի առաջի զճշմարտութիւն ուրանալ եդին եւ զկեալ. դիւրապատիր զմանկութեան կարծեն զժամանակ. ներեն զղջանալ. իսկ նա կրթութեան առնու պատճառս զմիջոց աւուրցն. խորհի զբազումս առաքինացեալս մանկունս եւ վկայեալս. զոր ոչ ուսաւ ի գրոց, ուսաւ հոգւով: Զմանկունս, ո՜վ դուք, թերեւս ի դէպ էր ասել դատաւորին չարի, կարծէք յաղթիլ յախտից. այդ ձերոց օրինացդ է եւ ոչ քրիստովնէից. զոր եւ ոչ յարութիւն առանց հեշտութեան խոստովանիք առանց ախտից եւ ոչ ծերք ձեր ողջախոհանան եւ երիտասարդք ձեր պարծանս զհեշտութիւն վարկանին. այլ մեզ մաքրութիւն առաւել պատուի եւ մահ վասն հաւատոյ տօնի: Մայր վկայի անվարժ եւ անտեղեակ հայրն գրոց, հարկաւորեն ստիպեն. «Բանիւք, որդեակ, ասա եւ ազատեալ կալ զճշմարտութիւն ուր եւ կամիս»:

Իսկ նա ուսեալ հոգւոր զհրամանն Տեառն ոչ ուրանալ բանիւ առաջի մարդկան, զի մի առաջի Հօր ուրասցի եւ նա, ոչ ընդունի. ի բաց զերեսս դարձուցանէ. սաստէ եւ ի ձեռաց ոչ կերակրի նոցա: Եւ եթէ զգրոց նոցա ոչ երկրորդէ, զնոյն զօրութեամբ ցուցանէ. «Զիա՜րդ զձեր ի կորուստ զսնունդ դարձուցանէք. ո՞չ ապաքէն Քրիստոսի հաւատացեալք` դուք Նմա եւ Նորին հաւատոց զիս ընձայեցայք. զիա՞րդ եւ մոլար մատնէք օրինաց: Զծնողաց պարտին որդիք ժառանգել զաւանդ. զոր ի ձէնջ ընկալայ, ոչ ուրանամ զհաւատ, զի մի նախատինք ձեզ եղէց: Եթէ կարծիք ինչ էին մերոց կրօնից, ի դէպ էր խնդրող ճշմարտին լինել. բայց արդ յամենայն ազգաց վկայի աներկբայ եւ հաստատուն մերս լինել. նաեւ նոյն ի հալածչացս վկայի եւ ի խրատն յայտնի. զի ի մահուանէ զերծանիլ ուսուցանեն, ոչ զչար ինչ թողուլ օրէնս եւ առնուլ բարի: Ոչ կարեմ ի սաստ անկանել օրինացն, եւ տեղի տալ չարախօսացն զձէնջ եւ մեռանել: Ամօթ մեծ է ինձ ընդ հասակակիցս, ի հրապարակի նախատիլ. զիա՞րդ սրտի տարայց խոցման, յորժամ զհաւատացեալ եղբարս յեկեղեցի ժողովեալ տեսանիցեմ եւ զիս մերժեալ: Հնազանդիլ ծնողաց խրատու, առողջից օրէնք ուսուցանեն եւ ոչ հիւանդաց. նոյն եւ ի Տեառնէ յայտ է, զի թողուլ զայնպիսի ծնողսն հրամայէ: Պատուելի էիք ինձ մինչեւ ցայս վայր. այսուհետեւ զառաջինն պատուեմ պատճառ զԱստուած: Հեռի կացէք յինէն` որ հեռացուցանել զիս ի Տեառնէ խորհիք. ի բաց գնացէք, որ ոչ զզօրութիւն գիտէք պատուիրանաց. զի Նա մարդասիրութեամբ է պատճառ եւ դուք հարկիւ բնութեամբ. վասն որոյ ամփոփոխ լիցի պատիւն: Ո՞ւր զՆորայն մոռացայց զչարչարանսն վասն մեր: Ի ձէնջ ի դէպ էր ինձ խրատիլ ի համբերութիւն, այլ դուք լքանիլ ուսուցանէք: Զիա՞րդ ոչ մօրն նմանիս եւթանց մանգանցն` որ առ Մակաբայեցիսն. զի փոխանակ միոյ եւթն ետ ի մահ իբրեւ զօրինակ բազմաց. մի՞թէ չէին նորա խանդաղատանք եւ կամ որդիատեա՞ց էր մայր. այլ զի խրատեալ գիտէր յօրինացն, եթէ մահ վասն Աստուծոյ անմահութիւն է: Եւ թէ առանց դպրութեան զայս ոչ գիտէք, միթէ ի տօնի ո՞չ լուայք քառասուն վկայիցն, եթէ զի՞նչ ասաց կամ զի՞նչ գործեաց մանկանն Մեղիտոնի մայր: Մահ միայն զերեւելիս կարծէք չար, այլ այս պատճառ բարեաց առ Աստուած է. եւ մեռելութիւն աներեւոյթ հոգւոյ կենօք յաւիտենից մահ է: Խնայէք յիս իբր որդեսէրք, զիա՞րդ ոչ իմանայք, եթէ չար եւ ատելութիւն է մեծ` ծնողաց զորդւոյ ոչ կամիլ զկորուստ. ապա ընտրել արժան է, զի այս կարծեցեալ կորուստ` յաւիտենից է գիւտ, եւ գիւտս այս` անվախճան կորուստ: Ընդէ՞ր զբարին յաչաղէք զիմ: Նախանձ եւ ոչ մի ինչ է ծնողաց: Զայն ինչ ընկալայ, զոր ի ձէնջ ոչ ուսայ. գտի որում ակն ոչ ունէի: Ընկալայ, որ ի վեր է քան զարժանն իմ. ճանապարհ ցուցաւ ինձ բարի. ի սրտիս գիտութիւնս աղաղակէ` մի յապաղել. եթէ հեղգամ` ե՞րբ ապա զսա գտից: Սիրելի աշակերտաց շնորհս է: Եթէ կայր յոգի իմ այսմ տենչանք` մինչեւ ցարդ ոչ գիտէի, այժմ բորբոքեցաւ իբր հուր եւ ոչ տայ ինձ հանգիստ. ծանեայ ճշմարիտ զսէր Տեառն յիս լինել. եթէ ողջակիզօք եւ պատարագօք հայցել մինչեւ ցայժմ էի շահասէր, թող թէ բնաւին ոչ երի …. տաս

. … էի

…. թենէ

…. ձի

…. գոր

…. բա զմաց

կանխաւ պատահեաց, որոց նախանձն մերձ էր, եւ կրթութիւն յաճախ, ոչ են զարմանք, այլ այս է հիանալի, զի ոչ զոք տեսի վկայ եւ զօրացուցիչ, այլ եւ հակառակ որպէս եւ դուք: Թո'յլ տուք ինձ մեռանել յաղագս Նորա, որ վասն իմ մեռաւ, եւ չարչարել յաղագս Չարչարեցելոյն. թէպէտ հաւասարել ոչ է ծառայիցս Տեառն, սակայն զյօժարութիւն ցուցանելի է: Ընդունի, զի բարերար է, եւ յիւրսն եւս յաւելու փառաց. վասն իւր առնէ զիմս, որ առնէ այժմ: Հաստատէին եւ զմիտս հաւատացելոց, եթէ մինչ ի կատարած ընդ մեզ է. պատուէ զժամանակս ի ձեռս իմ. ոչ տայ թոյլ մոռանալ զհանդէս վկայութեան. ճշմարտէ զպատմութիւնս յաղագս նահատակաց. առատ զինքն ցուցանէ եւ պատրաստ ի բաշխել բարիս: Մի զայժմուս տեսանիցէք զվիշտս եւ խռովիցիք, այլ ի կատարած անդր նայիցիք:

Փոխանակ բանդիս` դրախտն, եւ ընդ կապանացս` արձակումն ի մեղաց. քաղցին` հացն կենաց, եւ ծարաւին ջուր մշտաբուխ. ընդ ապականութեան մարմնոյս ծաղկի անապականութիւն, ընդ վախճանելի կենացս` անվախճանն: Եթէ դուք անգիտանայք, յինէն ոչ է ծածկեալ. լուարուք յայտնապէս` ոչ պատրիմ: Զբազում հասակակիցս տեսի մեռեալ վայրապար. հարկաւոր առաջի կայ մեռանել, ընդէ՞ր կամաւոր ոչ գործեցից եւ պսակեցայց»:

Եւ լուեալ զայս գնացին խնդութեամբ եւ տրտմութեամբ` երկոքումբ բաժանեալ. յաղթին ի բնութենէ կարեաց, սգան դառնապէս առաջի աչաց զմահն տեսանելով որդւոյն սիրեյւոյ, մխիթարին ի կատարածի` ուսեալք զպատիւ վկայից: Բայց եւ հալածչացն ցաւին ոգիքն, զի ի մեռեալ զյոյս նոցա ունել ասաց եւ վկայեաց, եթէ «Կենդանի է Բանն աստուծոյ. կենդանի է եւ մարմնով, եւ գալոց է նա դատել զկենդանիս եւ զմեռեալս, վասն որոյ ոչ ուրանամ եւ զպատիր ձեր ընդունիմ զբան եւ հաւանիմ մոլար ձեր օրինացդ եւ զհետ գամ հետին մահու, զի այդ է անուն մոլորեցուցչին ձերոյ»:

Եւ զայս լուեալ հատանէ վճիռ դատաւորն քարկոծ լինելոյ: Եւ պատճառ, զի ամենեքեան հաղորդեսցին արդարոյն մահու եւ պսակեսցին. եւ զայս իսկ քարոզն աղաղակէր: Այլ սակայն խորհուրդ է եւ այս վկայից, որոց կամ է բազում անգամ վասն Տեառն մեռանել: Կամօք բազմացն իբրու բազում անգամ մեռանին: Կապի եւ ընդ տունկս ի բժշկութիւն ճաշակման տնկոյն առաջնոյ, եւ ի հաղորդութիւն չարչարեցելոյն ի փայտի: Ընդունի զքարանցն բազմութիւն նման նախավկային. աղօթէ, թէեւ ոչ յայտնի, սակայն ի սրտի, ըստ որում տեսանէ Տէր. հաւատալի է, թէ եւ ոչ առանց վերին տեսչութեան յայնպիսում ժամանակի վկայք լինին, եւ հաստատէ զայս բանալն երկնից առաջի վկային, այլ ըստ պատշաճի յայտնին կամ ծածկին: Եւ եթէ նմա այս պատահեաց եւ մեզ ոչ յայտնեցաւ, Տեառն գիտելի է: Աւանդէ զհոգին ի ձեռս Աստուծոյ, ննջէ զքուն քաղցրութեան, զուարճանան հրեշտակք, բերկրին սուրբք, ցնծան հաւատացեալք, պարտի բանսարկուն, ամաչեն դեւք, զահի հարկանին հալածիչքն, սակայն յայլ յեղանակ փոխին շարժեալք ի չար հոգւոյն: Ծախի հրով ի նախատինս հաւատացելոց, եւ զի մի պատուեսցին նշխարք պատուական վկային` ընդ հուր անցանի անծախելին` նման երից մանկանցն. զի եւ ո'չ ի հերսն մերձեցաւ եւ ոչ զկապանս ելոյծ: Գիտեն պատկառել եւ տարերք ի կշտամբանս յանդգնելոցն, զի այնմ, որ զհուրն շիջոյց բնութեան, շիջաւ իրաւացի եւ հուրն. եւ զի յ այտ լիցի, եթէ հուրն հանդերձեալ զարդարս լուսաւորէ եւ կիզու զմեղաւորս: Եւ քանզի սուրբք հրովն որ ի Տեառնէ արկաւ միշտ բորբոքեալ են, որով եւ ամենայն շիջան ի հուր, անմատոյց շրջանելի լինին հրոյ, անշիջանելեաւն ձուլեալք: Եւ զի յանգ ելեալ մեղմանան գործօղք չարի, բայց չարագոյնք քան զչարսն անյագ են: Վասն այնորիկ ընդ ամենայն օրինակս անցուցին տանջանաց. ընդ կապանս, ընդ բանդ, ընդ քաղց, եւ ընդ ծարաւ, ընդ բանս անարգանաց, ընդ քարկոծանս մահու: Ընդ քարշանս զկնի մահու, ընդ հուր ի կատարածի, հազիւ ապա լռեալ դադարեցին: Բազում անգամ ի սրբոց մահու հանդարտ ...

ի խս…

րբ…

մե…

ան…

ուն…

բար…

զդեւս, զի զկնի մահու ոչ յանդգնին: Նահանջին ապա այնուհետեւ պատկառեալք յանծախութենէ հրոյ: Համայն եւ յագին չարանախանձիցն կամք: Ի հանգիստ եւ զքաջն փոխեն վկայ, զանխլանալով ի քարկոծչացն ծնողքն, ի սեպհականն իւրեանց տեղի ի հասարակ հաւատացելոցն դնելով շիրիմս, անգիտանան զօրինակ …. ¹

Յայսմաւուր վկայաբանութիւն սրբոյն Խոսրովու Գանձակեցւոյն.

Յայսմաւուր վկայութիւն սրբոյ ն Խոսրովու Գանձակեցոյն 2.

Սա այս պատանիս Խոսրով էր ի քաղաքէն Գանձակայ Աղուանից` զաւակ քրիստոնեայ ծնողաց, Հայ ազգաւ, հասակաւն պատանի եւ տեսլեամբն գեղեցիկ: Եւ էր նոցա դրացի մի պարսիկ` որ ունէր ուստերս եւ դստերս: Եւ մին յորդւոցն պարսկին ցանկացաւ քեռն իւրոյ եւ շնացաւ ընդ նմա: Եւ աղջիկն ցանկայր Խոսրովու եւ կամէր անկանիլ ընդ նմա: Եւ Խոսրով ոչ կամեցաւ զգործն պղծութեան: Եւ յետ այնորիկ յղացաւ աղջիկն յեղբօրէն: Եւ ի խոշտանգել հօրն զաղջիկն եւ նա զրպարտեաց զսուրբ մանուկն Խոսրով, զի կամեցաւ այնու հասանիլ ցանկութեանն իւրոյ` որ ի վաղուց հետէ ցանկայր աղջիկն պարկեշտ մանկանն` դուստրն սատանայի. եւ ոչ կարաց խաբել զողջախոհ մանուկն զայն. եւ հնարեցաւ այնու կատարել զկամս իւր: Եւ հայր աղջկանն զեկոյց զայն ամիրային եւ պարսից հրապարակին, որք կոչեցեալ զԽոսրով հարցանէին: Եւ նա ասաց. «Քրիստոնէից ոչ են այդ օրէնք, այլ Պարսից. զի մեր օրէնսգիրքն մեզ զպարկեշտութիւն քարոզեցին. այդ ձե'զ է գործ եւ ոչ քրիստոնէից»: Ընդ որ բարկացեալ` հարին զնա եւ տանջեցին. եւ ասէին թէ «Տաճկացիր եւ առ զաղջիկն քեզ կին. եւ թէ ոչ` մեռանիս այրմամբ հրոյ»: Եւ գանեալ զնա` եդին ի բանտի: Եւ երթային բազում պատգամաւորք յամիրայէն` խոստանալով նմա պարգեւս եւ պատիւս, եթէ տաճկանայ եւ առնու զաղջիկն: Իսկ նա հաստատուն կացեալ ի հաւատս Քրիստոսի` ոչ ի սպառնալեացն երկնչէր եւ ոչ պարգեւացն հաւանէր: Այլ եւ ծնօղքն նորա գնային առ նա ի բանտն եւ լալով աղաչէին զնա եւ ասէին. «Յանձն առ վայր մի, մինչեւ գնասցուք յերկիրն Վրաց, եւ անդ համարձակ պաշտեա զՔրիստոս»: Եւ նա ասաց. «Լաւ է ինձ մեռանիլն բարի անուամբ, քան թէ կեղտ անուն թողուլ յաշխարհի»: Դարձեալ կոչեցին զնա յատեան եւ կրկին խոստացան նմա բարի առնել. եւ նա ոչ հաւանեցաւ բանից նոցա: Եւ ապա սպառնացան չար մահուամբ սպանանել. եւ նա ասաց թէ «Ես պարգեւացդ ձեր ոչ հաւանիմ եւ զՔրիստոս Աստուած ոչ ուրանամ. եւ պատրաստ եմ մեռանիլ վասն անուան նորա»: Եւ հրամայեաց ամիրայն քարկոծել զնա: Եւ հանեալ արտաքոյ քաղաքին, կապեցին ի թթի ծառ մի, եւ սկսան բազմութիւն պարսիցն քարկոծել զնա: Եւ քարինքն որպէս զտարափս անձրեւաց տեղային ի վերայ նորա: Եւ նա այնպէս կատարեցաւ ի Քրիստոս: Եւ քարշեցին զնա ընդ փողոցն քրիստոնէից եւ արկին ի հուր, եւ ոչ այրեցաւ եւ ոչ մազ մի ի գլխոյ նորա եւ ոչ կապանքն: Եւ բարձեալ ծնողացն զսուրբ մարմին տղային եւ եդին ի գերեզմանս իւրեանց: Եւ լոյս պայծառ ծագեաց ի վերայ գերեզմանին երկու անգամ` վկայ անմեղութեան նորա եւ սուրբ հաւատոյն: Եւ զծառն յոր կապեցաւ սուրբն, հատին անօրէնքն եւ կամէին այրել, զոր ոչ ետ թոյլ քահանայ մի, այլ ետ գինս եւ առեալ զայն` խաչ ձեւացոյց եւ օրհնեաց յանուն սրբոյն Խոսրովու: Յորմէ բազում բժշկութիւնք կատարին յամենայն նեղեալս ի պէս պէս ցաւոց` ի խաչէն եւ ի գերեզմանէն: Եւ պիղծ աղջիկն ցնկնաւ զսերմն եղբօրն եւ ոչ էր ի կերպարանս մարդոյ, այլ խառնակերպ այլանդակ ի մարդոյ եւ յանասնոյ կերպարանս` ի յամօթ եւ ի նախատինս գործողացն զչարն եւ ի պարծանս անմեղութեանն Խոսրովու վկային Քրիստոսի:

Սուրբ վկայն Քրիստոսի Խոսրով էր ի Գանձակայ` ի քաղաքէ Աղուանից, ի քրիստոնեայ ծնողաց. եւ էր գեղեցիկ տեսլեամբ, պատանի հասակաւ: Էր նոցա դրացի մի պարսիկ` որ ունէր ուստերս եւ դստերս. եւ ցանկացեալ մի յորդոց նորա քեռ իւրում, շնացաւ ընդ նմա: Եւ իբրեւ գիտաց հայր նորա թէ յղի է, խոշտանգէր զնա թէ ո՞վ գործեաց զայդ. եւ նա զրպարտեաց զսուրբ մանուկն Խոսրով, զի ի վաղուց հետէ ցանկայր նմա եւ ոչ կարէր խաբել զպարկեշտն, հնարեցաւ դուստրն սատանայի այնու կատարել զկամս իւր: Եւ իսկոյն մատնեցին զնա դատաւորի քաղաքին: Եւ նա կշտամբեալ զնա բազում խոշտանգանօք եդ ի բանդի, կամ ուրանալ զՔրիստոս եւ առնուլ զնա կին, եւ կամ մեռանել չարաչար: Իսկ սքանչելի վկայն խոստովանէր զՔրիստոս համարձակապէս եւ ասէր. «Մեր օրէնսդիրն մեզ պարկեշտութիւն ուսոյց եւ ողջախոհութիւն: Այդ 3 Մահմետի գործ է եւ նորին հաւանելոցն. անիրաւ զրպատէք զիս»: Եւ երթեալ ծնօղացն վատթար խրատ տային նմա. «Յանձն առ, ասեն, առ վայր մի եւ զերծիր ի տանջանացն եւ ի մահուանէ. եւ ապա երթամք յերկիրն Վրաց եւ անդ համարձակութեամբ պաշտեա զՔրիստոս»: Եւ նա ոչ անսայր բանից նոցա. ասէր. «Ես զՔրիստոս ոչ ուրանամ եւ պատրաստ եմ ի մեռանել վասն անուան նորա»: Դարձեալ կոչեցին զսուրբն յատեան հրապարակին եւ խոստացան պարգեւս եւ պատիւս. եւ նա հաստատուն եկաց 4 ի հաւատն Քրիստոսի: Եւ հրամայեաց դատաւորն քարկոծել զնա: Ապա հանեալ արտաքոյ քաղաքին, կապեցին զթթենի ծառոյ միոյ եւ սկսան ամենայն բազմութիւնն 5 պարսից քարկոծել զնա. եւ քարինքն իբրեւ զտարափս 6 անձրեւաց տեղային ի վերայ նորա եւ պատառ պատառ հատանէին մարմինքն եւ յերկիր անկանէին. եւ ջախջախէին ոսկերքն առհասարակ: Եւ այնպէս ի ձեռն Աստուծոյ աւանդեաց զհոգին իւր: Եւ հրամայեաց անօրէն դատաւորն քարշել զնա ընդ փողոց քրիստոնէիցն եւ ապա հրով այրել. եւ ընկեցեալ ի հուրն ամենեւին ոչ այրեցաւ անգամ եւ ոչ մազ մի ի գլխոյն եւ ոչ կապանքն: Եւ բարձեալ ծնօղացն զնշխարս սրբոյն, եդին ի գերեզմանս քրիստոնէից. եւ լոյս սաստիկ ծագեաց ի վերայ գերեզմանին, միանգամ եւ երկիցս, վկայ անմեղութեան նորա եւ հաւատոցն: Եւ զծառն յոր կապեցին զսուրբն, հատին անօրէնքն եւ կամէին այրել, եւ քահանայ մի գնեաց զնա եւ ձեւացոյց խաչ. եւ բազում բժշկութիւնք 7 կատարին ի սրբոյն, ի հիւանդս եւ ի նեղեալս: