ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

4.
ՅՈՎՍԷՓ ԴՈՒՆԵՑԻ
† ՈԺԹ ահկի ի=1170 հոկտեմբեր 24 շբ.

Յաւուրս անիշխանութեան մերոյ ազգի, ի նուազեալ ժամանակիս` յորում էր թիւ համարու թուականութեանս Հայոց ՈԺ եւ Թ, յամս աստուածապատիւ եւ ներանձնեան շնորհազարդեալ Հայրապետին Հայոց տեառն Ներսիսի, եւ ի թագաւորութեան Վրաց Գէորգեայ, յորում ժամանակի բռնանայր հարստահարութիւնն Սկիւթացւոց եւ մեծապէս չարչարանօք նեղեալ լինէին ազգք քրիստովնէից ազգի ազգի անիրաւութեամբ յամբարիշտ եւ յանօրէն ազգէն Թուրքաց եւ առաւելապէս եւս ի ժամանակս` մեծախրոխտ եւ յաղթող ի մարտ պատերազմի եւ մեծիմաց ի հնարս հայթայթանաց անօրէն օրէնսդրին իւրեանց` մեծահարկի եւ անուանի եղեալ յազգս իւրեանց ամիրապետն մեծ` կոչեցեալն Ելտկուզ: Սա բռնացեալ տիրեաց բազում աշխարհաց, այր բարեմիտ եւ խաղաղարար. եւ յաւուրս սորա բազում խաղաղութիւն եղեւ աշխարհաց:

Իսկ որք անհնազանդ էին կամաց նորա, նուաճել ջանայր ընդ իշխանութեամբ իւր. եւ յոլովք մարտիրոսական հանդիսիւ չարչարեալք ի ձեռաց նորա, մեռան վասն սիրոյն Քրիստոսի. ընդ որս էր եւ այս ճշմարիտ վկայն Բանին Աստուծոյ, յաղագս որոյ պատմեմքս իսկ:

Արդ պարտ է մեզ նախ գիտել եւ զայն թէ ուստի՞ սա կամ յորմէ՞ ազգէ եկեալ յաշխարհս մեր` զայսպիսի նահատակութիւնս կրեաց:

Սյր ոմն Սեւուշ կոչեցեալ` ազգաւ պարսիկ` հատուածեալ յազգէ իւրմէ, բնակէ ի գիւղ մի Նորաշէնք կոչեցեալ, որ է ի Թուրբար դաշտի, ի սահմանս Կոտայից նահանգի, մերձ առ գետն Հուրաստան, ընդ իշխանութեամբ Խոստրովակերտ քաղաքին` որ այժմ կոչի Դուին. որ յարբունս հասեալ մանկան միոյ յորդւոց սորա` ի տիս համբակութեան անուանէր զանուն նորա Բուպագր. եւ տայ զնա ի վարժանս, զի ուսցի զուսումն դենին իւրեանց: Եւ նորա կացեալ անդ աւուրս բազումս` տեսանէր զգործս զազրութեան եւ այլանդակութեան. եւ գարշեալ ի նոցանէ` փախստական լինէր անդէն ի տունս իւրեանց: Եւ յայնմ հետէ թերացեալ գոյր ի դենէ հարց իւրոց եւ սնանէր ի մէջ քրիստոնէից. եւ վարժէր ոչ իբրեւ զմանուկ սիրելով զթատերաց խաղս կամ զպարս գինարբուաց, այլ ի բաց փախչէր ի նոցանէ, գիտելով սնոտի եւ ունայն զայն եւ երգս սատանայականս: Եւ իբրեւ հասանէր ի տիս աւսարդական հասակին, վերնական ձրիւք ազդմամբ սուրբ Հոգւոյն, փափագմամբ մեծաւ եւ ջերմեռանդ ըղձիւք տենչայր կարգի քրիստովնէից` տեսանելով օր ըստ օրէ ծաղկեալ բարեպաշտութեամբ: Նաեւ ի քրիստոսասէր արանց խրատէր եւ վարժէր եւ ուսանէր զկարգ քրիստովնէից: Եւս առաւել յառնէ միոջէ բարեպաշտէ Սարգիս կոչեցեալ` որ կայր ի տունս նոցա մշակաբար: Քանզի նա եղեւ պատճառ դարձի նորա եւ կելոյ: Եւ ինքն հնազանդ եւ հլու էր ամենայն ասացելոց նորա, իբրեւ զերկիր` որ բուսուցանէ զսերմանեալն ի նմա:

Եւ ցանկայր հասանել կարգի քրիստովնէից` թողլով զհայրենական դենսն` զոր ունէր: Եւ աւուրս բազումս սոյնպէս կացեալ, ոչ կարէր ժուժել եռանդման հոգւոյն` որ եռայր ի նմա վերնական ձրիւք. քանզի կեալ ընդ ծնողս իւր եւ պաշտել զհաւատս քրիստովնէից` խոստովանելով զՔրիստոս Աստուած եւ որդի Աստուծոյ, ոչ իշխէր, գիտելով զի անհնար էր նմա զայն առնել. այլ ի մտի եդեալ գնալ հեռանալ յաշխարհ հեռաւոր, պանդխտանալ անդ եւ պաշտել զհաւատս ճշմարիտս եւ դաւանել յայտնապէս զՔրիստոս` Աստուած ճշմարիտ եւ որդի Աստուծոյ: Եւ ելեալ ի տանէն իւրեանց դատարկաձեռն եւ ունայն յամենայն ընչից, միայն զՔրիստոս առնելով յոյս եւ տեղի ապաւինի. զմտաւ ածեալ զայն` թէ Մերկ եկաք յաշխարհ եւ մերկանդամ անդրէն դառնալոց եմք. եւ եթէ Ունիմք կերակուր եւ հանդերձ` եւ այնու շատասցուք:

Երթայ այնուհետեւ ի յաշխարհն Վասպուրական, ի Տոսպ գաւառ, ի գիւղն Առեստոյ, յորում մանր աղձկունքն ելանեն. եւ անտի հասանէ ի դաշտն Բազենից` որ է մերձ յանառիկ դղեակն` որ կոչի Ամուկ: Հայր նորա հետամուտ եղեալ հասանէ յայնմ տեղւոջ, յազդմանէ չարին` որ ոչ կամի զփրկութիւն մարդկան, այլ զկորուստ: Եւ բազում ողոքական եւ աղերսալի բանիւք դարձուցանէր զնա խաբմամբ, ասելով. «Եկ, ո՜րդեակ, դարձցուք ի տուն մեր եւ դու կեաց որպէս կամ է քո. եւ մի տարաշխարհիկ եւ օտարամահ լինիր. եւ մի զրկեր զմեզ ի տեսութենէդ քումմէ»:

Եւ նորա պարզմտութեամբ հաւատացեալ բանի նորա. կարծելով ճշմարիտ գոլ զասացեալսն, դառնայ ընդ նմա. եւ եկեալ ի տունս իւրեանց` զպատրուակեալն վասն նորա չար խորհուրդ յայտնէր եւ դնէր շղթայս երկաթիս յոտս եւ ի ձեռս նորա. զի էր այր չար, եւ պնդագոյնս ի կրօնս դենին իւրեանց: Ապա կոչէ զմոլար օրինացն իւրեանց զառաջնորդս, զի թերեւս հնար գտցեն դարձուցանել զնա ի դենս իւրեանց:

Եւ նոքա բազում ողոքական բանս խօսէին ասելով. «Ո'րդեակ, մի թողուր զուղիղ դենս մեր եւ լինիր նախատինք եւ ձաղանք ազգիս մերում: Եւ մի տար տարապարտուց հեղուլ զարիւն քո եւ մի թողուր զպատգամաւորն մեր` որ զայս բարութիւն շնորհեալ է մեզ եւ անդ զդրախտին վայելչութիւնն: Քանզի ամենեցուն մեք տիրեմք եւ բռնութիւն մեր զօրացեալ է ի վերայ ամենեցուն: Մի լսեր քրիստովնէիցն` որ կամին կորուսանել զքեզ. յիշեա՜ զգութ ծնողաց քոց. յիշեա՜ զքորս եւ զեղբարս քո, զի դեռ մանուկ ես եւ չես ձանձրացեալ վայելչութեամբ աշխարհիս»:

Իսկ նորա պատասխանեալ ասէ. «Չեմ անիմաստ` թեպէտ եւ մանուկ եմ. զի Դանիէլ երկոտասան ամաց գոլով` զծերս յանդիմանեաց. եւ Յովսէփ ի նոյն տիս, իմաստութեամբ իւրով տիրեաց ամենայն իշխանութեան Փարաւոնի: Եւ քան զձեզ եւս տեղեկագոյն եմ ձերոց առասպելաբանութեանցդ, զի սուտ եւ սնոտիք են»:

Եւ նոքա ասեն ցնա. «Մի փոխելանար եւ նման մանկանց բարբառեր, զի չես իմաստուն եւ հանճարեղ քան զառաջնորդս մեր, որք զայս կարգ օրինաց ետուն մեզ»:

Իսկ երանելին ասէ ցնոսա. «Ես ի մանկութեան տիսն իմում կացեալ եմ յուսումն դպրութեան ձերոյ. եւ իբրեւ տեսի զվարդապետս օրինաց ձերոց ի գործս աղտեղիս զազրութեան, փախեայ ի նոցանէ. արդ յայսպիսի՞ կրօնս մուծանէք զիս. չեմ լսելոց կորստական խրատուցդ ձերոց»:

Իբրեւ գիտացին նոքա զյամառ կամս նորա, եւ թէ չէ լսելոց բանիցն նոցա, կամեցան ջուրս յուռթել եւ տալ նմա ըմպել. թերեւս յիմարեալ դարձցի: Եւ նորա կնքեալ նշանաւ խաչին, ոչինչ ազդէր նմա:

Յայնժամ հայր իւր եւ եղբարքն բրածեծս առնէին զնա եւ բազում բանս նախատանաց խօսէին եւ ասէին. «Մի լինիր կորուստ անձին քո եւ մեզ»: Եւ նա ժուժկալեալ տանէր համբերութեամբ բազմաւ` ունելով զյոյս իւր առ Աստուած: Եւ նոքա նովին կապանօք պահեն զնա աւուրս բազումս:

Եւ իբրեւ ոչինչ գտանէր ելս իրացն, յայնժամ ոմանք ի մերձաւոր սիրելեաց իւրոց ի տգէտ քահանայից, ասեն ցնա` թէ «Վերին երեսօք յանձն առ զկամս դոցա կատարել եւ արձակիլ յայդպիսի կապանաց. եւ երթ ուր եւ կամիս կրօնաւորեա զկրօնս քրիստովնէից»: Եւ նորա ճշմարիտ կարծեցեալ զբանս նոցա` յանձն առ կատարել զկամս նոցա եւ դառնալ յառաջին հաւատն` զոր ունէր:

Եւ նոքա ուրախացեալ արձակեցին զնա. եւ իբրեւ աւուրք ինչ անցին, յիշեաց զդաւանութիւն ուխտին` զոր յառաջն ընկալեալ էր, թէ ընդէ՞ր խաբեցայ իբրեւ զպարզամիտ ոք: Եւ ելեալ գաղտագողի գնալ ի գաւառն Մազազայ, որ է Բջնի, ի վանս իշխանի, որ է մէջ երկուց լերանց զայս բարձրագունից` պարփակեալ անտառախիտ ծառօք, առ այր ոմն միանձնացեալ` որ առաւել փայլէր յաշխարհիս մերում, մաքուր վարիւք, ճգնաւորական հանդիսիւ, քահանայական շնորհիւ զարդարեալ, Սարգիս կոչեցեալ, խրատ իմն գտանել ի նմանէ, եթէ որպէ՞ս վարեսցէ զկեանս իւր եւ կամ ո՞ւր երթեալ դադարեսցէ: Եւ ուսեալ ի նմանէ, երթայ այնուհետեւ ի գաւառն Սեւորդեաց, ի գերադրական եւ ի հռչակաւոր ուխտսն ի Հաղբատ եւ ի Սանահինն: Եւ անդ կեայր ճշմարիտ հաւատով` անուանելով զանուն իւր Յովսէփ: Գրէ առ ծնողս իւր եւ յայտնի առնէ զհաւատսն` զոր ունէր առ Քրիստոս, ասելով թէ «Ես քրիստոնեայ եմ»:

Եւ կեցեալ անդ ամս երկուս` յոյժ տառապանօք եւ նեղութեամբ անցուցանէր զանցաւոր կենցաղս, ոչ ունելով թոշակս մարմնականս եւ հանդերձս: Եւ որպէս է անգթութիւն եւ անցաւակցութիւն ազգիս մերում, զի ոչ գթամք գորովալի գթով յայնպիսին եւ ոչ խնամ տանիմք հոգեւորին եւ մարմնաւորին, սոյնպէս եւ սա անտես լեալ ի նոցանէ եւ ոչ ողորմութիւն գտեալ. քանզի այսպէս ասէին. «Միթէ պարծանք մե՞ր են դարձ ձեր յայս կրօնս»: Եւ թուի ինձ թէ եւ այս եւս ի չարէն եւ ի բարիատեացն սատանայէ լինէր, զի նեղեսցի եւ դարձցի յետս:

Եւ նորա բազում ժուժկալութեամբ տարեալ սովու եւ մերկութեան եւ այլ անհնարին անհանգստութեան. զի մանուկ գոլով տիովք եւ անսովոր այնպիսի կրից, թեպէտ եւ այս ամենայն գայր ի վերայ նորա, այլ նա ոչ նեղասրտեալ ձանձրանայր. եւ ոչ ելանէր տրտունջ ի բերան նորա, սակս ճշմարիտ եւ ջերմեռանդն սիրոյն` զոր ունէր առ Քրիստոս: Գիտելով թէ կեանքս այս սնոտի է եւ անցաւոր, անզրաւականին ցանկայր եւ յաւիտենականին, լսելով օր ըստ օրէ զվարս սրբոցն եւ զճգնութիւն նահատակաց: Նաեւ զայս եւս լսէր յարանց գիտնականաց` թէ «Երթ ի տեղին` ուր յետոյ ուրացող եղեր եւ անդ հաստատեա զհաւատսդ զոր ունիս»:

Երթայ այնուհետեւ ի վանս Մակարու, որ է նոյն գաւառ Սեւորդեաց, զի ի պատմագրաց միեւնոյն կոչին սոքա. եւ անդ եւս չգտեալ հանգիստ, զի հաց անգամ չուտէին ընդ նմա` իբրեւ զխաբեբայ համարեալ:

Ապա դէմ եդեալ գայ ի գաւառն Շիրակ, ի վանս Հառիճոյ` որ է յոտն Արագածոյ` ի հիւսիսոյ կողմանէ, յորում էին արք երկիւղածք եւ պատուիրանապահք յոյժ, կամեցեալ կեալ անդ. եւ բարիատեացն չար եւ զնոսա գրգռեաց. քանզի ասէին ցնա. «Մի կար աստ, այլ երթ, գնա ի մէնջ, զի մի վնասեսցուք»:

Ապա գայ հասանէ յաշխարհս Հայոց` յԱյրարատ գաւառս, ի Սաղմոսավանս, որ է յոտն Արագածու` ի խորաձորն` ընդ որ Քասաղ գետ հոսի, խոռոջացեալ ահագնաձայն թնդմամբ, մերձ առ մեծ բլուրն Շրիշեայ: Եւ բնակիչք տեղւոյն սիրապէս ընկալեալ, այլ ահաբեկ եղեալ ասեն գնալ, «զի մի կորիցուք դու եւ մեք յազգէ քումմէ յայլասեռից»: Եւ անդ եւս չգտեալ հանգիստ, քանզի բանսարկուն չար եւ անդր եւս հասանէր յարուցանել հալածանս նմա: Զի եւ սա երկրորդ Վահան երեւեցաւ յաւուրս մեր: Ապա իջանէ ի մենաստանն մեծ` Յոհաննու կոչեցեալ վանս, որ է նոյն Ոտն Սրագածու` ի վերայ Քասաղ գետոյ: Եւ խորհուրդ իմն գեղեցիկ ի վերին տուչութենէ անտի զմտաւ ածէր` երթալ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, տեսանել զտեղի ծննդեանն Քրիստոսի եւ զխաչելութեանն եւ զյարութեանն եւ զայլ եւս սրբութեանցն, եւ մխիթարել եւ լուսաւորիլ:

Եւ երթեալ նախ ի լեառն Սուկաւեթ, զսուրբ նահատակսն եւ զճգնաւորսն զայնոսիկ բարեխօս ինքեան եւ օգնական ճանապարհին իւրում ունել:

Ապա երթեալ զփափաք ցանկութեան իւրոյ լնոյր, ոչինչ ունելով որով զպէտս վճարէր, բայց զտուիչն ամենայն բարեաց: Եւ իբրեւ դառնայր, զմտաւ ածէր զայս ի վերին խնամոց անտի, թէ «Չեմ կատարեալ ի հաւատս` եթէ ոչ երթեալ ի տեղի ուրացութեանն` անդ խոստովանեցից յայտնապէս զՔրիստոս Աստուած եւ որդի Աստուծոյ»:

Եւ իբրեւ եկն ի գիւղն Նորաշէնք կոչեցեալ` ի տունն իւրեանց` ի ժամ գիշերին, եւ հայր իւր մեռեալ էր: Իբրեւ տեսին զնա մայր իւր եւ եղբարքն` զարմացան, զահի հարան եւ ասեն. «Որդին մեր է Բուպաքր»: Եւ նա ասէ. «Չեմ Բուպաքր, այլ Յովսէփ. ճշմարիտ քրիստովնեայ եմ եւ քրիստոսունակ եւ խոստովանող նորին»: Եւ նոքա ասեն ցնա. «Այդպիսի հաւատով գոլով քո` ընդէ՞ր թաքնաբար մտեր այսր. զի լուիցեն ազգք մեր եւ կորուսցեն զքեզ հանդերձ մեօք. արդ` գնա յանապատ տեղիս եւ կեաց անդ նովին հաւատովդ, եւ մեք հոգասցուք զպէտս քո մարմանականս»: Իսկ նորա պատասխանեալ ասէ. «Ոչ կացից թաքնաբար, այլ զհաւատն` զոր ի սմին տեղւոջ ուրացեալ գտայ, յայտնապէս առաջի ամենեցուն յանձն առից. կամ մեռայց, կամ կեցից Աստուծով, զի վասն այնորիկ եկեալ եմ»:

Իսկ նոքա կոչեն զքահանայ ոմն Սարգիս` զի հաւանեցուսցէ զնա գնալ ուրեք. եւ նորա բազում բանս խօսեցեալ նմա, ասելով թէ «Ոչ խնդրէ զայդ ի քէն Աստուած, եւ ոչ ոք ի մարդկանէ մեղադիր լինի այդմ»: Իսկ նա ոչ առնոյր յանձն ասելով. «Չեմ լսելոց բանից ձերոց»: Ապա եղբայր նորա երկուցեալ ազդ առնէ վերակացուի գեղջն, եթէ «Եղբայր իմ` որ ապստամբեալ գնաց ի մէնջ, արդ եկեալ է կրօնաւոր ձեւով եւ քրիստովնեայ կերպիւ»:

Իսկ նորա կալեալ զնա դնէ ի տան բանդին, ազդ առնելով գլխաւորի գեղջն` որ էր ի Դուին քաղաքի, որում անուն Սրջահան կոչեն: Եւ նորա եկեալ փութանակի ի գեւղն յայն, նստեալ ի տան քրիստովնէի, կոչէ զնա առ ինքն: Եւ իբրեւ ածին զնա զառաջեաւ, նշան տերունական խաչին կանգնեալ կայր ի տանն յայնմիկ. իսկ նա երիս ծունր կրկնեալ եւ ապա ասէ ցնա. «Ամիրայ, բարի եկիր, խաղաղութիւն ընդ այն». (զի էր այր չարաբարոյ եւ ժանդ): Ասէ ցնա. «Ընդէ՞ր ոչ նախ ինձ երկրպագեցեր»: Եւ նա ասէ ցնա. «Վասն զի քրիստոնեայ եմ եւ քրիստոնէին այնպէս պարտ է առնել»: Ասէ բռնաւորն. «Ընդէ՞ր թողեր զհայրենի դենն քո եւ մոլորեալ եղեր»:

Իսկ Յովսէփ բացեալ զբերան իւր ասէ. «Ո'չ եմ մոլորեալ, եւ ոչ եմ թողեալ զհայրենի հաւատն. այլ ի մոլորութենէ դարձայ եւ զհաւատն հայրենի զոր ոչ ունէի` գտի: Արդ առաջի քո եմ. զոր ինչ կամ է քո, արա»:

Իսկ նորա ընդ գինիս մտեալ զգիշերն ամենայն եւ գինեզինեալ արբեցութեամբ` կոչէ զնա առ ինքն. եւ սուսեր մերկացուցեալ կամեցեալ սպանանել զնա: Ապա ազդ լինէր գեղջն եւ նոքա մեծաձայն ճչիւք անդր հասանէին. եւ բազում աղերսանօք աղաչէին զնա թէ մի այդպիսի արիւն հեղուլ ի միջի մերում եւ մի զբարկութիւն Տեառն շարժել ի վերայ մեր: Եւ հազիւ դադարեցուցանէին զնա:

Ապա ի վաղիւ անդր դնէ անուր նորա` տանել ի քաղաքն Դուին: Եւ իբրեւ եհաս ի Նորագաւիթ գեւղն, քրիստովնեայքն ելեալ ընդ առաջ նորա, արգելին զնա յայնմ գիշերի, թերեւս զերծուսցեն զնա. եւ խոստանան տալ զգին նորա եւ թողուլ զնա. եւ նա բռնադատեալ ի նոցանէ` յանձն առնոյր: Եւ նովին կապանօք տանի զնա ի Դուին եւ դնէ զնա ի բանդի` աւուրս ութ. զի էր ամիսն Արաց` յորում արեգակն տապէր զամենայն մսեղիս: Ապա երթեալ քրիստոնէիցն` տան զկէս գնոց նորա` հանելով զնա ի տանէ բանտին: Իսկ սուրբն ոչ կամեցեալ` ասէ ցնոսա. «Մի' գնէք զիս, զի զարիւն իմ ետու փոխանակ արեանն Քրիստոսի. մի արգելուք զիս ի գեղեցիկ առաջարկութենէս եւ մի' զինչս քրիստոնէից տայք ի գինս իմ»:

Իսկ նոցա ոչ լուեալ նմա` արձակեցին զնա. եւ իբրեւ աւուրք ինչ անցին, կամեցան շրջեցուցանել զնա եւ զգինս նորա ժողովել: Իսկ սրբոյն ոչ կամեցեալ` ասէ ցնոսա. «Ընդէ՞ր զրկէք զքրիստովնեայսդ` տալով ի գինս իմ. զի ես ոչ վասն այդորիկ եկի, այլ զի իմով արեամբս գնեցից զարքայութիւնն Աստուծոյ»: Եւ երթայ դարձեալ ի տուն բանդին` ուր յառաջն էր, ազդ առնելով Սրջահանին այն: Եւ նոքա ասեն ցնա, թէ «Բուպաքր կայ առ դուրս»: Իսկ նորա ելեալ արտաքս` հարցանէր ցնա. «Վասն է՞ր եկեալ ես այսր»: Նա պատասխանեալ ասէ. «Եթէ կամ է քեզ, թող զիս նովին հաւատովս եւ մի զրկեր զաղքատս վասն իմ: Ապա թէ ոչ` զոր իմչ կամ է քո, արա»: Եւ նորա սրտմտեալ յոյժ իբրեւ զչար գազան, բրածեծ արարեալ զնա չարաչար գանիւ, դնէ կոճեղ ի յոտս նորա եւ շղթայս երկաթիս ի պարանոց նորա, պահելով ի տան բանդին: Եւ վարժեալ երանելի նահատակն զինքն աղօթիւք եւ պահօք պնդութեան, ոչինչ ճաշակելով ի տունս նոցա. այլ եւ բազում բանիւք նախատէր զնոսա եւ զառաջնորդս նոցա, առասպել վարկանելով զկրօնս նոցա: Իսկ նոցա զչարեալ` երկիցս ծակեցին զքիթս նորա եւ անուր անցուցեալ շրջեցուցանէին ընդ դուրս իւրեանց` նման ուղտու` նովին կապանօք: Եւ նա գոհանալով զՏեառնէ, տանէր ժուժկալութեամբ: Եւ կացեալ յայնմ բանդի ամիսս երկու, կին ոմն հաւատացեալ տանէր նմա աւուրն նկանակ մի. զկէս նորա ուտէր եւ զայլն տայր ցնա ասելով. «Տուր զայդ յաղքատս»: Եւ այնպէս մեծաւ տառապանօք անցուցանէր զաւուրսն զայն:

Եւ իբրեւ եկն ամիրապետն մեծ Աթապակ կոչեցեալ ի յոստանն մեծ Հայոց Դուին քաղաք, եւ բնակէ մերձ ի նա, ի տեղի մի Խորու կոչեցեալ` ամբոխասաստ բազմութեամբ, եւ խաժամուժ ժողովօք: Յայնժամ Սրջահանն ծանուցանէ ամիրապետին մեծի վասն նորա. եւ նա հրամայէ առաջի իւր տանել: Եւ դնեն զնա ի գրաստու, զի յոյժ ներգեւեալ զոյր ի չարաչար կրից անտի: Եւ իբրեւ ածին կացուցին զնա առաջի, եւ նա սաղմոսէր. «Աստուած, յօգնել ինձ նայեաց եւ Տէր, յընկերել ինձ փութա. առ քեզ, Տէր, են աչք իմ, ի քեզ յուսացայ»: Եւ կուտեցաւ ամենայն ամբոխ զօրուն ի տեղին յայն` տեսանել զնահատակութիւն սրբոյն:

Ասէ ցնա ամիրապետն մեծ. «Հայր եւ մայր քո պարսիկ գոն եւ պաշտօնեայ մերոյ պատգամաւորին. դու յում է՞ հարկեալ կամ նեղեալ յայդպիսի հաւատս դարձար կամ զայդպիսի ձեւ զգեցար. արդ, լո'ւր ինձ եւ մի ընդդիմանար հրամանաց իմոց»:

Իսկ նա ոչինչ տայր պատասխանի, այլ միայն զնշանն տերունական անդադար դրոշմէր յերեսս իւր:

Ասէ ամիրապետն մեծ. «Զահի հարեալ երկեաւ ի մէնջ առաջի իմ». իսկ Սրջահանն` որ պահէր զնա, ասէ ցամիրապետն. «Ոչ եթէ երկեաւ, այլ չառնէ արժանի պատասխանւոյ. զի բազում աւուրք են որ կայ առ իս ի բանդի եւ ի չարչարանս, եւ ոչինչ լուայ ես ի դմանէ բանս թուլութեան. հրամայեա սպանանել»:

Ապա հրամայէ դարձուցանել եւ բերել զնա առաջի իւր: Ասէ ցնա դարձեալ ամիրապետն. «Մի' կար յայդպիսի կամս եւ տարապարտ մեռանիր. հաւանեա' ինձ, եւ ես տաց զգեւղն քո հայրենի ի ժառանգութիւն քեզ»: Եւ դնէ առաջի նորա ոսկի բազում: Իսկ երանելին Յովսէփ ասէ ցնա. «Ես ո'չ յումեքէ բռնադատեալ եւ ոչ հարկեալ, այլ ինքնին կամօք իմովք եկի ի տեղիս յայս. ոսկիդ այդ եւ մեծութիւն զոր խոստանաս, արհամարհեալ է առաջի իմ. եթէ զամենայն աշխարհ եւ զգաւառ` որ է ընդ իշխանութեամբ քո` տաս ինձ, չեմ փոխանակելոյ ընդ այսմ հաւատոյ, զոր ունիմ: Եթէ քաղցր են կամք քո առ իս, թող զիս նովին հաւատովքս. ապա թէ ոչ` զոսկիդ զայդ տուր սպանողաց իմոց»:

Ասէ ամիրապետն մեծ. «Ամենեքեան հրամանաց իմոց հնազանդ են. եւ դու ընդդիմանա՞ս. եւ նախատե՞ս զառաջնորդն մեր»:

Պատասխանի ետ սուրբն եւ ասէ ցնա. «Իմ երթեալ է յԵրուսաղէմ եւ տեսեալ զտեղի ծննդեանն եւ զտեղի չարչարանացն եւ զյարութեանն եւ զհամբարձմանն եւ զայլ նահապետացն տեղի եւ զգերեզման: Իսկ զպատգամաւորին ձերոյ ոչ ուրեք տեսի կամ գտի»:

Ապա հրամայէ բազմութեան այլասեռ զօրուն` որ շրջափակեալ շուրջ կային զնովաւ, սպանանել զնա եւ քարկոծել: Եւ նոքա իբրեւ զգազան արիւնարբու մրմռեալ` կրճտէին զատամունս իւրեանց: Եւ կալեալ զձեռանէ նորա աստի եւ անտի ընթացուցանէին ի տեղի սպանմանն: Իսկ երանելի վկայն ոչ դադարէր յասելոյ զսաղմոսս զայս. «Վասն քո մեռանիմք զօրհանապազ, վասն քո հեղում զարիւն իմ` որպէս Դու վասն իմ»: Եւ նոքա հարկանէին զնա, ոմն ձեռամբ, ոմն փայտիւ, եւ բազում բանս նախատանաց ասէին: Իսկ նա ասէր. «Տէր, մի' համարիր սոցա մեղս, զի ոչ գիտեն զինչ խօսին»:

Եւ եղբայր նորա անկեալ յոտս նորա, բազում աղաչանօք եւ արտասուօք ասելով. «Մի' տար սպանանել զքեզ. առ այժմ յանձն առ զհրամանս դոցա կատարել եւ յետոյ որպէս կամ է քո կեաց»: Իսկ սուրբն խոժոռեալ ասէ ցեղբայր իւր. «Երթ յետս. հակառակ իմ ես. մի' զրկեր զիս ի մարտիրոսական նահատակութենէս: Զի Փրկիչն հրամայեաց թէ` Որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան, ուրացայց եւ ես զնա առաջի հօր իմոյ` որ յերկինս է»:

Եւ իբրեւ սակաւ հեռացուցին, խազիանն այն` որ պնդեալ ունէր զաջոյ ձեռն նորա, հարկանէ դանակաւ զձախ կուշտ նորա. եւ պատառեալ հերձաւ մինչեւ յաջուն. իսկ նորա յերեսս անկեալ թաւալէր յարիւն իւր: Ապա որ շուրջն կային` հարկանէին զնա, ոմն սրով, ոմն քարիւ եւ մեռելոտի ոսկերօք. եւ զոր ինչ անկանէր ի ձեռս նոցա` արկանէին ի վերայ նորա: Եւ հատեալ զգլուխն մորթեցին` զի տարցեն յաշխարհն իւրեանց` ինչս ժողովելոյ վասն:

Եւ սրբոյն աւանդեալ զհոգին ի ձեռս Աստուծոյ կենդանւոյ, ըստ այնմ, թէ «Հոգիք արդարոց ի ձեռս Աստուծոյ են»: Եւ եղբայր նորա բրեալ սակաւ մի զտեղին, թաղէ զմարմին սրբոյն հանդերձ գլխովն:

Եւ ի գիշերին յայնմիկ արհաւիրք եղեալ իբր որոտմամբ եւ թնդիւն զօրացն. զի այնք որ շուրջ բնակեալ էին` զգիշերն ամենայն սրտաբեկեալք անքուն լինէին: Եւ մարդասիրին Աստուծոյ փառաւորեալ զփառաւորիչն իւր` բանալով զհաստատութիւնն, եւ լոյս կամարաձեւ ի վերայ նորա իջեալ` առ ի պարծանս վկային եւ յանդիմանութիւն անհաւատիցն:

Իսկ նոցա տեսեալ զարմացան սխրացեալք. երթեալք առ դատաւորն իւրեանց եւ առաջնորդն` հարցանէին թէ «Զի՞նչ է նուրն այն, այսինքն լոյս, որ էջ ի վերայ նորա»: Եւ ասէ ցնոսա, թէ «Զքարինսն եւ զմեռելոտի ոսկերսն` զոր ետուք ի վերայ նորա, պատուէ Աստուած. եւ վասն այնր էջ լոյսն. որչա ՜ փ զձեզ որ սպանողքդ էք»: Իսկ կէսքն ասէին թէ «Մլհետ է, լոյս աստուածութեանն այրէ զնա»:

Կատարեցաւ սուրբն Յովսէփ բարի խոստովանութեամբ ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Հոգին սուրբ, յամսեանն ահկի, որ օր քսան էր` յաւուր շաբաթու` յիններորդ ժամու` ի տեղին որ Միջոց կոչի, առ եզր գետոյն Երասխայ մեծի, մերձ առ ոտն լերինն մեծի Մասեաց, հանդէպ Արտաշատ քաղաքի եւ դղեակ բերդի, ուր է վիրապն մեծ, որ է տեղի չարչարանաց սրբոյն Գրիգորի, քանզի եւ սա պտուղ է չարչարանաց նորա:

Արդ` ով եղբարք քրիստոսասէրք, նահատակութիւն սորա զարմանալի է. քանզի բազում մարտիրոսք եղեն յառաջ, առաւել եւս ի Հայս, զի ծաղկեալ եւ զարդարեալ գոյր աշխարհս Հայոց արեամբ նոցա. զի նոքա պատկեր եւ ապացոյց ունէին զայլսն. զի զոմանս պսակեալս տեսանէին, յոմանց վերայ լոյս կամարաձեւ երեւեալ եւ զոմանս պատուեալ յԱստուծոյ եւ ի մարդկանէ, եւ այս եւս յորդորէ զնոսա:

Բայց սա ոչ ի տան Աստուծոյ սնեալ եւ ոչ գրովք սրբովք դարմանեալ եւ ոչ զայլս տեսեալ, այսպիսի նահատակութեամբ կատարեցաւ. որ եւ զարմացոյց զզօրս վերինս: Եւ քանզի աշխարհս Հայոց ի վաղնջուց երաշտացեալ եւ ծարաւի գոյր ցօղոյ արեան մարտիրոսաց, արդ զովացեալ արբեցաւ արեամբ սորա:

Արդ` որք ջերմեռանդն գթով եւ յուսով մեծաւ եւ բաղձմամբ սիրոյ եւ ճշմարիտ հաւատով կատարել զտօն վկայից Աստուծոյ, եղիցին վկայ առանց չարչարանաց, առանց սրոյ` նոցին պսակացն արժանացեալք: Արդ` յուսացեալք ի Տէր` ի ձեռն սոցին բարեխօսութեան` հայցեցէք ի Քրիստոսէ զթողութիւն մեզ մեղուցելոցս, եւ Քրիստոս ձեզ եւ մեզ ողորմեսցի. ամէն:

Թէ որպէս վերափոխումն եղեւ նշխարաց նորա եւ որպէս եդեալ կայ:

Այր ոմն Սարգիս կոչեցեալ` որդի Ջաւախի, ի համբակութեան տիսն իւրոյ դարձեալ եղեւ ի հայրենական դենէն իւրմէ, ի հաւատս ճշմարիտս, խոստովանելով զՔրիստոս Աստուած եւ որդի Աստուծոյ, սնեալ յանապատի եւ ուսեալ զուսումն աստուածեղէն, եւ արժանացեալ շնորհի քահանայութեան եւ առաջնորդութեան եկեղեցւոյ Աստուծոյ: Նա եւ սա կոչեցեալ եղեւ ի հանդէս մարտիրոսական մրցանաց ի Շահի Արմանէն, որ տիրէր գաւառին Բզնունեաց եւ այլոց բազմաց. եւ աւուրս ինչ արգելեալ ի տան բանդի եւ պատգամս յղեալ առ նա, խոստանայ ինչս բազումս եւ մեծութիւնս, հաւասար առնել անձին իւրոյ, եթէ արասցէ զկամս նորա. ապա թէ ոչ ի փայտ մահու բարձրացուցանել սպառնայր:

Եւ նորա պատասխանեալ ասէ. «Եթէ զամենայն աշխարհիս մեծութիւնս տաս ինձ, յայսմ հաւատոյ ոչ կացից յետս. եւ որով մահու կամ է քո, առաջի քո եմ, կատարեա զկամս քո»: Զի էր այր քաջասիրտ եւ կորովախօս, ոչ ոք կարէր պատասխանել նմա:

Եւ արհաւիրք եղեալ կնոջ ամիրապետին, վասն այնորիկ արձակեալ եղեւ ի ձեռն միջնորդի` կալ ի հաւատս իւր: Եւ այլ եւս նեղութիւն կրեալ վասն ուղիղ հաւատոցն:

Սա իբրեւ լուաւ զնահատակութիւն սրբոյն Յովսեփայ, փութանակի ընթացաւ անդրէն ի բանակն. եւ իբրեւ աւուրք ինչ անցին, խնդրեաց յամիրապետէն մեծէ զմարմին վկային: Իսկ նա ասէ. «Ընդէ՞ր մահ նիւթես անձին քում. զի թէ զայդ արասցես, զնոյն մահ եւ դու կրեսցես»:

Ապա կացեալ նորա ի բանակին աւուրս քսան, եւ զմահու երկիւղ ի բաց եդեալ` կամեցեալ թագնաբար գողանալ. առեալ ընդ իւր արս երկուս եւ հանեալ զնա ի հողոյ անտի, կամեցեալ սրբել զնա: Յայնժամ իմացեալ այլասեռիցն, արս վեց հեծեալս յերիվարս ձիընթացս սուսերամերկ գան ի վերայ նոցա. իսկ արքն որ ընդ նմա էին, ի փախուստ դառնային` հեծեալ յերիվարս իւրեանց: Իսկ նա քաջասրտեալ եւ պնդեալ զերիվարն` կայր հաստատուն ի տեղւոջն. եւ զի էր հասարակ գիշեր եւ լուսինն ուռճացեալ լուսով իւրով լուսաւորէր զամենեսեան. եւ իբրեւ մօտեցին, ձեռնհաս եւ նա խօսեցաւ ի լեզուս պարսիկս: Յայնժամ անտեսութիւն անկեալ զաչօք նոցա, անդէն ի փախուստ դառնային, այնպէս զի ոչ ընկեր զընկերի հետ գտանէր: Ապա արքն փախուցեալք իբրեւ տեսին զայն նշան, դարձան յետս: Եւ եդեալ ի գրաստու` ընդ մէջ բանակին զամենայն գիշերն տանէին աներկիւղաբար: Եւ այնպէս ի նախախնամութենէ Աստուծոյ աջողեալ, որ ոչ ոք ի նոցանէ գիտէր թէ զի՞նչ է զոր բարձեալ տանին: Եւ զգիշերն զայն գնացեալ տանէին զնա յուխտն հռչակաւոր ի Հաւուցթառ: Ապա հանգուցանէ զնա ի տեղի մի բարձրաւանդակ որ Խաչողն կոչեն, յարեւմտից կողմանէ հանդէպ գեւղաքաղաքին Գառնու, ի պահպանութիւն գաւառին այնմիկ: Եւ զգլուխ սրբոյն թողեալ յեկեղեցւոջն, զի ի ձեռն նորին բարեխօսութեան գթացեալ մարդասէրն Աստուած` ողորմեսցի իւրոց հաւատացելոց. եւ նմա փառք յաւիտեան. ամէն:

Դաւթի քահանայի ի սքանչելի վկայն Քրիստոսի Յովսէփ պատանի, որ յԱյրարատոյ նահանգէն, ներբողական գովեստի բան:

Պարտապան եմ պատուասիրել առ քեզ, ըստ նազելի եւ պարկեշտագեղ պատուոյ գերագունիդ իմաստնոյ, եւ ինձ յոյժ աստուածուսոյց սիրով մերձաւորիդ, զզօրութիւն աստուածային Հոգւոյն եւ զանուն մխիթարական յանձին կրողի, վկայասէր մտօք զվաղնջուցն ի ձէնջ խնդիրս լնուլ, զառոգանութիւնս գովեստից: Վասն զի, մասնաւորիլ ի ճշմարիտն ձայնէ ուսաք ի հասարակութիւն նմանակցութեան` զյօժարութիւն. զոր` խնդրողիդ յաւէտ շնորհ ունել` իրաւացի է, եթէ դիպեսցի պատեհաբար ինձ իմանալ եւ ասել. եւ դրուագս գովեստից ընդ պատմութեան նորին գովելի կենացն եւ նահատակութեանն յարահիւսել: Սակայն ի սաստկագոյն լինիմ յերկիւղի. գուցէ այլայլութիւն մտաց եւ ապազօր զգայարանացս գոլոյ` յարժանւոյն վրիպեցայց ասից. վասն որոյ անագան յայսոսիկ ածայ հաւանութիւն, լծակցեալ ընդ վկայասէր անձին քում` եւ զիմս յօժարութիւն: Եւ քանզի դու ինքն որով ունիսդ` բաւական քան զմեզ էիր յաւէտ հրաշացուցանել զհանգունակիցն հրեշտակաց` ի մարմնի անդ խոնարհութեան, այլ զի իրաւացի վարկար ըստ պատմութեանն ճշգրտաբանութեան` եւ զգովեստիցն մեզ լնուլ պարտս, հաւանութիւն յանձին ունիմ` անստերիւր սիրոյ ախորժիւք. քանզի եւ հոգիք մարգարէից` մարգարէից հնազանդել օրինադրեցան` յԱռաքելոյ. եւ սիրոյ հաստատութիւն` ընդարձակ է ի համարձակութիւն, վասն զիջանելոյ սիրողին` ի սիրեցելոյն վատասրտութիւն:

Ուստի իրաւացի վարկայ սկանել ի դրուատիս գովեստից մեծապանծ եւ նորազարդ վկային Աստուծոյ, եւ ինձ ի տեսիլ աչաց ժամանեցելոյ, իսկապէս եւ անըստգիւտ սիրողին Քրիստոսի` Յովսեփայ: Քանզի միշտ նորոգ քրիստոսադիր ասպարիզին մրցական` յորդորականաւն ընդ մեզ գոլով ձայնիւ, որ յաղթեացն ախոյենին, եւ իշխանութեամբ ի վերայ ընթանալ եւ կոխել զգլուխ վիշապին հրամայէ:

Յայսոսիկ մրցմունս մատաղ հասակաւ եւ համեստ ժուժկալութեամբ կրթէր զանձն` երանելիս մեր պսակաւոր, պահօք եւ աղօթիւք, խարազնազգեստ եւ բոկագնաց թափառելով շրջել ի հանգստանոցս քրիստոնէից, եւ առ արս երեւելիս յիմաստս եւ յառաքինի երկս, թերեւս օժիտս իւրոյ առաջարկութեանն հաւաքեսցէ ի պիտանեացն արանց:

Իսկ բարիատեացն եւ պատերազմողն սիրելեացն Աստուծոյ` զանազանս նմա պատրաստէր փորձութիւնս ի մարդկանէ, այպանութեան բանիւք եւ ապտակաւ եւ լուտալով, իբր թէ զաղփաղփուն եւ անհաստատ է մանկութիւն, եւ անտար` այնպիսի խստակրօն վարուց: Սակայն նա յայսմ հասակի զկատարելագունիւքն զանցանէր համեստութեամբ. եւ յարբունս հասակի նովին ժամանեալ հրահանգիւք, յորում աստուածային օրէնքն` ի մարտ զԻսրայելին նորահասակսն մուծանէր. եւ սա ի նոյն սկըսմանէ կատարեալ ցուցանի նահատակ ի կրկիսի երկնաւոր հանդիսադրին: Այլ նոքա ի կատարման տիոցն հրամայէին վստահանալ ի մարտակռուութիւնն. իսկ սա ի մանկականն աստեաց` ոչ ի հրահանգողէ յաւէտ` այլ անձամբ եւ հոգեւոր յորդորմամբ` զանձն իւր մղէ ի մրցարանն. եւ ոչ եթէ դիպուածով իւիք միոյ եւ կամ երկուց պատահմանց ի դիմի հարեալ` քաջ եւ անուանի լեալ գովեստ ընկալաւ, այլ կրթութիւն մտաց ի մանկութենէ զհանդիսին իւրոյ արարեալ ասպարէզ, նովիմբ ի ստադիոնն մտանէ վերջին. վասնորոյ առաւել նկարագրաւս ցուցանի: ….

….

Վասնորոյ եւ խրախացեալքս մեք ի տօնի աստ, որպէս ընդ կենդանւոյ խօսելով` աղերսաբանեսցուք, հայել ի մեզ զուարթութեամբ, եւ ընդունել զյօժարութիւնս` ի նմանակցութիւն իւրոյն հանդիսաւոր նահատակութեան. եւ կոչելով զնա յանուանէ` ասասցուք. Ո ՜ վ ամենապանծալի պարկեշտագեղդ Յովսէփ, մերձ կացեալդ հասարակացն կենագործի Տեառն մերոյ, բարեխօսեա վասն սրբոյ եկեղեցւոյ` զոր սիրեցեր, եւ յորմէ ծնար զանախտաբար ծնունդ, առ որ ունիսդ համարձակութիւն. զի ազատեսցի յամպարիշտ ձեռնարկութեանց այլասեռից, եւ ի տատանմանէ խռովական ամբոխից` անդորրասցի վերստին, հօտապետօք եւ հօտերէց վերակացուովք, նուրիակատար քահանայիւք, եւ բովանդակ իսկ զարդուք զարդարեցելովք. որպէս զի երթիցեն ելանել յառաջին պայծառութեանն լրութիւն, յոր խարսխեցաւն ի սկսմանէ մերոյ լուսաւորութեանն, որ ի ձեռն սրբոյ խոստովանողին եւ առաքելաշնորհն Գրիգորի զարդարեցաւ. յորում նահանգի եւ դու` զխոստովանողականն ընկալար զբաժակ: Եւ զոր խոստացաւն տալ խաղաղութիւն Փրկիչն` հասարակաց իւրոցն ծանօթից եւ սիրելեաց, վերստին շնորհեսցէ որոց ակն ունին նմա ի փրկութիւն. զի զհասարակացն եւ զառանձնապէսն ի վերայ եկեալ ուրեք պատահարս` բարեսէր կամօքն ի բաց դարձուսցէ. զհիւանդութիւնս կրկնապատիկս` զհոգեկանն եւ զըստ մարմնոյ, ամենահնար բուժարանաւն ապաքինեսցէ. եւ զյառաջատեալսն ի մանկութենէ ի կրօնս կատարման առաքինավաստակ երկոց` զօրացուսցէ ի դիմամարտութիւն չարասիրին, եւ մարմնականացն կամաց եւ կրից. որպէս զի եւ ըստ քումդ անստգտանելոյ սիրոյ եւ կրօնից` համարձակիցին առաջի կալ Կենարարին, քոյով միջնորդութեամբ աղերսել ընդ քեզ, եւ ասել. Տէր մեր եւ Աստուած, Յիսուս Քրիստոս, կերպարան անսկզբնականն Հօր, անտարափոխ նոյնութիւն ըստ բնութեան, եւ պատկեր մերոյ ազգիս մարդասէր տնօրէնութեամբ. խնայեա ողորմութեամբ քով եւ գթա ի վերայ հօտի քո մատնելոյ ի ձեռս ամբարշտաց. դարձո զգերութիւն ազգի մերոյ, որպէս երբեմն զԻսրայելին: Բա'րձ զլուծ ծառայութեան ի պարանոցէ մերմէ, ըստ որում արարերն, եւ դու ինքնին թագաւորեա ի վերայ մեր, որով իւիք եւ ախորժեսցես: Դադարեցո' զամպրոպն խռովական, եւ ամաչեցո զխռովարարն ի սկզբանէ, զչար արբանեակն չարասիրին ընդ կրունկն դարձո. եւ սպարազինեա ամրակուռ զինու զզօրականս քո, վատնել զբանակս նոր Ամաղեկայ եւ Քանանու, որպէս Յեսու, Բարակաւ եւ Գեդէոնիւ, Սամուելիւ, Դաւթաւ եւ Եզեկիայիւ. վասն զի երկարեա ՜ ց ողբովք պանդխտանալս մեր ի վրանս Կեդարու. զոր ոչ քէն վարկանիմք, Տէր բարեսէր, այլ զի դառնացուցաք զբարեգործդ: Եւ այժմ սովորաբար ի խնդիր ել, հովուապետ զօրեղ, ամայի ի վերակացուաց եղելոցս, եւ գիտ զմոլորականքս յանայցելի լերինս եւ խորափիտս սուզեալս. կամ զխոցեալսն յաւազակաց եւ ի ճանապարհ անկեալ անողորմ կոխողաց, բա'րձ ի վերայ ուսոց եւ կամ ի գրաստին` զորմէ ասացերն, եւ տա'ր ի տունն զոր շինեցեր` քոյովդ մարմնանալով. զի աւանդապահք կենարար պատուիրանի քո` դարմանեսցեն զնա, առ ի պահպանութիւն խորհրդական օծմանն` որ ի քէն. եւ ուրախ արա գինով բանին` զոր արբուցեր ի սուրբ խորանէ քումէ: Յորմէ ապաքինեալ ի յոգնակի փորձութեանցն` տօնեսցուք զտօն սիրելեաց քոց վկայիցն երանելեաց. յորոց մի է եւ այսր աւուր կոչնատէրս Յովսէփ. որոյ բարեխօսութեամբ հանդիպել արժանասցուք քեզ` ի տաճարի սրբութեան քո. եւ սովաւ հանդերձ` յերանաւէտ կեանսդ հաւատամք մտանել, յանլռելի եւ յիմանալի փառաբանչացդ կայեանս ¹:

Վկայաբանութիւն Սրբոյ ն Յովսեփայ նոր վկային Քրիստոսի Աստուծոյ.

Վկայութիւն Յովսեփայ նոր վկայի, որ կայ նշխարքն ի վանքն ի Հաւուցթառ, մերձ առ գեղաքաղաքն Գառնի.

Սուրբն Յովսէփ նոր վկայն Քրիստոսի էր ի Դուին 2 քաղաքէ Հայոց, բնական տաճիկ ի հօրէ եւ ի մօրէ: Եւ բնակէր ի նոյն գաւառն Դունայ` 3 ի գիւղն որ կոչի Նորաշէն, սնեալ եւ վարժեալ ընդ մանկունս քրիստոնէից: Եւ ընդ նոսին երթայր յեկեղեցին, եւ տեսանէր զուղիղ վարս եւ զբարի կրօնս քրիստոնէից, եւ զանեղծ հաւատս Հայոց, եւ ցանկայր կրօնից նոցա: Եւ ետուն զնա ծնօղքն ի տաճիկ դպրոց, ի Դուին քաղաքի: Եւ տեսեալ բարեսէր պատանին Ուսուֆն զչար գործս Մուղրենոյն, մանաւանդ զանխտիր արուագիտութիւնն, փախեաւ ի նոցանէ, եւ գնաց առ ծնօղսն իւր: Եւ յայտնապէս խոստովանեցաւ զՔրիստոս Աստուած, որդի Աստուծոյ, էակից Հօր եւ փառակից սուրբ Հոգւոյն: Եւ յաւուր միում ետես զնա հայրն իւր յերկրպագութիւն սուրբ խաչին Քրիստոսի` յարեւելս կոյս, յաղօթարանն Հայոց: Առեալ զսուրն եւ կամեցաւ սպանանել զնա. եւ մայրն անկաւ ի վերայ տղային. ազդ արար երիցու գեղջին, թափել զտղայն ի ձեռաց հօրն: Եւ ասէին մանկանն առ ժամանակ մի հաճել զկամս հօրն իւրոյ հաւանական բանիւ, եւ գնալ յերկիրն Վրաց, եւ անդ վստահ եւ յայտնապէս պաշտել զՔրիստոս Աստուած: Եւ հայր մահու չափ գան հարեալ եթող զնա եւ յետս ուղեւորեաց: Եւ նա ելեալ գաղտ ի ծնողացն եւ գնաց առ Սարգիս ճգնաւորն ի Թեղենիսն: Եւ նա քաջալերեաց զնա ի հաւատս Քրիստոսի, եւ ասաց շրջիլ ընդ վանորայսն: Եւ նա առեալ զաղօթս սրբոյն, ել եւ գնաց ի Հաղբատ եւ ի Սանահին, եւ ի Մակարավանս. եւ անդ ուսաւ գիր եւ սաղմոս, եւ եղեւ կրօնաւոր խարազնազգեստ աբեղայ: Եւ անուանեցաւ Յովսէփ. զի առաջին անուն նորա Աբուրաքի էր, եւ ի տղայութիւնն իւր մկրտած էր: Եւ ապա գնաց յԵրուսաղէմ: Եւ հանդիպեցաւ ի Հռոմկլայն` մեծ եւ շնորհալի իմաստնոյն Տեառն Ներսէսի կաթուղիկոսի մերոյ, եւ առեալ ի նմանէ օրհնութիւն: Եւ ասաց. «Եթէ կատարիս յանօրինաց, կարգեցից զյիշատակս քո ընդ առաջին մարտիրոսացն»: Եւ գնացեալ եհաս յԵրուսաղէմ եւ շրջեցաւ ի սուրբ տնօրինական տեղիսն: Եւ դարձաւ առ ծնողսն իւր յարեւելս` քարոզել նոցա զՔրիստոս, զի մի կորիցեն յանհաւատութեանն: Եւ հայր մեռեալ էր: Իսկ մայրն եւ եղբայրն ոչ ընկալան զբանս նորա, այլ ասացին նմա թէ «Երթ գնա ի հեռաստան երկիր, զի մի' ոք գիտասցէ զքեզ եւ անիրաւ մեռանիցիս»: Եւ նա ասաց թէ «Ես վասն այնորիկ եկեալ եմ աստ, զի մեռայց վասն Քրիստոսի, եւ կամ համարձակ պաշտեցից զնա»: Եւ նոքա ծանուցին ամիրային Դունայ` Սատրիջհանայ. եւ նա կոչեաց զնա առաջի իւր: Եւ յորժամ եկն, երկիր եպագ խաչին որ կայր յորմն տանն, զի առն քրիստոնէի էր, որ իջեալ էր ամիրայն: Եւ զայն տեսեալ ամիրայն, առաւել ցասեաւ, եւ սկսաւ նախ սպառնալեօք ահացուցանել զնա. եւ նա ոչ երկեաւ: Եւ ապա ողոքական բանիւք խրատ տայր, եթէ ուրացիր զՔրիստոս: Եւ ոչ կարաց հաւանեցուցանել զնա, զի համարձակ տայր պատասխանի, եւ զՔրիստոս Աստուած դաւանէր. եւ ասէր բարձր ձայնիլ. «Հաւատամ յամենասուրբ երրորդութիւնն»: Վասն որոյ գան հարին զնա ուժգին եւ արկին ի բանտ. եւ թողին անսուաղ զաւուրս բազումս: Եւ ապա հանեալ ի բանտէն, տեսին զնա հաստատուն ի հաւատս Քրիստոսի: Եւ հրամայեաց ամիրայն սրով սպանանել զնա: Եւ նոյն ժամայն խոցեցին զկուշտ սրբոյն. եւ հերձեալ վայթեցան աղիքն. եւ ապա հատին զգլուխ նորա: Եւ այնպէս բարի հաւատով կատարեցաւ ի Քրիստոս: Եւ եղբայր նորա թաղեաց զնա յաւազ անդր: Եւ յայնմ գիշերի եղեն արհաւիրք մեծամեծք եւ որոտմունք. եւ լոյս պայծառ ծագեաց յերկնից ի վերայ սրբոյն, զոր տեսեալ անօրինացն` զարհուրեցան յոյժ: Եւ այր մի Սարգիս անուն, բարձեալ զմարմին սրբոյն, տարաւ ի մեծափառ վանսն Հաւուցթառ, որ է հանդէպ Գառնւոյ: Եւ եդին անդ մեծաւ պատուով փառաւորապէս, յորմէ բազում բժշկութիւնք լինին ամենայն ցաւոց, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Կատարեցաւ սուրբ վկայն Քրիստոսի Յովսէփ ի ՈԺԹ թուին մեր Հայոց, ի մարգաց ի ԺԳ եւ յունիսի 19:

Սուրբ վկայն Քրիստոսի Յովսէփ, էր ի տաճիկ տոհմէ, ի Դուին 4 քաղաքէ Հայոց, մի ի գեղջիցն զոր Նորաշէնք անուանեն: Սա սնեալ ընդ մանկունս քրիստոնէից, ընդ նոսին երթայր յեկեղեցին եւ տեսանէր զբարիոք կարգս նոցա, եւ զաստուածպաշտութիւն, ցանկայր հաւատոց նոցա: Դէպ եղեւ ծնօղացն տալ զնա ի դպրոց ի Դուին: Եւ տեսեալ պատանոյն զչար գործս վարդապետացն տաճկաց, մանաւանդ զարուագիտութիւն անխտիր, փախեաւ ի նոցանէ, եւ եկեալ ի տուն իւր` համարձակութեամբ խոստովանէր զՔրիստոս: Եւ տեսեալ հօրն զնա յերկրպագութիւն Քրիստոսի, առեալ զսուրն կամէր զենուլ զնա. եւ ընթացեալ մօրն անկաւ ի վերայ նորա, եւ ազդ արարեալ երիցու գեղջն, թափեն զնա ի ձեռաց նորա: Եւ ասեն մանկանն առ ժամ մի հաճել զմիտս նորա հաւանական բանիւք, եւ ապա երթալ յաշխարհն Վրաց, եւ անդ համարձակութեամբ պաշտել զՔրիստոս: Եւ նորա գան մահու հարեալ եթող զնա: Եւ յետ սուղ աւուրց ելեալ գաղտ ի ծնողացն, չոգաւ առ սուրբ միայնաւորն ի Թեղենիսն, ի Սարգիս: Եւ նա խրատ տայր նմա երթալ շրջել ընդ վանորայսն: Եւ նորա ելեալ գնաց ի Հաղբատ եւ ի Սանահինն եւ ի Մատրավանսն. եւ ուսեալ գիր եւ սաղմոս, եւ եղեւ կրօնաւոր խարազնազգեստ: 5 Եւ անուանեցաւ Յովսէփ. զի առաջին անուն նորա Բուբաքր էր. եւ ի տղայութեան 6 ընկալեալ էր զմկրտութիւն սուրբ ջրոյն: Եւ ապա չոգաւ աղօթականութեան աղագաւ առ մեծ կաթողիկոսն Հայոց Ներսէս իմաստասէր, եղբայր Գրիգորիսի, որ նստէր ի Հռոմէական կլայն. եւ ընկալեալ ի նմանէ օրհնութիւն եւ քաջալերութիւն. եւ «Թէ վախճանիս, ասէ, յանօրինաց, կարգեցից զյիշատակս քո ընդ առաջին վկայիցն»: Եւ ապա չոգաւ յԵրուսաղէմ եւ շրջեալ ընդ ամենայն սուրբ տեղիսն, դարձաւ առ ծնօղսն իւր աւետարանել նոցա զՔրիստոս, զի մի կորիցեն: Եւ եգիտ 7 զի մեռեալ էր հայրն: Եւ քարոզեալ մօրն եւ եղբօրն զՔրիստոս, եւ նոքա ոչ ընկալան, այլ ասեն. «Երթ ի հեռաստան ուրեք, զի մի ոք գիտասցէ զքեզ եւ մեռցիս»: Եւ նա ասաց. «Եւ ես վասն այնորիկ եկեալ եմ, զի մեռայց վասն Քրիստոսի եւ կամ համարձակ պաշտեցից զնա»: Եւ ի վաղիւն եկն ամիրայն Դունայ, 8 որում անուն էր Սրջահան. եւ ազդեցուցին նմա վասն Քրիստոսի զինուորին. եւ հրամայեաց կոչել առաջի իւր: Եւ իբրեւ եկն, երկիր եպագ 9 խաչին որ ի տան անդր կայր, զի տունն քրիստոնէի էր, ուր իջեալ էր: Եւ զայն տեսեալ` առաւել ցասեաւ անօրէնն, եւ ապա սկսաւ սպառնալեօք եւ ողոքանօք խաբել զնա եւ դարձուցանել յերկրպագութենէն 10 Քրիստոսի: Եւ նորա ծաղր արարեալ զամենայն, միայն զՔրիստոս խոստովանէր եւ անարգէր զՄահմէտ: Եւ բարկացեալ իշխանն հրամայեաց գան սաստիկ հարկանել զնա միանգամ եւ երկիցս. եւ կապեալ ուժգնապէս եդ ի բանդ. եւ ընդ իւր առեալ տարաւ ի Դըունին 11 եւ անդ չարաչար տանջեալ բանդիւ եւ կապանօք եւ սովով բազում աւուրս: Եւ յորժամ եկն ամիրապետն` ազդեցոյց վասն սրբոյն. եւ կոչեալ զառաջեալ` խոստանայր նմա պարգեւս եւ իշխանութիւն. եւ իբրեւ ոչ կարաց հաւանեցուցանել զնա, հրամայեաց սրով սպանանել: Եւ դահճացն նոյն ժամայն կատարեալ զհրամանն, որով զկուշտն նորա հերձեալ, վաթեցին զաղիսն. եւ ապա հատին զգլուխն: Եւ եղբայր սրբոյն թաղեաց զնա յաւազ անդր: Եւ ի գիշերին եղեւ արհաւիրք մեծ եւ որոտմունք. եւ լոյս սաստիկ ծագեաց յերկնից ի վերայ սրբոյն եւ տեսեալ անօրինացն` զարհուրեցան: Եւ մի ոմն Սարգիս անուն, բարձեալ զնշխարս սրբոյն, տարաւ ի վանքն որ կոչի Հաւուց թառ, հանդէպ Գառնոյ. եւ անդ եդին 12 փառաւորապէս: Եւ բազում բժշկութիւնք 13 լինին ի նշխարաց սրբոյն: Կատարեցաւ սուրբն Յովսէփ ի թուականին հայոց ՈԺԹ եւ յունիսի 18: