ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ԹԷՈԴՈՐՈՍ ԿԵՍԱՐԱՑԻ
† ՈԾԳ մ արերի Ժբ =1204 մայիս 18 գշ.

Քրիստոսաձիր եւ առատաբուղխ ողորմութեան շնորհք Հոգւոյն սրբոյ` զոր միշտ եւ հանապազ ըստ իւրաքանչիւր ժամանակի առատաձեռնեալ տնօրինէ յեկեղեցիս իւր, զոր հաստատեաց ի վերայ առաքելական վիմի հաւատոյ, եւ կանգնեաց անյողդողդ ի յեօթանց սեանց, եւ ոչ երբեք նուազեցուցանէ կամ պակասացուցանէ առ իւր ստեղծեալքս, մանաւանդ առ այնք որք ի սկզբանէ հաճոյացան կամաց նորա եւ կատարիչք եղեն խորհրդոց նորին. եւ հաստատապէս առնէ նշանս եւ սքանչելիս յաւուրս եւ ի դարս եւ ի ժամանակս հանապազօր. որով եւ արար ի սկզբանէ եւ առնելոց է մինչեւ ի գալուստ իւրոյ տէրութեանն, որպէս եւ երեւեցոյց ի դարուց դարս որք են գծագրեալք եւ ձեւացեալք ի տառս աստուածայինս: Արդ ի գալ Բանին Աստուծոյ եւ ի ծագել առ մեզ արեգականն արդարութեան, որ եւ զկնի ի մեզ թագաւորելոյ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, յորժամ ի մարմին թանձրացեալ անմարմինն Աստուած` ինքնայօժար կամօք առ ի մերս կենցաղավարիւր բնութիւն, ըստ մարգարէին, զատ եւ որիշ ի մեղաց. եւ յետ չարչարանաց նորին եւ աշխարհակեցոյց յարութեանն եւ նորահրաշ համբարձմանն կատարելով առ սուրբս եւ սիրելիս անուանն իւրոյ, եւ առ վկայս իւրոյ մարմնառիկ տնօրէնութեանն, որք արիաբար յօժարութեամբ բարձին զխաչս խաչելոյն եւ ընթացեալք զհետ կոչողին ձայնի` եղեն խաչակիցք Որդւոյն Աստուծոյ: Քանզի ի բացուստ դիտմամբ տեսանելով զփառս Բանին եւ զբարեբաստութիւն խոստացեալ անհատ պարգեւին, զանասելի գեղեցկութիւնն, զանծերանալի կեանսն, զանտրտում ուրախութիւնն, զանթառամ պսակն եւ որ սոցին նման, զոր եւ ոչ ոք ի մտաւորաց զննել կարասցէ եւ կամ բանիւ ընդ թուով արկանել զհամար վկայիցն, որք կամաւ եւ առաքինաջան նահատակութեամբ հասին աւետեացն Հօր, երանելի յուսոյն ակն ունելով` անձամբ զանձինս ի խաչ հանին կարեօք եւ ցանկութեամբ հանդերձ. կրելով յինքեանս ըստ Առաքելոյ` զբազմազան եւ զյոքնակի կիրս չարչարանաց, համբերելով նեղութեանց եւ լլկանաց, քաղցոյ եւ ծարաւոյ, ցրտոյ եւ մերկութեան, գելարանաց եւ կապանաց, ստանալով զյաւիտենական կեանսն, պսակելով ի Հօրէն լուսոյ եւ ժառանգելով զանտրտում ուրախութիւնսն:

Արդ ի սոյն իսկ ժամանակի, եւ ընդ նուաղել շրջաբերութեան կենցաղոյս, ի յետնել աւուրցս, ի ժամանակս վերջինս, եղեւ նշանս եւ սքանչելիքս այս ի միջի մերում. զոր եթէ կամեցեալ նախախնամութեանն Աստուծոյ ծաղկաձեւ պսակել սուրբ զեկեղեցի եւ զուարճալից առնել զմանկունս նոր Սիովնի, եւ բարձրացուցանել զեղջիւր սուրբ եկեղեցւոյ. զոր տեսանելով վարատեցելոցն եւ յերկուացելոցն ի հօտէն Քրիստոսի` զարթիցեն ի մահահանգիստ քնոյն, զղջասցին եւ ի գիտութիւն ճշմարտութեան եկեսցեն. աւետարանական դաւանմամբ հաստատեսցին ի հաւատս սուրբս եւ ի խոստովանութիւն սրբոյ Երրորդութեանն: Եւ այս գործիւր ի բառնալ արդարոց եւ ընդ վերանալ ընտրելոց Աստուծոյ, եւ ընդ սերանալ եւ ի բազմանալ ազգի ազգի չարեաց ի վերայ երկրի զոր սերմանեաց չար որոմանցն սերմանողն որդին կարստեան եւ մշակն անօրէնութեան:

Ընդ ժամանակս բռնակալութեան մեծի արքային Տաճկաստանի Սուլիման Շահ Սուլտան Ռուգնատնին, որ բազում հանդէս քաջութեան եւ յաղթութեան պատերազմի ցուցեալ յաւուրս ժամանակաց իւրոց, եւ յաչս յոքունց մեծարեալ ահ արկանելով ամենայն թագաւորաց տիեզերաց: Սա որդի գոլով մեծ եւ յաղթող ինքնակալ Խլիճ Ասլան Սուլտանին. ուստի գրաւեալ սորա ընդ իշխանութեամբ տէրութեանն իւրոյ զկողմանս հիւսիսոյ, սկսեալ ի Կեսարացւոց մայրաքաղաքէն մինչեւ ի մեծն Բիւզանդիոն, որ այժմ կոչի Կոստանդինոպօլիս, ունելով ընդ իշխանութեամբ զՊոնտոս եւ զՍեբաստիա եւ զամենայն զԵմենտացւոց եւ զՏրապիզոնտացւոց զտէրութիւնն. եւ հասեալ մինչեւ ի մեծ եւ ի հռչակաւոր քաղաքն Թէոդուպօլիս` որ կոչի Կարնոյ քաղաք, նուաճեաց ընդ գաւազանաւ զԵկեղեաց եւ զԴարանաղեաց, արկ ընդ ձեռամբ զիշխանն Ծոփաց, փութացաւ մինչեւ ի լայնանիստ քաղաքն Մելիտենի, մերձ ի սահմանսն Եդեսացւոց. համարձակեցայց ասել թէ եւ զամենայն աշխարհ, տիրելով ի վերայ ամենայն հայրենական աշխարհաց իւրոց: Եւ արդ այսոցիկ այսպէս եղելոց, յաւուրս սորա յերկրորդում ամի տէրութեան իւրոյ յայտնեցաւ մեծ եւ սքանչելի, պանծալի եւ հռչակաւոր վկայն Քրիստոսի, երանեալ նահատակն սուրբն Թէոդորոս:

Սա ծնեալ լինէր ի գաւառի Գամրաց` յաշխարհն Կապադովկացւոց, ի քաղաքին Կեսարացւոց, որ է աթոռ հայրապետական եւ թագաւորական, եւ ամենայն քաղաքաց Յունաց գահերիցագոյն, յոքունս ունելով յինքեան արեգակունս` զհոլս վկայիցն սրբոց, որ ջահաբորբոք լուսով պայծառացուցանեն զեկեղեցիս քրիստոնէից. զՄերկիւռիոս ասեմ եւ զԳորդիոս, եւ զմեծն Բասիլիոս. առ որս մի ի նոցանէ է տեսանել զյոքներանեան վկայն Քրիստոսի զսուրբն Թէոդորոս. արդ ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ օրհնեալ նախասացեալ քաղաքն Կեսարիա` որ զայսպիսի ջահունս եւ զարեգակունս սնուցանէր: Բայց ի հանդէս պատմութեան եկեսցուք քաջ եւ յաղթող վկայիս, եւ զսորայս քաղաքավարութիւն դրուատական բանիւք պանծալի երեւեցուսցուք. այլ դուք մաքրեցէք զլսելիս յունկնդրութիւն համբերատար ժուժկալութեան սրբոյ նահատակին: Արդ սա որ այսքան երանութեան արժանաւորեալ, ի տղայական տիոց եւ ի մայրական խանձարրոց հրահանգեալ եւ կրթեալ օրինօք եւ մարգարէիւք եւ աւետարանական կաթամբն սնեալ` ըստ շնորհաց սրբոյ աւազանին, զարգանալով ըստ աճման հասակի մինչեւ յարբունս երիտասարդութեան հասեալ, գնալով յօրէնս Տեառն եւ խոկալով ի պատուիրանս նորա ի տուէ եւ ի գիշերի. եւ ապա ըստ սարասի հասարակաց բնութեանս զուգաւորի պարկեշտ ամուսնութեամբ, ներգործելով արուեստս ինչ զոր առնէր` այնու հատուցեալ վճարէին զպէտս կենաց իւրեանց, ըստ մարգարէին, թէ` Զվաստակս ձեռաց քոց կերիցես: Ապա ի միտս եղեալ երանելւոյն ի հնարս մտանէր թէ զիարդ եւ կամ որով աղագաւ կարասցէ զաղքատութիւն մարմնոյն ի դերեւ կացուցանել, ըստ սովորութեան բնութեանս յառաջիկայն հակամիտէր: Բայց է աղքատութիւն որ պարունակեալ ունի յինքեան բազմազան փարթամութիւն, եւ է փարթամութիւն որ ունի յինքեան զնորին հակառակն, թուի թէ մի գոլով սա յայնց աղքատացելոցն` զոր աստուածեանն բան յաշխարհակեցոյց քարոզութեանն երանական բանին արժանացոյց ասելով. Երանի աղքատաց հոգւով:

Սա երթեալ առ մի ոմն ի քաղաքացեացն ասելով. «Տուր ինձ փոխ դահեկանս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, օգնական լինելով իմոյ թշուառութեանս». իսկ նա յօժարութեամբ ետ նմա որչափ խնդրեաց ինչ ի նմանէ. եւ առեալ նորա գնաց եւ անդ վատնեաց, որպէս ինձ թուի, թէ զանցաւորս վաճառեաց զարքայութեանն ստանալով զանդ երանութիւնն, զդրախտին վայելչութիւնն, զգրգանս գոգոյ հայրապետին Աբրահամու: Ո՜վ հրաշիցս. ոսկին առ հողն խոնարհէր, եւ որ բարձրեալն էր զգանձն անմահական` առ այն որ ունէր զգոյս ապականացու: Եւ իբրեւ մերձեցաւ ժամանակ հատուցանելոյ զտրիտուր փոխարինին` զոր նա ոչ ունէր հատուցանել, եւ որ պարտոյ տէրն էր` նեղէր կեղէր դարձուցանել անդրէն զպարտսն. եւ նա ոչ կարէր: Ապա առեալ տանէր առ դատաւոր քաղաքին, որ էր կարգեալ արքունական հրամանաւ դատիչ եւ իրաւարար ի վերայ ամենայն գաւառացն: Եւ իբրեւ յուղի անկեալ գնացին` պատմեաց զիրսն ստուգապէս ներհակն դատաւորին, եւ նա հրամայեաց ամենայն իրօք հատուցանել անդրէն զդարձն: Եւ իբրեւ ելին յերեսաց դատաւորին` կալեալ զնա չար ծառայակցին նեղէր զնա խեղդելով. իսկ Թէոդորոս զերծեալ ի ձեռաց նորա դարձեալ միւսանգամ անկանէր յապարանս դատաւորին. եւ անդանօր ուրանայր զքրիստոնէական հաւատն զոր ունէր, եւ ճողոպրեալ զերծանէր առ ժամայն յառնէն որ նեղէր զնա: Ապա այնուհետեւ գնացեալ ի յարկս իւր եւ նոյն ժամայն ուշաբերեալ յիշեաց զտէրունական բանն որ ասէ, թէ` Որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան, ուրացայց եւ ես զնա առաջի Հօրն իմոյ եւ հրեշտակաց սրբոց: Խորհուրդս բարիոք զմտաւ ածելով` ստրջացեալ տիրապէս եւ ի զղջումն եկեալ հաւաստապէս, անկանէր ի վերայ երեսաց իւրոց յերկիր, լայր դառնապէս եւ արտասուէր ողորմաբար, ապաշաւելով զկորուստ անձին իւրոյ. եւ եկեալ ի զարհուրումն` շքեղանայր դէմք երեսաց նորա որպէս երանեալ եւ քաջ վկայն Քրիստոսի սուրբն Յակովիկ, որ կատարեցաւ արեամբ ի փառս Աստուծոյ:

Յարուցեալ այնուհետեւ խոյս ետ ի տեղւոջէ անտի, յուղի անկեալ գնաց ի քաղաքիկ մի փոքրիկ` որ էր մերձ ի սահմանս Յունաց, որ ըստ հայական անսայթաք սիղոբայիցն կոչի Շնորհաւոր, եւ ըստ իսմայէլեան խաղտալուր լեզուին Խիրշահր. եւ անդանօր զտեղի առեալ բնակէր, ի ծածուկ ունելով զհաւատն հայրենատուր եւ ամբիծ որ առ Քրիստոս. եւ անդ կացեալ ապաշխարէր մեծաւ զղջմամբ: Յայնժամ ի սադրելոյ չարին եւ ի հակառակութենէ չար կամաց բանսարկուին` որ հանապազ մարտնչի ընդ որդիս մարդկան, յարուցանէր ի վերայ նորա փորձութիւնս: Այր ոմն ի քաղաքէն Կեսարու ի դասուց անօրինացն` գնացեալ ի նախասացեալ քաղաքն յայն, եւ հանդիպմամբ պատահեալ մեծին այնորիկ եւ ցանկալի առն Աստուծոյ, եւ ի տեսլենէն ծանեաւ զնա, եւ ըմբռնեալ զամեներջանիկ վկայն Քրիստոսի խօսել սկսաւ եւ ասէ ցնա. «Ո՞չ դու այն ես որ ուրացար զՔրիստոսն քո եւ ի բաց կացեր ի ճշմարտութենէ անտի նորա, եւ եղեր ուրացող եւ պաշտօնատար մերոց օրինացն. եւ այժմ տեսանեմ զքեզ զի ունիս զառաջին հաւատսն եւ զկարգսն քրիստոնէից, եւ պատուես զնա յօժարութեամբ, ուրանալով զմեր կրօնսն եւ քամահելով զհաւատսն յոր սկսարն»: Քանզի լուեալ էին զդարձ սրբոյն եւ ոչ գիտէին թէ ուր իցէ` զի կալցեն եւ սպանցեն զնա: Իսկ անպարտելի վկայն Քրիստոսի աներկիւղ համարձակութեամբ խոստովան եղեւ զճշմարտութիւնն եւ ոչ ուրացաւ, ասելով յայտնապէս. «Այո, ես եմ որ խաբէութեամբ չարին պարտեցայ եւ յանցաւոր գտայ առ Տէրն իմ Յիսուս Քրիստոս, որ է արարիչ երկնի եւ երկրի, երեւելեաց եւ աներեւութից, որ միայն ունի զանմահութիւն բնակեալ ի լոյս անմատոյց. զիա՞րդ ուրանայի զնա որով ճանաչէի զնա յորովայնէ մօր իմոյ. զնա միայն պաշտեմ եւ նմա երկրպագեցի ի մանկութենէ իմմէ. բայց այժմ զղջացեալ ծանեայ զճշմարտութիւնն եւ դարձայ ունել զհաւատն իմ որ առ նա»: Յայնժամ սրտմտութեանբ եւ բարկութեամբ ցասուցեալ այրն այն` ոչ կամեցաւ թողուլ զնա, այլ անդէն ըմբռնեալ տանէր զնա եպերանօք առ զօրագլուխ քաղաքին, որ արքունական հրամանաւ ընկալեալ ունէր զվերակացութիւն քաղաքին, եւ պատմեաց նմա զամենայնն: Զայս իբրեւ լուաւ քաղաքապետն այն` բարկացեալ հրամայեաց ձաղածանակ առնել եւ շրջեցուցանել զնա արհամարհանօք եւ անարգանօք ընդ փողոցս քաղաքին ի տեսս ամենայն ռամկին: Իսկ սուրբ վկայն Քրիստոսի զայն ամենայն ինքեան փառս եւ պատիւ համարելով` տանէր ժուժկալութեամբ: Յայնժամ բարկացեալ բռնաւորն հրամայեաց արկանել զսուրբն ի բանդի աւուրս ինչ:

Իսկ յետ աւուրցն անցանելոյ հանեալ տայր ի ձեռս դահճացն տանջել զերանելին. եւ զկնի չարչարանացն հրաման տայր կապանօք եւ դառն նեղութեամբ խաղացուցանել ի քաղաքն Կեսարիա առ մեծ արքայն: Եւ յորժամ մուծին ի քաղաքն` նոյնժամայն արկին ի բանդ զերանելին: Իսկ ի վաղուեան աւուրն ի ծագել արեգականն` ընթացեալ պատմեցին արքային զանցս սրբոյն վկային. իսկ նա իբրեւ լուաւ հրամայեաց փոյթ ընդ փոյթ ածել զառաջեաւ. եւ ի մտանել սրբոյն հայեցաւ ի նա արքայն մեծաւ ցասմամբ, եւ ասէ ցնա. «Այր դու, յիրաւի՞ ասեն զքէն եթէ տաճիկ եղեր, եւ այժմ յետս դարձեալ` ունիս զկարգս եւ զաղանդս քրիստոնէից, եւ պատուես զօրէնս Նազովրացւոյն, պաշտես զաստուած զոմն զոր Յիսուսն անուանեն, որ յինքեան արդէն չարչարեալ եւ խաչեալ` մեռանէր զչարագործաց մահն, եւ զմերս դեն թողեալ քամահես արհամարհանօք. արդ հրամայեմ քեզ առանց ամենայն պատճառի ունել զմերս սահմանեալ կրօնս, եւ թողուլ զսնոտի եւ զընդունայն կարգ քրիստոնէից»:

Յայնժամ անպարտելի վկայն Քրիստոսի մեծաւ համարձակութեամբ եբաց զշնորհալից բերանն` ասելով. «Ես, ո՜վ թագաւոր, քրիստոնեայ եմ եւ ծառայ Քրիստոսի, այլ եւ ի զաւակէ քրիստոնէից, եւ ոչ երբեք ուրեք լուայ եթէ եղեալ է յազգատոհմի իմում ի մասինդ յայդմիկ` յորում դուդ ասացեր, եւ ոչ ես եղէց յաւիտեան. այլ միոյն միայն Աստուծոյն իմոյ Յիսուսի Քրիստոսի` որ մեռաւն վասն մեր եւ մահուամբն իւրոյ կենդանացոյց զազգս մարդկան: Արդ ի սկզբանէ ի Նա եմք հաւատացեալ, եւ ազգաց յազգս զնա ունիմք փրկիչ, եւ կեցուցիչ. Նմա պարտ է ծառայել եւ Նմին միայն գտանել հպատակ. մի' եւ մի' լիցի ուրանալ ինձ զՏէրն իմ եւ զԱստուածն ճշմարիտ` որ է տէր կենաց եւ մահու»: Կրկնեաց դարձեալ արքայն եւ ասէ ցսուրբն. «Մի' այդպէս կայցես ի նմին յամառութեան եւ ընդդիմանար իմոց հրամանացս, ապա թէ ոչ` քարամբք քարկոծ հրամայեմ առնել զքեզ եւ բառնալ ի քաղցր կենացս»: Պատասխանի ետ սուրբն Աստուծոյ եւ ասէ. «Գիտեա այսուհետեւ, ո՜վ արքայ, զի ես ոչ եմ եդեալ ի մտի իմում երկնչել ի սպառնալեաց քոց, եւ ոչ ունիմ խորհուրդ եւ առաջարկութիւն կամաց ուրանալ զՔրիստոսն իմ, եւ լինել պաշտօնատար սուտապատիր եւ խաբեբայ կրօնիցն ձերոց. այլ պատրաստ եմ յօժարական կամօք յանձն առնուլ զչարչարանս եւ զնեղութիւնս վասն անուան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, որ վասն իմ յանձն առ զչարչարանս խաչի եւ մահու. արդ մի' յապաղեր, այլ զոր ինչ առնելոց ես արա վաղվաղակի»:

Եւ մրմռեալ արքային հրամայեաց բռամբք հարկանել զբերան սրբոյ վկային այնքան, մինչեւ թափել ատամանցն ի լնդաց նորա. եւ ետ տանել զնա առ դատաւորն ասելով. «Քննեա զդա որպէս եւ կամիս` թէ յորմէ ազգէ է, եւ վարեսցիս ընդ դմա ըստ հաճոյից քոց»: Իսկ նոքա առեալ տարան զնա ըստ հրամանի ինքնակալին. եւ ի մտանելն նորա առ դատաւորն` ծանեաւ զնա վաղվաղակի եւ ասէ. «Ո՞չ դու էիր որ երբեմն եկիր առաջի իմ եւ ուրացար զՔրիստոսն քո եւ զհաւատն հայրենի, եւ այնր աղագաւ ազատեցար յառնէն յայնմանէ` որում պարտէիր զսակս դահեկանացն. եւ ես ընկալայ զքեզ որպէս զորդի հարազատ եւ զեղբայր սիրելի, եւ պատուեալ մեծարեցի արձակելով զքեզ. արդ ուստի՞ գաս, եւ զի՞նչ է զոր լսեմս զքէն. ճշմարի՞տ են եթէ սուտ, ասա վաղվաղակի, քանզի ի քէն կամիմ ուսանել զզիարդն»: Իսկ սքանչելի այրն Աստուծոյ եւ մեծ վկայն Քրիստոսի բարձր ձայնիւ սկսաւ առաջի բազմամբոխ հրապարակին եւ յոքնախումբ ռամկին աղաղակել համարձակապէս լի արտասուօք ի լուր ամենեցուն, եւ ասէ. «Քրիստոնեայ եմ ըստ շնորհի աւազանին եւ ծառայ խաչելոյն Աստուծոյ. եւ արդ մի' լիցի ինձ ուրանալ զնա, այլ խոստովանիմ զնա Աստուած եւ տէր եւ թագաւոր, իշխան եւ փրկիչ, եւ յանձն առնում զամենայն հարուածս տանջանաց` վասն ամենասուրբ անուան Նորա. այլ եւ խնդութեամբ մեռանիմ` զի կացից առաջի Նորա զուարթ երեսօք. զի թէպէտ եւ յանցաւոր գտայ առ Տէրն իմ յառաջագոյն առաջի քոյոյդ ատենի, այլ յուսամ եւ ակն ունիմ գտանել եւ առնուլ ի Նմանէ զթողութիւն յանցանաց ի ձեռն հեղման արեան իմոյ. ահա լուար, ո՜վ դատաւոր, զամենայն յինէն ճշմարտութեամբ»:

Ետ պատասխանի դատաւորն եւ ասէ ցնա. «Ո'րդեակ իմ, մի' ընդդիմանար խրատու իմոյ, յիշեա զդաշինս ուխտին` զոր հաստատեցեր առաջի իմոյս ատենի. ես վերստին ընկալայց զքեզ եւ տաց քեզ գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ` առ ի բաւականութիւն պիտոյից կենաց անձին քում, եւ պատուեալ մեծարեսցիս յամենեցունց ի մէնջ ի մեծամեծաց եւ ի փոքունց, եւ լինիս երեւելի ի դրան արքունի. որովհետեւ ընծայեցեր զքեզ միոյն Աստուծոյ, եւ կամօք քո ուրացար զանուն քրիստոնէութեան` մերոյս անսալով կրօնից. արդ որդեակ, մի' փոխելանար եւ փոխիր յայնմ բարի խորհրդոյն, մատնելով ի կորուստ զհասակ մանկութեան քո»: Զայս եւ որ սոցին նման բանս պատրողականս խօսէր դատաւորն ի լսելիս սրբոյ վկային, կարծելով հաւանեցուցանել զնա. իսկ ամենագով սուրբն խցեալ զականջս իւր` ամենեւին ոչ ընդունէր զասացեալսն առ ի նմանէ, այլ միայն համարձակաձայն բարբառեալ ասէր. «Ո՜հ դատաւոր, խոստանալով ինձ ոսկի եւ արծաթ եւ մեծարանս եւ պատիւ ընդունել յարքունուստ, այդուիկ կամելով հաւանեցուցանել զիս քոյին կորստական եւ սուտապատիր բանիցդ, թողուլ զիս հարկեցուցանես զճանապարհն ուղիղ` որ տանի ի կեանսն յաւիտենից, ուր գանձն անապական է եւ արքայութիւնն անվախճան, եւ լսել քոյին մոլար խրատու. վասն որոյ եւ ես իսկ արտասուեմ զկորուստ անձանց ձերոց, եւ զխաւար կուրութեան իմանալի աչաց ձերոց. ուստի մնայ եւ պահի ձեզ հուրն անշէջ եւ որդն անքուն, որպէս ասաց Տէրն»: Յայնժամ դարձեալ վկային ոյժ առեալ ի Հոգւոյն սրբոյ` երդմամբ կամեցաւ հաստատել զբանն, եւ ասէ. «Երդուեալ իմ յերկինս եւ յերկիր եւ յարարիչ նոցին եւ ի հաստիչ, զի որպէս ոչ է նոցա հնար ելանել ընդ կարգս սահմանի իւրեանց, նմանապէս եւ ես ոչ եւս եմ փոխելոց յիմոց բարիոք խորհրդածութեանց. արդ զոր ինչ առնելոց ես արա վաղվաղակի, զի ես պատրաստ եմ ի մեռանել որպէս ասացի»: Եւ ամպարիշտ դատաւորն լցեալ ցասմամբ, ետ զնա ի ձեռս չարադեւ դահճացն հարկանել եւ տանջել զնա յերկար: Իսկ սպասաւորք չարին գանեալ քարամբք զկզակս նորա, մինչեւ ջախջախեալ խորտակեցան մսուրք բերանոյ նորա, առ որս վարդատեսակ արիւնն կայլակացեալ հոսմամբ ոռոգանէր զերկիրն. եւ անկեալ կայր առաջի մոցա իբրեւ զմեռեալ: Իսկ նոցա մերկացեալ ի նմանէ զհանդերձիկն զոր ունէր, եւ առիգածեալ սրբոյն` տանէին ի բանդն եւ պահէին զգուշութեամբ: Իսկ երանելի վկայն Քրիստոսի մտանելով ի բանդն` զամենայն գիշերն հանէր ի գլուխ յաղօթսն Աստուծոյ, բերկրալից սրտիւ եւ անտրտում ուրախութեամբ գոհանայր ի վերայ անպատում պարգեւացն Աստուծոյ, որ արժանի արար չարչարիլ վասն նորա. ցնծայր եւ օրհնէր զԱստուած. եւ այնպէս կայր բազում չարչարանօք ի խաւարչտին բանդին զօրէն փեսայի յառագաստի: Եւ իբրեւ այգ եղեւ, ածեալ լինէր զառաջեաւ սուրբն հանդերձ կապանօք առաջի դատաւորին յապարանս նորա. իսկ դատաւորն իբրեւ ետես զբարեյաղթ վկայն Քրիստոսի` խօսել սկսաւ ցնա եւ ասէ. «Իմաստնացա՞ր, որդեակ իմ Թէոդորէ. այժմ գիտեմ զի փոխեալ ես ի չար խորհրդոցն զոր ունէիր ի յանցելում աւուրն. ահա տեսանե՞ս, թէ ո'րչափ դժուարին է նեղութիւնք մարմնոյ կամ երկիւղ մահու, վասն որոյ եւ ես իսկ ապաշաւեմ զերիկեան աւուրն զոր սրտմտութեամբ եւ բարկութեամբ յանցեայ առ քեզ. եւ այժմ ամաչեմ ի քէն, եւ աղաչելով խնդրեմ թողուլ հայրական ալեացս զտանջանսն` զոր առ քեզ ներգործեցի. յաղթեալ ի ցասմանէ սրտիս ոչ կարացի համբերել քոյոց ախմար եւ տղայական բարուցդ եւ երիտասարդական համարձակութեանդ: Արդ ի բաց դիցես այժմ առ ի քէն զտմարդի եւ զանօգուտ կամսն` զոր ընկալար ի ձեռն խրատու քրիստոնէից, քանզի գիտեմ ես ամենայն իրօք թէ նոքա հրապուրեցին զքեզ կալ հակառակ մերոցս կրօնից. արդ լուր ինձ եւ դարձ վերստին եւ վայելեսցես ի բազում բարութիւնս ի կեանս աշխարհիս այսորիկ. եւ ոչ միայն այս, այլ լիցիս հաճոյացեալ յաչս ամենեցուն եւ սիրեցեալ ի դուռն արքունի. ահա ասացի քեզ մեղմով զամենայն, բայց զօգուտ անձին քո դու քեզէն ընտրեսցես»:

Իսկ երանելի վկայն Քրիստոսի ասէ ցդատաւորն. «Լուայ զասացեալսդ առ ի քէն զանօգտակարսդ իմ եւ զանպիտանսդ, որ առ ժամանակ մի է եւ ապա փութով լուծանի. մի' արդեօք ո՞չ լուար դու յինէն առաջի քո եւ ամենայն ատենիդ երէկ յանցելում աւուրն, որպէս երդուայ Աստուծով իմով, ոչ փոխիլ ի հաստատուն յուսոյն իմոյ զոր ունիմ առ Քրիստոս ի մանկութենէ իմմէ. ապա եթէ մոռացեալ իսկ է քո, դարձեալ կրկնեմ եւ երեքկնեմ եւ զսոյն ածեմ ի յիշատակ անդանդաղ եւ յօժարական կամօք, զի հաւատն իմ եւ յոյսն զոր ունիմ առ Տէրն իմ` անխախտելի է եւ հաստատուն. զի դիւրին է շարժել կամ փոփոխել լերինս բարձրացեալս` որ կայ հանդէպ մեր, քան թէ յիմոց մտացս փոփոխել եւ կամ ի բաց կալ ի հաւատոցս եւ ի յուսոյն որ առ Քրիստոս. արդ դու որպէս եւ կամիս արագապէս կատարեա զկամս հրամանաց քոց ի վերայ իմ»: Եւ նոյնժամայ բարձր ձայնիւ գոչեաց փառաւոր եւ սքանչելի վկայն Քրիստոսի ի լուր ամենեցուն եւ ասէ. «Քրիստոս Որդի Աստուծոյ, որ ի հայրական ծոցոյ խոնարհեցար առ ազգս մարդկան եւ առեր մարմին ի սրբոյ Կուսէն, ծնար անճառապէս եւ առանց արատոյ. եւ զկանխատեսութիւն մարգարէիցն կատարելով եկիր ի Յորդանան, գառնդ Աստուծոյ` որ բառնաս զմեղս աշխարհի, եւ նոյնժամայն տեսեալ ցելեալ զերկինս մեծի Կարապետին քո, եւ Հոգին Աստուծոյ զի իջանէր ի վերայ փառակցիդ իւրոյ. որ զամենայն յանձն առեր վասն մեր բայց ի մեղաց, եւ խաչիւ եւ արեամբ ազատեցեր զմեզ ի ծառայութենէ մեղաց. խոստովանիմ զքեզ Աստուած կատարեալ, մի յԵրրորդութենէդ, համագոյակից եւ փառակից, պատուակից եւ իշխանակից Հօր եւ Հոգւոյդ սրբոյ. խոստովանեա եւ զիս, Տէր, առաջի Հօր քոյ եւ հրեշտակաց սրբոց, որպէս խոստացեր. մի' յանարժանութիւնս իմ հայեսցիս, այլ գթա յիս, եւ մի' անտես առներ զծառայս քո. եւ կատարեա զընթացս իմ ըստ կամաց քոց բարեսիրաց, զի դու միայն ես փառաց եւ պատուոյ արժանի. եւ քեզ փառք յաւիտեանս. ամէն»:

Իսկ անօրէն դատաւորն եւս առաւել լցեալ սրտմտութեամբ եւ բարկութեամբ` յարձակեաց ի վերայ սրբոյն զսպասաւորսն անօրէնութեան, եւ անտանելի տանջանօք չարչարէին զամեներջանիկ նահատակն Քրիստոսի, մինչեւ բազմաց իսկ ասել թէ մեռաւ. եւ քարշեալ ընդ փողոցամէջ քաղաքին` ունելով զհերաց գլխոյ, եւ տարեալ ընկեցին զնա ի բանդին. որ եւ անդ լինէր զաւուրս երիս: Իսկ երանեալ վկայն կոչեցեալ զայր ոմն քահանայ ճշմարտախօս եւ իրաւաբան, բարեպաշտօն եւ երկիւղած յԱստուծոյ, որում անուն էր Գէորգէոս, որ իբրեւ լուաւ` յօժարական կամօք եկն առ նա. եւ ասէ սուրբն. «Ո՜հ տէր իմ Գէորգէոս, յարուցեալ երթայցես ի վանսն հայրապետին մերոյ, առ եպիսկոպոսապետն եւ տէրն իմ Անանիաս, եւ պատմեսցես նմա զամենայն անցս աղետիցս եւ զկիրս չարչարանաց անձին իմոյ. եւ աղաչեա զնա աղօթս առնել ի վերայ իմ, թերեւս արժանի եղէց առնուլ յանձն զմարտիրոսական նահատակութիւն»: Եւ ապա ողջունեալք ի միմեանց` առաքեաց զքահանայն, եւ ինքն անդէն յարուցեալ կայր յաղօթս. իսկ նախասացեալ քահանայն եկեալ փութանակի առ կաթուղիկոսն Հայոց` պատմեաց նմա զամենայն իրսն ստուգութեամբ: Իսկ նա ըստ բնածին բուսոյ բարուցն եւ ըստ առաքինասէր կամացն զոր ունէր առ որբս եւ այրիս եւ առ անայցելուս, եւս առաւել առ այնոսիկ որ վասն հաւատոց արեամբ չափ նահատակէին, որպէս եւ առ սուրբ վկայիւս է տեսանել. զոր իբրեւ լուաւ զասացեալսն առ նա ի քահանայէն վասն սրբոյն` յարուցեալ իսկոյն եմուտ ի սենեակ իւր հանդերձ սուրբ եպիսկոպոսօք եւ ուղղափառ վարդապետօք եւ ամենայն եկեղեցական ուխտիւն, եւ անկեալ յերկիր ի վերայ երեսաց իւրեանց` աղօթս մատուցանէին առաջի Աստուծոյ հանդերձ ջերմեռանդն արտասուօք զաչս ի յերկինս համբարձեալ յօգնականութիւն զնահատակադիրն կոչէին` ապրեցուցանել զծառայն իւր զսուրբն Թէոդորոս, ասելով երգս ինչ ի սաղմոսէն միաբանական ձայնիւ. Աստուած յօգնել ինձ նայեաց, եւ Տէր յընկերել ինձ փութա. եւ դարձեալ` Ձայնիւ իմով ես առ Տէր կարդացի. եւ թէ` Տէր լուր աղօթից իմոց. եւ դարձեալ` Բազում նեղութիւնք են արդարոց, յամենայնէ փրկէ զնոսա Տէր: Եւ անդ կացեալ յաղօթս իբրու ժամս երիս, դարձեալ անդրէն վերառաքեն զնախասացեալ քահանայն Գէորգէոս առ քաջամարտիկ վկայն ի բանդին, եւ բանս բազումս մխիթարականս զկնի նորա. եւ նա յարուցեալ գնաց եւ պատմեաց զամենայն յորդորական զբանսն եւ զօրինակ համբերութեան զառ ի սրբոյ հայրապետէն ասացեալսն. զոր լուեալ սրբոյ վկային եւս առաւել հաստատեալ ի հաւատս անշարժ յուսոյն որ ի Քրիստոս. եւ քահանային երկրպագեալ սրբոյն` դարձաւ անդրէն առ քահանայապետն: Իսկ կաթողիկոսին հրամայեալ նոյն քահանային առնուլ կերակուր ինչ ի պէտս մարմնոյ երանելւոյն` տանել ի բանդն. մտեալ ի ներքս առ նա` տայր նմա ուտել. զոր առեալ եկեր առաջի նորա. եւ ապա յարուցեալ երկոքին միաբան կացին յաղօթս եւ կնքեալ զինքեանս նշանաւ խաչին նստան. եւ աստուածուսոյց քահանայն սկսաւ երկրորդել նմա զոր ինչ գրեալ է ի գիրս աստուածայինս, զնահատակութիւնս բազմաչարչար վկայիցն Աստուծոյ, զնեղութիւնս արդարոցն, զհամբերատար ժուժկալութիւնս սրբոցն, եւ զհանդէս նախամարտիկ արանցն ընտրելոց ի Քրիստոս, զլլկանսն, զձաղանսն, զխաչն, զեղէգն. նաեւ քարոզէր նմա ի հին եւ ի նոր կտակարանաց: Իսկ սուրբն եւ ամենասուրբն ունկնդրութեամբ լսէր նմա եւ զուարթութեամբ ուրախանայր, ցանկայր եւ փափաքէր հասանել երանաւէտ կոչմանն եւ անթառամ պսակացն: Իսկ քահանային համբուրեալ զսուրբն` յանձն արարեալ զնա ամրածածուկ աջոյն Աստուծոյ Հօր, եւ ինքն դարձեալ վերստին առ եպիսկոպոսապետն: Իսկ կաթողիկոսին զաւուրս վեց զայս այսպէս նախախնամեալ հոգաբարձութեամբ, առաքելով զքահանայն միշտ առ նա` որպէս ցուցաք յառաջագոյն:

Եւ ապա զկնի աւուրցն վեցից յղէր դատաւորն ի բանդն առ սուրբն ի պատուաւորաց իւրոց ի մեծամեծ աւագանւոյն, ի գիտնականացն եւ յընթերցողացն իւրեանց առասպելաբան ուսմանցն, խօսել ընդ նմա բանս ինչ պատրողականս, թերեւս կարասցեն ածել ի հաւան զընտիր նահատակն: Եւ մտեալ ամպարշտացն առ նա ի բանդին, տային զողջոյնն մահացու եւ նստէին առաջի նորա. խօսել սկսան եւ ասեն ցնա. «Ընդէ՞ր կաս եւ մնաս ի դմին յամառութեան եւ նստիս ի խաւարչտին տեղւոջդ` մատնելով զանձն քո ի մահ, անտես առնելով զկեանս քո. վասն ո՞ւմ առնես զայդ եւ կամ վասն որո՞յ յուսոյ համբերես այդպիսի լլկանաց եւ անհանդուրժելի չարչարանաց. լուր մեզ եւ ընկեա ի քէն զընդունայն խորհուրդս կամաց քոց, եւ յարուցեալ ուղեկից լեր մեզ, զի գնասցուք առ գլխաւոր մերոյ օրինացն եւ ընկալցիս բազում ընծայս եւ պարգեւս ի նմանէ եւ ի մէնջ ամենեցուն, եւ զերծեալ ապրեսցիս ի տանջանացդ յորում կասդ»: Եւ այսպիսի օրինակաւ բազում բանս հրապուրանաց ասէին առ սուրբ վկայն` խափանել կամելով զնա յառաջի եդեալ ճանապարհէն. այլ նա քանզի աստուածային հրով սիրոյն բորբոքեալ էր` ամենեւին ոչ այլ ինչ առնէր պատասխանի առ նա եկելոցն, բայց միայն զայս բան ասելով, թէ` «Քրիստոնեայ եմ եւ Քրիստոսի ծառայ` ըստ վերստին ծննդեան աւազանին, եւ ճշմարիտ խոստովանող աստուածութեանն Քրիստոսի»: Եւ իբրեւ ոչ կարացին շարժել եւ խախտել զկարծրութիւն հաստատուն հաւատոյ նորա եւ տկարացան առ ի վանել զամուրս նորա, յարուցեալ այնուհետեւ ամօթալից գնացին ի տեղւոջէ անտի: Իսկ ի միւսում աւուրն խորհուրդ առեալ դատաւորն` առաքէր առ սուրբն զայլս ոմանս յընչաւէտ եւ ի գոյաւոր իշխանացն` բերելով ընդ ինքեանս ոսկի եւ արծաթ եւ հանդերձս ազնիւս եւ մեծագինս. եւ մտեալ դնէին զայն ամենայն առ ոտս սրբոյն, եւ ըստ օրինակի առաջնոցն բանիցն խօսէին առ նա: Յայնժամ ամենայն երանութեանց արժանաւոր վկայն Քրիստոսի` տեսանէր իմանալի ակամբ հոգւոյն զարկուած եւ զփորձանս բանսարկուին, զոր ածէր ի վերայ ինքեան ի ձեռն չար սպասաւորացն անօրինին, արհամարեալ զնոսա ցրուէր եւ ի բաց մերժէր զպարգեւս ընծայից նոցա զոր բերեալն էին նմա, եւ թքեալ քամահէր մղելով ի նոսա զկորստական ձիրն նոցա. եւ միայն զայս բան աղաղակէր, թէ` «Քրիստոնեայ եմ, քրիստոնեայ, ինչք ձեր եւ խոստումն պարգեւաց ձերոց ընդ ձեզ լիցի ի կորուստն յաւիտենից»:

Եւ իբրեւ տեսին զանսասանելի զպնդութիւն հաւատոյ նորին, գնացին եւ նոքա ամօթալից դիմօք զօրէն յառաջագոյն եկելոցն: Ապա զկնի աւուրց ութեւտասանց անցանելոյ` վաստակեցան պարտեցան չար սպառազէնքն մարտնչելով ընդ սրբոյ վկային: Այլ եւ յետ այսչափ անտանելի չար եւ դառն տանջանացն զոր անցուցին անօրէնքն ընդ սուրբ մարմին երանելւոյն, հատին ի վերայ նորա զվճիռ մահու այսպիսի օրինակաւ. «ԶԹէոդորոս այր ժանտ եւ ապարասան` ազգաւ եւ տոհմիւ եւ քաղաքավարութեամբ ի գաւառէս Գամրաց, եւ զկերպարանն եւ զձեւ ունելով զաղքատութեան, չքաւորութեան աղագաւ ի բաց կացեալ ի հայրենատուր հաւատոցն եւ այժմ անդրադարձեալ պաշտէ զԱստուած ոմն զխաչեալն` զոր Յիսուսն անուանեն, եւ որ ոչ միով իւիք կարացաք զմիտս նորա շրջել կամ շարժել յետս` յառաջի եդեալ ճանապարհէն, ոչ ամենայն մեծութեամբ աշխարհիս եւ ոչ բնաւ համօրէն տանջանարանօք զոր արկաք ի վերայ նորա. այսուհետեւ հրամայէ մեր դատողական ատեանս կախել զնա կապանօք ընդ փայտն մահապարտաց, եւ քարկոծ առնել ամենայն բազմութեամբ զչարաբաստ մարմին նորա»: Յայնժամ անօրէն դահիճքն ըստ հրամանի դատաւորին եկեալք ի բանդն առ սուրբն, սկսան ողոքանօք բանիւք ասել ցերանելին. «Տե'ս, ահաւասիկ հատաւ ի վերայ քո վճիռ մահու, արդ զոր ինչ կամիս եւ առնելոց ես` ասա մեզ վաղվաղակի»: Իսկ սուրբ վկայն Քրիստոսի ասէ ցնոսա. «Արդ զոր յառաջագոյն ասացի ընդ ձեզ եւ զնոյն դարձեալ վերստին ասեմ, եթէ բանից ձերոց ամենեւին ես ոչ եմ լսելոց. քանզի ի սմին յայսմ գիշերի տեսանէի յանուրջս զՏէրն իմ Քրիստոս ունելով ի ձեռին իւրում թագ իմն թագաւորական եւ պսակ արքունական. ձայն եղեւ առ իս ասելով. Թէոդորէ, եկ, ա'ռ զբրաբիոնն կենաց ի ձեռաց պսակադրիս. արդ իմ տեսեալ զայն ամենայն` ըղձալի տենչմամբ փութամ գնալ առ նա, զի ընկալայց զվարձս վաստակոց իմոց: Արդ աղաչեմ զձեզ, մի' խափան առնէք ընթացից իմոց առ ցանկալի անձին իմոյ, եւ մի' կայք ներհակ ճանապարհիս` որ ի կեանս անապականս կարապետէ»: Իսկ նոցա հանեալ զնա յարգելանէն, առեալ տանէին ձեռս յետս կապեալս ի տեղի կատարման ասպարիսի նահատակութեանն, եւ ամենայն բազմութիւն քաղաքին Կեսարացւոց ընթացեալ երթային զկնի սրբոյն ի տեսարանն. եւ մինչդեռ հանէին զնա ընդ դուռն քաղաքին` պատահեալ նմա ի ճանապարհի անդ երկրորդ արքային եւ ասէ ցնա. «Այր դու, ընդէ՞ր մեռանիս ի տարապարտուց եւ ընդ վայր. այժմ ասա բան ինչ հայհոյութեան, եւ անցեալ գնասցես պաշտելով զոր ինչ եւ կամեսցիս»: Իսկ քաջամարտիկ եւ անպարտելի զինուորն Քրիստոսի ամենեւին ոչ ետ նմա պատասխանի, այլ ի ձայն բարձր աղաղակեաց ասելով. «Քրիստոս որդի Աստուծոյ` որ բնակեալդ ես ի բարձունս, եւ անքուն ակն քո զննեալ տեսանէ զսիրտ որդւոց մարդկան. որ քննես զգաղտնիս խորոց ամենեցուն, խնդրեմ ի քէն եւ աղաչեմ, անքնին եւ ինքնազօր յամենայնի, հայեաց ի նուաստութիւն մարմնոյ իմոյ եւ զաներեւոյթ զօրութիւն Հոգւոյդ սրբոյ առաքեա յօգնութիւն տառապեալ անձին իմոյ, եւ արժանաւորեա զանարժանութիւնս իմ հասանել անսահման մեծութեանս այսորիկ եւ գրիլ ի պարս վկայիցն որք հրաւիրեալ են յընթրիս անմահ փեսայիդ. եւ հեղմամբ արեան իմոյ շնորհեա զթողութիւն յանցանաց իմոց, եւ քեզ փառք յաւիտեանս. ամէն»:

Արդ մինչդեռ սուրբ վկայն զայս առանձինն աղօթս մատուցանէր Աստուծոյ, յանկարծակի հարեալ դահճին զսուրբն` մղէր փութացուցանելով զնա ի տեղի նահատակութեանն. եւ սուրբն դարձեալ սկսաւ աղօթել այսպէս. «Որդի Աստուծոյ եւ Տէր ամենակալ, փառաւորեալ եւ հզօր յամենայնի, անսահման եւ անքնին մեծութիւն, զոր ոչ արարածոց տանին բնութիւնք եւ ոչ հրեղինաց ոգիքն նկատեն զանակնարկելի կամս աստուածութեան քո, եւ չիք սահման գթութեան եւ ողորմութեան քո, քանզի ամենայնի դու ես Տէր` որ ի բարձրութիւնս եւ ի խորութիւնս. զի քոյով հրամանաւդ կառավարին արարածք եւ ակնարկութեամբ քոյով խնամարկին եւ առկայանան յիւրեանց կայանս: Արդ ես անարժան ծառայս ոչ անյոյս եղեալ յիմմէ փրկութենէ, եւ ոչ վհատի սիրտ իմ յամենագութ ողորմութեանց քոց, զի ամենայն կենցաղական իրաց փոխանակ` զքեզ սիրեցի, զքեզ ընտրեցի, ի քեզ հաճեցայ եւ ամենայն փափագանօք եւ բաղձանօք յօժարեցի հասանել անմահ բարեաց քոց: Արդ որովհետեւ կանգնեցեր զանկեալս եւ վերածեր ի կեանս անմահս, եւ կացուցեր զիս ի հանդէս վկայական ասպարիսիս, արդ մի' ի բացէ առներ յինէն զողորմութիւն քո, եւ մի' տար ապականիչ գայլոյն մտանել յանդաստանս քո, զի դու միայն ես փառաց եւ պատուոյ արժանի. եւ քեզ փառք յաւիտեանս. ամէն»:

Արդ մինչդեռ սուրբն զայս աղօթս մատուցանէր Աստուծոյ` յախուռն յարձակմամբ յարեան ի վերայ նորա սպասաւորքն անօրէնութեան, եւ ըմբռնեալ զնա տարան ի տեղի կատարմանն մերձ ի փայտն մահու` զոր կանգնեալ էին ի սպանումն գողոց եւ աւազակաց ի մէջ բազմակոյտ հրապարակին, յորս հաւաքեալ լինէին ի կողմանց կողմանց արանց եւ կանանց հաւատացելոց եւ անհաւատից, իբրեւ զմանրամաղ փոշի սքախառն օդով բերեալ լինէին ի տեղեաց տեղեաց ի տեսիլ նահատակութեան սրբոյն: Ուրախութեամբ ցնծայր եւ կաքաւելով հրճուէր ցանկալին զուարթնոց ի հանդէսն յայն, մարտ եդեալ մաքառէր հոգւովն երիտասարդ մանուկն եւ փափաքելին լուսերամիցն: Յայնժամ ուժգնակի քարշմամբ բերեալ լինէր ի սպասաւորացն մերձ ի փայտն նահատակն քրիստոսազգեաց, եւ պնդեալ զնա ընդ փայտին յոտից մինչեւ ցլանջսն: Իսկ անօրէն դահիճն մերձ եղեալ առ սուրբն` ասէ. «Ասա բանս ինչ հայհոյութեան եւ ապրեսցիս ի մահուանէդ, եւ յետ այնորիկ երթ արա զկամս հաճոյից քոց»: Իսկ ջատագովն ճշմարտութեան սուրբ վկայն Քրիստոսի լցեալ զբերան իւր խխով` եթուք յերեսս անօրինին, եւ նա անդրէն դարձեալ անամօթաբար զնոյն բանս խօսեցաւ եւ ասէ. «Երդուեալ ի կեանս արքային` եթէ ոչ լուիցես խրատու իմոյ` փութով բառնամ զքեզ ի կենացս»: Ասէ ցնա սուրբն. «Դառնասցի քեզ աչք արքային քո` եթէ ոչ արագապէս կատարեսցես զկամս չարութեան քո առ իս»: Յայնժա'մ երիցս անիծեալ եւ թշուառական դահիճն հարեալ ուժգնակի տապարաւ զգագաթն սրբոյն, եւ նոյնժամայն շեշտակի ճեղքեալ մինչեւ յունկն նորա. եւ այլ ոմն հարեալ վիմաւ զբիբս աչաց նորա` եւ տեսանողականն կախէր զերեսօք նորա: Իսկ մեծ վկայն Քրիստոսի, սուրբ Թէոդորոս, ձայն բարձեալ առ նոսա ասելով. «Ներեցէք ինձ սակաւիկ մի»: Եւ նոքա ունկնդիր եղեալ անսացին` կարծելով թերեւս զղջացաւ վասն սաստիկ հարուածոցն: Սուրբն ասէ. «Երդմնեցուցանեմ զձեզ ի կեանս արքային ձերոյ, զի թոյլ տալով խնայեսջիք մնալով միւսոյ աչաց իմոց, որպէս զի տեսից զյօշումն եւ զչարաչար քանցումն մարմնոյ իմոյ, եւ այնու ցնծացեալ ուրախ եղէց ի փրկութեան իմոյ զոր տուաւ ինձ ի Տեառնէ Աստուծոյ»: Իսկ ամպարիշտ դահճացն անարգեցին զերանելեաւն եւ ասեն. «Մեք կարծէաք թէ զղջանալով քո դարձցիս ի քոյին յամառութեանցդ, վասն այնորիկ ներեցաք քեզ»: Եւ անդէն վերացուցեալ դահճին եհար վաղակաւորաւն զճակատ երանելւոյն եւ ի բաց եհան զսկաւառակն ի գլխոյ անտի. եւ սուրբ վկայն աղաղակեաց ի ձայն մեծ եւ ասէ. «Տէր իմ եւ Աստուած Յիսուս Քրիստոս, ընկալ զիս որ վասն անուանդ քո մեռանիմ»: Եւ նոյնժամայն հանդերձ կապանօքն շրջեցաւ փայտն ընդ արեւելս կոյս, քանզի կանգնեալ կայր ընդ հարաւ. ընդ որ հիացեալ զարմանային ի նա ամենեքեան ի վերայ սքանչելեացն եղելոց: Եւ յորժամ դարձաւ յարեւելս ամենագով սուրբն` յաղօթս եկաց այսպէս. «Գոհանամ զքէն, Տէր Յիսուս Քրիստոս, փրկիչ եւ ստեղծիչ աշխարհի, որ յաղագս դատապարտութեան բանական բնութեանս առաքեցար ի հայրական ծոցոյ ի խնդիր մեզ մոլորելոցս, եւ զինքնազօր աստուածութիւնդ խոնարհեցուցեր ընդ մահու լծով, եւ զբազուկս քո զաշխարհակեցոյց տարածեցեր ի վերայ կենդանարմատ փայտին, եւ ի հարուածոյ տիգին ոչ դարձուցեր զթիկունս քո, եւ ոչ զկերպարանդ Հօր ի թքոյն եւ յապտակէն. արբեր եւ զքացախն խառնեալ ընդ լեղի եւ զկողահոս աղբիւր աստուածային արեանդ բացեր լուանալով զվէրսն Ադամայ, եւ զմուրհակս պարտեաց ամենայն մարդկան պատառեցեր ի վերայ խաչին, եւ աշխարհակեցոյց մահուամբն քո փրկեցեր զմեզ ի մեռելութենէ մեղաց: Եւ եթէ անսահման եւ անքանակ աստուածութիւնդ կրեաց զայս ամենայն վասն մեր, ո՞րչափ եւս առաւել հողեղինի եւ ընդ մեղօք բնակեալ բնութեանս` պարտիմք հեղուլ զարիւնս մեր վասն աստուածային արեանդ, եւս առաւել իմոյ նուաստութեանս, որ եթէ բիւր եւ զանազան վիշտք եւ չարչարանք կրէր յիմում մարմնի, առաւել եւս պիտոյ էր վասն անբաւ բարերարութեանդ քո որ առ իս. դարձեալ թէ ամենայն երկնաւոր խմբաւորութեանցն բարբառն էր ի բերանի իմում` ի՞բր արդեօք այնու ամենայնիւ կարէի պատմել զանճառ տնօրէնութիւնդ քո, կամ օրհնութիւն եւ գոհութիւն ամենօրհնեալ աստուածութեանդ քո վերառաքել, եթէ յորքան եւ յորպիսի անօրէնութենէ հաներ զիս, եւ յանբաւ եւ յանճառ երանութեան մերձեցուցեր. եւ արդ այսուհետեւ քա…»:

Եւ մինչդեռ շունչ նորա ի նմա էր, եւ մատուցանէր աղօթս, հարին զնա յամենայն կողմանց սուսերօք եւ քարամբք եւ փայտիւք. եւ նա ուրախութեամբ աւանդեաց զոգին:

Յետայսորիկ ի ցոլանալ պայծառ լուսոյ ի վերայ մարմնոյ սրբոյն` յարհաւիրս անկեալ դահճացն` խոյս ետուն անտի. եւ Շահռուգնատին իմացեալ զեղեալսն` հրամանետ Անանիայ հայրապետի փութով բառնալ եւ թաղել զնա: Եւ գնացեալ բարձին զսուրբն եւ ամփոփեցին պատուով յարժանաւոր տեղւոջ. եւ արար Աստուած բազում սքանչելիսի գերեզմանի նորա ի վերայ հիւանդաց եւ ախտաժետաց: Եւ եղեւ փառաւոր նահատակութիւն երանելւոյն յամի Տեառն 1204 եւ ի թուին Հայոց ՈԾԳ, ի մայիսի 18, յաւուր երեքշաբթի, յեօթներորդ ամի թագաւորութեան Լեւոնի արքայի Հայոց եւ յերկրորդ ամի Ռուգնատինայ [1] :

[1] Յիշեալ վկայաբանութեան բնագիրը տպուած է ի Վարք եւ վկայաբանութիւնք սրբոց հատընտիր քաղեալք ի ճառընտրաց. հատոր Ա. Վենետիկ. 1874, էջ 550-568: Վկայաբանութիւնը ընդհատուած է էջ 568, (մերը էջ 92, տող 23) հետեւալ ծանօթութեամբ. «Աստ թերի մնայ օրինակն»: Բայց Աւգերեան եւ Չամչեան անշուշտ այս վկայաբանութեան ամբողջական եւ անթերի օրինակն ունեցած են, որովհետեւ երկուքն եւս գրեթէ նոյն բառերով դրած են վկայաբանութեանս համառօտութիւնը մինչեւ վերջը: Այսպէս տես Աւգերեան, Լիակատար վարք սրբոց, հատոր ԺԲ. էջ 181-3, մայիս 18, ուր եւ ճառընտրի համարը կը դրուի, «Ճառընտ. Բ. երես ՊԿԵ»: Իսկ Չամչեան, հատ. Գ. էջ 176-8, այսպէս սկսած է. «Եւ մինչդեռ նա անդ էր ամսօրեայ ժամանակօք (այսինքն Փոքր Հայոց Անանիա կաթուղիկոսը ի Կեսարիա), նահատակեցաւ սուրբ վկայն Թէոդորոս` որ եւ Թորոս, զորմէ արժան համարիմ գրել աստ սակաւուք, ըստ որում պատմէ զնմանէ ընդարձակ եւ ճառօրէն մի ոմն յականատես վարդապետաց եղելոց ի քաղաքի անդ, որպէս աւանդի ի հին երկաթագիր ճառընտիրս` գրեալ ի նմին դարու: - Այս Թէոդորոս էր որդի առն բարեպաշտի յազգէ հայոց ի քաղաքն Կեսարիա… եւն»: Ընդհատուած վկայաբանութեան շարունակութիւնը արտատպում ենք Զամչեանի համառօտութիւնից: Հմմտ. նաեւ Յայսմ. Գ. տպ. Ա. 224'-225', որ մի ամբողջական օրինակի համառօտութիւնն է: