ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

  16.
ԳՐԻԳՈՐ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԿԱՐՆԵՑԻ
† ՉՀ արաց ԻԲ =1321, յունիս 20, շբ.

Ընդ ժամանակս բռնակալութեանն ազգին Նետողաց` կրկին զօրացեալ ազգն Իսմայէլեան` յարուցանէին հալածանս ի վերայ ամենայն քրիստոնէից, մանաւանդ ի վերայ աշխարհիս Հայոց: Եւ չար հողմունք հագարային հնչեցին հանգոյնօրէն ամբարիշտ թագաւորացն Դեկոսի, Դիոկղետիանոսի եւ Յուլիանոսի Ուրացողին, քանզի ազգն Նետողացն դառնային ի դին Իսմայէլականաց եւ յաղագս մարմնականասէր կրօնից օրէնսդրին իւրեանց` յանձն առնուին զթլփատութիւն եւ արբանեկութեամբ նոցին բազում չարիք անցուցանէին յեկեղեցիս քրիստոնէից եւ զպաշտօնեայս Աստուծոյ խափանել ջանային ի սուրբ եկեղեցեայցն Աստուծոյ: Եւ ի բազում տեղիս յաւարի առեալ քակէին, զոր Տէր Յիսուս խափանեաց հոգով զօրութեամբ իւրով եւ խափանեսցէ զյարձակումն անօրինացն: Եւ ըմբռնեալ զքրիստոնեայսն դառն տանջանօք նեղէին ուրանալ զքրիստոսական հաւատն` որ ի Հայր եւ յՈրդի եւ յամենասուրբ Հոգի: Դարձեալ տեղի ետուն եւ եդին հարկս ի վերայ քրիստոնէից եւ յամենայն գլխոյ առնուին եօթն ութ դահեկան` յամենայն ամի, կամ ուրանալ զՔրիստոս, կամ տալ զդահեկանն` որ է խարաճ. զոր ոչ հնազանդեցան քաջահաւատքն եւ արիքն խաբեբայ աղանդից նոցա, այլ յանձն առին տալ ըզհարկն յամենայն ամի: Եւ մերային սեռս եւ քրիստոսադաւան քրիստոնեայք մտանէին ի լուծ հարկացն եւ գոհութեամբ տային զինչս եւ զստացուածս վաճառէին եւ տային յամենայն ամի եւ յերկոտասանամեայ մանկանէ առնուին զհարկն. եւ բազումք տարագիրք եղեալ վասն հարկին: Իսկ քրիստոնէիցն տալով զայս ամենայն` անվրդով կացին ի հաւատս` որ ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս:

Եւ արդ մինչ էր թուականն Հայոց Չ եւ Հ, ամբարիշտ ոմն յազգէն Նետողացն` որում անուն Դամուր Տաշասի, այս է ինքն Երկաթաքար. եւ անօրէնն գայ յաշխարհն Հոռոմոց եւ տեսեալ զերկիրն Հայոց զԿիլիկիա, զի որպէս ճիւղ մի ձիթենւոյ մնացեալ դադարէին ի նեղ եւ անձուկ եւ ի խորշակահար երկրին բազում տառապանօք, ի մէջ երկուց անօրէն ազգացն այն` Եգիպտացւոց եւ Արակլիացոց:

Արդ անօրէն Երկաթաքարն այն ի նախանձ մտեալ ընդ թագաւորն Հայոց վասն իրիք պատճառանաց եւ խորհէր աւարի առնուլ զերկիրն խրոխտանօք եւ մռմռայր իբրեւ զառիւծ, զօրս ժողովէր, հեծեալս կազմէր, դեսպանս առաքէր խաբեբանօք, զի ըմբռնեսցէ զթագաւորն Հայոց եւ զաշխարհս աւարի առցէ: Զոր իմացեալ զչար խորհուրդն նենգաւորին` ոչ հնազանդեցան հրամանի նորա. այլ ամրացան յիւրաքանչիւր դղեակս եւ յամրոցս, ի քարանձաւս եւ այլ անառ կլանիս: Եւ անօրէն Երկաթաքարն այն մտեալ յերկիրն Հայոց բազում հետեւակօք եւ ձիաւորօք եւ բազում աւերմունս արարին եւ զհրաշափառ եկեղեցին Էջմիածինն այրեցին հրով, ընդ նմին եւ զկէս քաղաքին: Նաեւ զվաստակ երկրին այրեցին եւ անթիւ սպանին եւ գերի վարեցին: Եւ ելեալ անդրէն եկին ի Կեսարիա Կապադովկացւոց եւ զխաչն Սերախայ առեալ մանրեցին, քանզի էր կազմեալ յոսկոյ սրբոյ. եւ բազում քահանայս ի հռոմադաւան քրիստոնէիցն նահատակեցին. զոր Տէր Յիսուս հատուսցէ նոցա զհատուցումն նոցա նոցին:

Եւ զայն տեսեալ անօրէն դատաւոր ոմն ի մայրաքաղաքէն Կարնոյ, քանզի ունէր նախանձ ինչ ընդ եպիսկոպոս քաղաքին եւ առ քրիստոնեայս, գնաց առ չարիմաց Երկաթաքարն եւ առեալ հրամանս հրովարտակաց եւ զինուորս բազումս, գայ ի քաղաքն Կարնոյ: Եւ ժողովեալ զբազմութիւն քաղաքին հանդերձ եպիսկոպոսաւն Տէր Գրիգորիսիւ եւ զանիրաւ հրովարտակս կարդայր առաջի ամենայն բազմութեանն. եւ ըմբռնեալ զեպիսկոպոսն, ընդ նմին եւ զնորին հօրեղբայրն զՏէր Պապն եւ ըմբռնութեամբ կապեալ թլփատեցին եւ դարձուցին ի պիղծ հաւատն իւրեանց: Իսկ սուրբ եպիսկոպոսն ասէ թէ` «Մերկ եկն ամենայն ծնեալքն յաշխարհս եւ մերկ ելանելոց եմք յաշխարհէ, ըստ աստուածաբան առաքելոյն Պօղոսի` որ ասէ. Չունիմք քաղաք որ աստէն մնալոց է»: Իսկ անօրէն զինուորքն եւ դատաւորն կապեցին զեպիսկոպոսն եւ նստեալ յատենի` կացուցին առաջի իւրեանց` ի հարցանել եւ ի դատել զնա, որպէս խաչահանողքն զՏէրն:

Ասեն բռնաւորքն. «Ո՞ւր է խաչն քո` որ կազմեալ է յոսկոյ, զոր դուք Աստուած պաշտէք եւ երկրպագութիւն տայք որպէս Աստուծոյ»:

Եպիսկոպոսն ասէ. «Մեք պատուէր ունիմք ի Տեառնէ մերմէ ոչ ստանալ ոսկի եւ ոչ արծաթ, ոչ ակունս, ոչ մարգարիտս եւ ոչ հանդերձս փափուկս. այլ զՔրիստոս միայն ստանալ, զի ի նորա յարքայութեանն վայելեմք: Իսկ խաչն զոր ասէք եթէ Աստուած պաշտէք, ո'չ է նա մեր Աստուած, այլ զեն Աստուծոյ եւ մեզ պատճառ երկրպագութեան»:

Յայնժամ լցան ցասմամբ եւ բարկութեամբ բռնաւորն եւ դատաւորն եւ հրամայեաց չար սպասաւորացն երկաթի բրօք հարկանել զկուրծսն եւ զթիկունս` մինչեւ բացան կողք եւ ոսկերք թիկանցն` զոր ասել ոմանց թէ մեռաւ: Իսկ նա ապրեալ լինէր զօրութեամբն Քրիստոսի:

Եւ թողեալ զեպիսկոպոսն կիսամահ անդէն ի տեղին, դիմեցին առ հասարակ անօրէնք քաղաքին բազում ամբոխիւ ի վերայ եկեղեցոյ եպիսկոպոսին` որ յանուն սրբոյ Կարապետին. եւ զսուրբ սեղանն` յորմէ դողան հրեշտակքն, մանրեալ խորտակեցին եւ զսպաս սրբութեանն եւ զսուրբ Աւետարանն հանդերձ հին եւ ներ կտակարանօքն յափշտակեցին ի տունս իւրեանց ի վերայ եկեղեցւոյն: Ապա յայնժամ անօրէնքն ի խորհուրդ մտեալ զի առաքեսցեն ի դպրաց իւրեանց եւ յաւագաց նոցա` զի դաւաճանութեամբ առ իւրեանց կրօնս դարձուսցեն. գանձս ցուցանէին եւ խոստանային. գութս ցուցանէին մարդահաճութեամբ ըստ օրինի մարգարէին Սարակինոսաց: Իսկ երանելի եպիսկոպոսն առ ոչինչ համարելով զպարգեւս նոցա եւ զմեծութիւնս զոր խոստանային եւ ոչ զդառն տանջանսն զոր կտտանօք չարչարէին` ասելով զբանս սուրբ առաքելոյն թէ` «Յոյս իմ ի Քրիստոսէ եւ ես պատրաստ եմ ի մեռանել վասն անուանն Քրիստոսի»:

Յայնժամ հրամայեաց անօրէն բռնաւորն հանդերձ դատաւորաւն անիրաւի պիղծ դահճացն` զի սրով ճեղքեսցեն զջիլս երկուց ծնկացն եւ աղիւն լնուին զվէրսն, նոյնպէս զներբանս ոտիցն. եւ այնպէս պրկեալ կայր բազում ժամս անմռունչ ի բազում ցաւոց` զոր իմացեալ անօրինացն թէ մեռաւ:

Ապա առեալ տարան ի տուն մի այլազգւոյ եւ վստահացուցին առ ի պահել զնա: Իսկ նա զօրութեամբն Քրիստոսի կայր կենդանի: Ասէ այրն այն. «Քրիստոնէից եպիսկոպոս, բերի՞ց ջուր, զի արբցես»: Եւ նա ասէ. «Ոչ»:

Ասէ բանտապետն իբրեւ մարդասիրութիւն ցուցանելով. «Տաց քեզ սակաւիկ մի կերակուր. զի այս քանի աւուրք են անսուաղ կաս»:

Ասէ եպիսկոպոսն. «Կերակուր չէ ինչ պիտոյ, այլ ունիմ խնդիրս ի քէն, զի տացես ինձ սակաւիկ մի քարտէզ»: Եւ նորա բերեալ ետ ցեպիսկոպոսն. եւ առեալ մուր գրեաց ի ծածուկ առ քահանայս քաղաքին, զի տացեն մասն զի հաղորդեսցի. ասելով թէ` «Իմ կերակուրն այն է»: Եւ առեալ տարան զթուղթն առ քահանայսն գաղտ: Եւ նոքա առաքեցին ի ձեռն պատանոյ միոյ եւ առեալ գոհացաւ եւ ճաշակեաց եւ համբարձեալ զձեռս իւր յերկինս` ասէ. «Գոհանամ զքէն Տէր»: Եւ զաւուրս քսան ոչ ճաշակեաց եւ ոչ էարբ ջուր. այլ կերակուր եւ ըմպելի նորա չարչարանքն եղեն. զի կերակրեալ լինէր նա ի շնորհացն Քրիստոսի:

Իսկ երանելի եպիսկոպոսն յայսպիսի մրցմունս եւ ի չարչարանս կայր քաջ հովիւն եւ զինւորն Քրիստոսի Տէր Գրիգորիոս համանուն իւր նմանին մենամարտիկ եղեալ ի մեծ պատերազմին ասպարիսի անօրինացն եւ ոչ ետ գերել զքաղաքն զայն, նա եւս առաւել զբազում տեղիս, այլ յաղթեաց զօրութեամբն Քրիստոսի Բելիարայ եւ զօրաց նորա. զի եթէ գտեալ էր տեղի չարն այն եւ քրիստոսատեաց դատաւորն, բազում չար խորհուրդս համբարեալ ունէին վարդապետաւն իւրեանց սատանայիւ, զի զքրիստոնեայս քաղաքին հրապուրէին յիւրեանց աղճատելի կրօնս: Դարձեալ զոր օրինակ ի ճակատոյն պատերազմին Գողիաթու Դաւիթ մարգարէն զդիմի կալաւ երիս քարաւն հեղեղատի եւ եհար զԳողիաթ եւ եբարձ զնախատինս Իսրայէլի, նմանապէս երանելի սուրբ եպիսկոպոսն Գրիգորիոս յերիս ահաւոր անուն յուսալով առաքեցաւ ընդդէմ աներեւոյթ Գողիաթայ եւ ընդդիմացաւ անօրէն բռնաւորին եւ դատաւորին, եւ եբարձ զնախատինս հանուրց քրիստոնէից. քանզի ամենայն քահանայք քաղաքին եւ ճանաչ քրիստոնեայքն փախեալ կային ի մեծ վտանգէն. ահիւ. զի հարին զհովիւն եւ հօտն ցրուեցան: Յայնժամ հատին վճիռ ի վերայ նորա, զի սրով սպանցեն զերանելին:

Ապա կապեցին կրկին կապանօք եւ տարան ի տեղի կատարմանն եւ նորա հայեցեալ այսր անդր եւ ոչ զոք տեսանէր ի քրիստոնէիցն. քանզի ամենեքեան ահիւ մեծաւ փախուցեալ կային: Ապա կնքեալ զինքն խաչիւն Քրիստոսի` յանձն արարեալ զհօտն իւր սեփհական ի ձեռն Տեառն, եկաց յաղօթս ի սրտի իւրում եւ ասէ. «Տէր Յիսուս Քրիստոս, Որդի Աստուծոյ, որ յաղագս մեր հասարակաց բնութեանս խոնարհեցար յերկիր եւ առեր մարմին ի սուրբ կուսէն Մարիամայ` կրելով զմեր բնութիւնս բայց ի մեղաց, խաչեցար եւ եդար ի գերեզմանի եւ յարեար ի մեռելոց եւ համբարձար առ Հայր, ընկա'լ զհոգի ծառայիս քո Գրիգորիսի եւ խառնեա' զարիւն իմ` որ վասն քո հեղու, ընդ սուրբ արեան վկայից քոց եւ շնորհեա եկեղեցեաց քրիստոնէից անդորրութիւն եւ երկրպագուաց սրբոյ երրորդութեանդ կեանս խաղաղականս ի կրկին ներհակաց. հայրապետին մերոյ եւ ամենայն ուղղափառ եպիսկոպոսաց` համառօտել զբանն ճշմարտութեան, քահանայից` կատարողաց անմահ զենման պատարագին` մաքուր հոգով սպասաւորել կենաց հացին, բարեպաշտ թագաւորաց եւ իշխանաց քրիստոնէից` յաղթող լինել ի պատերազմունս բարբարոսաց եւ համօրէն ամենայն հաւատացելոց` յիւրաքանչիւր վտանգից փրկութիւն, ծառայից եւ գերեաց ազատութիւն եւ անմեղ արեանց դադարումն»: Եւ ապա խոնարհեցոյց զպարանոցն, եւ անօրէն դահիճն եհատ սուսերաւ զգլուխ նորա` սուրբ եւ ընտրեալ նոր մարտիրոսին, արացի ԻԲ, յաւուր շաբաթի:

Եւ կին մի բարեպաշտ ձգեալ զվարշամակ գլխոյն առաջի սրբոյն եւ զարիւնն ոչ եթող հեղուլ յերկիր. այլ ամենայն մաքրեալ զկաթուած արեանն եւ առեալ տարաւ ի տուն իւր մեծաւ յուսով: Եւ հրամայեաց անօրէն բռնաւորն` զի զգուշութեամբ պահեսցեն զմարմինն, զի մի' եկեալ ի գիշերի գողանայցեն հաւատացեալքն եւ զորս ըմբռնեսցեն, պատուհասակոծ արասցեն. զի անդէն ի տեղւոջն կացցէ լինել կերակուր գազանաց:

Իսկ յերրորդում գիշերի` մինչ պահէին պահապանքն զմարմին սրբոյն, էջ լոյս յերկնից ի վերայ պատուական մարմնոյն` զոր տեսեալ բազմութեան արանց հաւատացելոցն եւ անհաւատիցն, տային փառս Աստուծոյ:

Եւ ապա հրաման տուեալ անօրէն դատաւորն` զի առնուն քրիստոնեայքն եւ ըստ օրինացն պահեսցեն զերկնային գանձն. զոր իբրեւ լուան քահանայքն եւ ժողովուրդքն, առ հասարակ ժողովեցան եւ առեալ զմարմինն տարան հանգուցին ի տաճար սրբոյն Սարգսի զօրավարին:

Ապա անօրէն դատաւորն ըմբռնեալ զքրիստոնեայսն եւ պատուհասակոծ արարին զբազումս եւ առեալ զմարմին երանելոյն, տարան ընկեցին ի տեղի կատարմանն` խնդրելով ի քրիստոնէիցն գանձս` մինչեւ տացեն զխնդրելին իւրեանց: Եւ ապա ետուն հրաման երթալ եւ առնուլ զմարմին սրբոյն. եւ եդին ի գերեզմանի ի սուրբ տաճարն որ յանունն սուրբ Կարապետին եւ սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչին` մեծաւ պատուով ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ: [1]