ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

17.
ԱՄԷՆԱՒԱԳ ԴԵՐՋԱՆՑԻ
† ՉՁԴ=1335 մարտ 10, ուր.

Երանելիս այս էր ի գաւառէն Դերջանու` ի գեղջէն Կառնբերդակ` այր աշխարհիկ եւ երկրագործ, գեղեցիկ դիմօք եւ վայելուչ հասակաւ, ուժեղ եւ զօրաւոր մարմնով: Եւ ինքն էր բարեպաշտ եւ երկիւղած յԱստուծոյ եւ բարի ծնողաց զաւակ. անուն հօր նորա էր Թիմեր, եւ մօրն Զամէնտիկին:

Սա ունէր այլազգւոյ ումեմն սակաւ ինչ պարտս. եւ նա եկեալ նեղէր զսուրբն, եւ զգրաստն բռնութեամբ քարշեալ տանէր իբրեւ գրաւական: Ասէ Ամէնաւագ ցեղբայր իւր. «Մի' թողուր տանել զգրաստն, քեզ լիցի քան թէ այլազգւոյն»: Ասէ եղբայրն. «Ոչ է ինձ պիտոյ»: Եւ բարկացեալ Ամէնաւագն` ասէ. «Ո՞րպիսի քրիստոնէութիւն է այդ` ես ո'չ գիտեմ»:

Յայնժամ ասէ այլազգին ցԱմէնաւագն. «Ահա ոչ հաճեցար դու ընդ քրիստոնէութիւն, ապա ընկալար զայլազգութիւն»: Եւ կացին վկայք թէ ուրացաւ զՔրիստոս: Զայս լուեալ երկեաւ եւ փախուցեալ թաքեաւ ժամանակս ինչ. եւ դարձեալ եկն ի գիւղն իւր Կառնբերդակ, եւ եկաց անդ աւուրս ինչ: Եւ տեսեալ թէ այլազգիք ոչ դադարին ի խնդրելոյ` եւ ինքն ոչ կարէ մնալ թաքուն, գնաց առ քահանայն եւ խոստովան եղեւ զմեղս իւր, եւ դաւանեալ զՀայր եւ զՈրդի եւ զՀոգին սուրբ, հաղորդեցաւ ի մարմնոյ եւ յարենէն Քրիստոսի, եւ զինեալ զինքն հոգեւոր զինով` պատրաստ եղեւ ի պատերազմ:

Ազդ եղեւ իշխանին` որոյ անուն էր Ամիրմահմուտ եւ դատաւորին` որ կոչէր Ամիրհասան` որ ծարաւի էր արեան քրիստոնէից. եւ առաքեալ զօրականս եւ տարան ի գեղաքաղաքն եւ կացուցին յատեան առաջի իշխանին: Ասէ իշխանն. «Դու ընկալեալ ես զայլազգութիւն»: Եւ նա ասէ. «Ես քրիստոնեայ եմ»: Եւ վկայքն ասէին թէ` ուրացաւ զՔրիստոս:

Յայնժամ իշխանն առաքեաց առ դատաւորն. եւ նա ասէ. «Հաստատո՞ւն իցես ի խոստման քում»: Ասէ սուրբն. «Ոչ գիտեմ զինչ իցէ խոստումն իմ»: Ասէ դատաւորն. «Յանձն առեալ ես ընդունիլ զայլազգութիւն»: Եւ նա ասէ. «Հայ եմ ազգաւ եւ հաւատով քրիստոնեայ»: Եւ հրամայեաց եւ արկին ի բանդ. եւ զաւուրս երկուս ոչ ետուն նմա հաց եւ ջուր. եւ կայր անդադար յաղօթս:

Եւ դարձեալ յետ երկուց աւուրց կոչեաց զնա դատաւորն, եւ ասէ. «Ուրացիր զՔրիստոս. ապա թէ ոչ` սպանանել տամ զքեզ եւ քարկոծել»: Եւ նա ասէ. «Ամենայն ազգն իմ քրիստոնեայ է. եւ ես զիմ հօրն եւ զմօրն հաւատն ունիմ եւ քրիստոնեայ եմ»: Ասէ դատաւորն. «Դու դարձեալ ես յայլազգութիւն եւ ընդէ՞ր քրիստոնեայ կեաս»: Ասէ վկայն Քրիստոսի. «Ես հայ եմ. զՀայրն հաւատամ եւ զՈրդին խոստովանիմ»: Յայնժամ ասէ դատաւորն. «Հայհոյեաց, ընդէ՞ր լսէք, խցէք զականջս ձեր եւ հարէք»: Եւ ամբոխն աղաղակէր. «Հրաման է իշխանին` զի մահու մեռանիցի». եւ այլք ասէին թէ «Ուրացաւ զՔրիստոս առաջի իշխանին». եւ ջանային խախտել ի հաւատոցն Քրիստոսի:

Եւ դարձեալ ասէ դատաւորն. «Ուրացի'ր զՔրիստոս` զի ապրեսցիս». եւ բազում պարգեւս խոստանայր` երիվար, արծաթ եւ ոսկի եւ հանդերձս: Եւ այլազգիքն յամենայն կողմանէ խթէին եւ ասէին. «Միանգամ ասա' դառնամ եւ ապրեաց. եւ յետոյ զքո հաւատն պաշտեսջիր»: Եւ բազում քաղցր եւ պատրողական բանիւք ջանային մոլորեցուցանել ի հաւատոցն Քրիստոսի:

Ասէ Ամէնաւագ. ԶՔրիստոս Աստուած պաշտեմ, զԵրրորդութիւնն եւ զմի Աստուածութիւնն հաւատամ»: Եւ յորժամ լուան զանունն Քրիստոսի, ամենեքեան վկայէին թէ` մահու արժանի է` զի հայհոյեաց. եւ յորժամ դատաւորն վճռեաց թէ մահապարտ է, յարուցեալ Ամէնաւագն համբուրեաց զվկայսն` եւ ասէ. «Սպանէք»: Եւ պատեալ ամբոխն շուրջանակի` կալեալք զհերացն եւ զհանդերձիցն` հարկանէին մեղմագոյն բռամբ` եւ տանէին ի տեղի սպանմանն, զի յերկիւղէն զարհուրեալ ուրասցի. եւ զհանդերձն իւր զգլխովն արկանէին` եւ դարձեալ աղաղակէին առ դատաւորն եւ առ մեծամեծսն եւ ասէին. «Դարձաւ յայլազգութիւն. մի' հարկանէք»:

Եւ ընթացեալ դատաւորն մերձ` ասէ. «Հաւատա՞ս եւ դառնա՞ս յայլազգութիւն»: Եւ ծառայն Քրիստոսի աղաղակեաց. «Քրիստոնեայ եմ եւ զՔրիստոս Աստուած հաւատամ»: Եւ բարկացեալ դատաւորն խնդրեաց քար, եւ եհար ուժգին զգլուխն. եւ ասէ ամենեցուն. «Քարկոծեցէք». եւ սկսան քարկոծել. եւ ոմանք դաշնակաւ խոցեցին զկողսն. եւ այլ ոմն եհար ուժգին զգլուխն երկաթի ուռամբ եւ եհեղ զուղեղ գլխոյն. եւ ամենայն բազմութիւնն քարաձիգ լինէին` մինչեւ ծածկեցաւ մարմինն ի քարանցն: Եւ այսպէս ճշմարիտ խոստովանութեամբ աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած` մարտի Ժ, յուրբաթի օր` ի ժամ խաչելութեանն Քրիստոսի եւ մինչեւ յիններորդ ժամն քարկոծեալ եղեւ:

Եւ հանեալ անտի մերկացուցին զհանդերձն եւ կապեալ պարան յոտս` քարշել տային քրիստոնէիցն բռնութեամբ յերկիր ի վերայ երեսաց. եւ ամբոխն զկնի ընթանային եւ ամենեքեան հարկանէին զմեռեալ մարմինն եւ «մեզ մասն լիցի» ասէին, որպէս ասէ Տէրն. «Եկեսցէ ժամանակ որ սպանանիցեն ի ձէնջ` համարիցին պաշտօն մատուցանել Աստուծոյ»: Որ եւ կատարեցաւ այս առ սուրբ վկայն Քրիստոսի Ամէնաւագ:

Եւ զերիս աւուրս կացեալ անթաղ` գազանք կամ թռչունք ոչ մերձեցան առ սուրբ մարմինն. եւ այլազգիք կալեալ զշունսն` տանէին ի վերայ մարմնոյն, եւ տեսեալ զսուրբ մարմինն յետս վազէին. եւ ոչ բնաւ նեխեցաւ` այլ բուրէր զանուշահոտութիւն: Եւ լոյս պայծառ ծագեցաւ ի գիշերին, եւ իբրեւ ղամբար վառէր ի վերայ մարմնոյն. եւ ձայն երգոց եւ պաշտամանց լսէին իբրեւ զքահանայից: Եւ տեսեալ այլազգեացն` կարծելով թէ քահանայք երթեալ գիշերի` զի գաղտաբար գողասցին եւ թաղեսցեն, ընթացան առ մարմինն` զի կալցեն զքահանայսն, եւ ոչ զոք տեսին:

Եւ յետ երից աւուրց` յաւուր կիւրակէի` երթեալ հաւատացեալքն առին հրաման յիշխանէն եւ ի դատաւորէն` եւ եդին պատուով ի գերեզմանի: Եւ այս եղեւ ի թուին Հայոց եօթն հարիւր եւ ութսուն եւ չորս. յորում ժամանակի Յովհաննէս վարդապետ` այր բարեկրօն` գտեալ ի գաւառն Դերջան` ականատես եւ ականջալուր լինելով գրեալ է զհանդէս վկայութեան սուրբ նահատակին: Եւ Կարապետ գրիչ անցուցեալ է ի կարգս գրչագիր Յայսմաւուրաց այնր ժամանակի. յորմէ բաց ի յառաջաբանութենէն որ սկսանի` «Հուր է սէրն Քրիստոսի եւ յոգիս մաքուրս բորբոքի», զայլն ամենայն գրեթէ բառ առ բառ արձանագրեցաք աստ` ի փառս Քրիստոսի: ¹