ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

23.
ԱՒԱԳ ՍԱԼԱՄԱՍՏԵՑԻ
† ՊԼԹ մեհեկան ԺԷ=1390 փետրուար 23 դշ.

Անքննելի են խորք իմաստիցն Աստուծոյ եւ անզննելի` դատաստանք նորա, անչափ է բարերարութիւնն Աստուծոյն եւ անբաւ` գթութիւն նորա, անհաս է մարդասիրութիւնն Աստուծոյ եւ անճառ` ողորմութիւն նորա. զի արդար է ի դատել եւ քաղցր` ի բարեգործել. ճշմարտութեամբ դատի, իրաւամբք քննէ եւ ողորմութեամբ քաւէ. զի ի սիրոյ յաղթի եւ գթութեամբ արդարացուցանէ զստեղծուածս իւր, զոր արար ըստ պատկերի իւրում: Զի թէպէտ եւ ի կամս չարին խոտորեցաւ, սակայն ոչ անտեսացաւ յառատաբաշխ ողորմութենէ բարերարին, այլ ի յայց ել, խնամով արդարութեամբ չափեաց, իրաւամբք կշռեաց, ճշմարտութեամբ դատեաց եւ մարդասիրութեամբ քաւեաց: Զի յիւրաքանչիւր դարս եւ ի ժամանակս ընտրեաց եւ ընկալաւ երախայրեաց պտուղս ի մարդկայինս ազգէ` որպէս զապաշաւանս նախաստեղծիցն` եւ զարիւնն Աբելի ընդ հաճոյական պատարագին, զսրբութիւնն Սեթայ եւ զյուսադրութիւնն Ենովսայ, զհաճելի պահսն Ենովքայ եւ զկուսութիւնն Նոյի, զհաւատն բարի գործովքն Աբրահամու եւ զմաքրութիւնն Իսահակայ, զանարատ քահանայութիւնն Մելքիսեդեկի եւ զսրբութիւնն Յակոբայ Իսրայեղի, զողջախոհութիւնն Յովսեփայ եւ զհամբերութիւնն արդարոյն Յոբայ, զհեզութիւնն Մովսեսի եւ զհնազանդութիւնն Ահարոնի, զանմեղութիւնն Յեսուայ եւ զարիութիւնն Փենեհեսի, զուխտադրութիւնն Սամուէլի եւ զզղջումն արտասուացն Դաւթի եւ զայլս իւրաքանչիւրոց մարգարէիցն` յոմանց` զգործս ընդ հաւատոցն եւ յոմանց` զպահս ընդ աղօթիցն, յայլոց` զկանխումն ի գիշերի եւ զկիսոց` զյանդիման լինելն յառաւօտու. իսկ ի յայլոց բազմաց` զմատնիլն տանջանաց եւ զմահն գլխովին. որպէս զԵսայեաս սղոցեցին եւ զԵրեմիաս քարկոծեցին, զԶաքարիաս սպանին եւ զԴանիէլ կեր գազանաց արկին. զերիս մանկունսն հրոյ մատնեցին եւ զՄակաբայեցիսն սրոյ ճարակ տուին. որ եւ զմայրն Շամունէ Է որդւովքն սարսռելի չարչարանօք եւ կարծրագոյն տանջանօք մաշեցին, ընդ որս եւ ծեր քահանայն Եղիազար, որ վասն աստուածային սիրոյն եւ քաջայոյս հաւատոյն առ յոչինչ զխստագոյն տանջանսն համարեցան. զորս թուէ Պօղոս ասելով. «Քարկոծեցան, սղոցեցան եւ սպանմամբ սրոյ մեռան. շրջեցան լեաշկ մաշկօք եւ մորթովն այծենեօք. կարօտեալք, նեղեալք, չարչարեալք, յանապատի մոլորեալք` ի լերինս, ի յայրս եւ ի փապարս երկրի»: Եւ սոքա ո'յք` այնք` զորս մի ի նոցանէ բոլոր աշխարհս ոչ արժէ. ամենեքեան վկայեալք ի հաւատոցն եւ ի բարի գործոցն. վասն որոյ հոտոտեցաւ Տէր Աստուած ի հոտ անուշից: Իսկ ի ծագման Բանին Աստուծոյ մարմնառիկ տնօրէնութեանն` որոց եւ ճանապարհ գործեաց փրկական չարչարանօք խաչին եւ կենարար մահուամբն` եւս քանզեւս բորբոքեցան ի սէր Արարչին եւ յորդորեալ փութացան ի յաղ չարչարանաց կենսատուին` բիւրք բիւրուց եւ հազարք հազարաց, իբրեւ զաստեղս երկնից բազմութեամբ, որոց ոչ գոյ թիւ համարոյ: Զխոստումն Աբրահամու լցեալ, զհաւատոյ որդիացեալսն բազմացուցեալ, եւ այսոցիկ զրա՞ւ լեալ եւ կամ զդադարումն առեալ. եւ ոչ բնաւ` զի դեռեւս երեւի փութալ ոմանց յաղ չարչարանաց կենսատու մահուն Քրիստոսի: Ոմանք պահօք եւ ոմանք աղօթիւք, այլք յոտնակացութեամբ եւ կէսք գետնախշտութեամբ, ոմանք կուսութեամբ եւ ոմանք ողջախոհութեամբ, ոմանք համբերութեամբ եւ այլք հնազանդութեամբ, ոմանք հեզութեամբ եւ այլք խոնարհութեամբ, ոմանք սիրով եղբարց եւ աղքատաց եւ կէսք ողորմածութեամբ տնանկաց. եւ այս ամենայն` ի փառս Աստուծոյ եւ յամօք ձաղանաց Բելիարայ: Իսկ այլք ոմանք զսնոտի կենցաղս արհամարհեալ` ընդդէմ մահու բռնացան` կենացն յաւիտենից փափագեալ, որպէս եւ սուրբս այս` վասն որոյ հանդէս բանիցս է. զոր փոքր ի շատէ եւ սակաւ մի ի բազմացն ճառեսցուք վասն նորա:

Այր մի քրիստոնեայ հաւատով, որոյ անունն էր Աւագ, արուեստիւ քսակակար, լեալ երբեմն ի Սալամաստ քաղաք ի տիս տղայութեան, ընդ արուեստապետին իւրոյ ումեմն Պարսկի եւ մահմետականի. ի տղայութեան ժամանակն ընդ նմին կեցեալ վասն օգտութեան արուեստին, բայց ի հաւատոցն ոչ ուրացեալ, այլ ոմանց այսպէս կարծիս առեալ թէ տաճկացեալ էր:

Եւ եղեւ ժամանակաց անցելոց երեսուն ամաց` աւելի կամ պակաս` տեսեալ զնա այր ոմն Պարսիկ ի Բաղէշ քաղաք եւ ասաց նմա թէ «Դու երբեմն ի Սալամաստ Տաճիկ էիր օրինօքն Մահմետի եւ աստ քրիստոնեա՞յ եղեր»: Եւ նա ասաց. «Ես քրիստոնեայ էի եւ եմ եւ եղէց ծառայ Քրիստոսի Աստուծոյ իմոյ օրհնելոյն ի բարձունս»:

Եւ այրն Պարսիկ ազդեալ ի քաղաքին այլ անօրինացն, եւ գրոհ տուեալ` ժողովեցան ի վերայ նորա բազմութիւն ռամկաց քաղաքին, եւ առեալ ածին զնա առաջի ամիրային, որոյ անունն էր Ամիրշարաֆ: Եւ հարցափորձեալ գտին զնա հաստատուն ի հաւատս Քրիստոսի: Եւ Ամիրշարաֆն կամէր արձակել զնա եւ ոչ կարաց ի բազմութենէ ռամկին: Այլ նոցա շնորհուկս արարեալ` կամեցաւ զմիտս հաճել զամբոխին, եւ հրամայեաց տանել զնա առ ղատին եւ անդ դատել զնա` որպէս եւ կամեսցին: Բայց դատաստանաւ իրաւունս արար նմա ամիրայն եւ եհարց զնա թէ «Զի՞նչ ունիս եւ զի՞նչ պարտիս»: Եւ ստուգեալ ի նմանէ` արար որպէս եւ պարտն պահանջէր յետ կատարման սրբոյն:

Իսկ ի տանելն զնա առ դատաւոր քաղաքին` պաշարեալ պատեցին զնա որպէս գազանք վայրենիք եւ շունք կատաղիք, արդարոյն արեան ծարաւիք: Եւ նա էր ի մէջ նոցա լի հոգւովն սրբով, եկեալ շնորհացն աստուածային ի վերայ նորա, եւ լուսափայլէր պատկեր նորա իբրեւ զհրեշտակի: Զօրութիւնն Քրիստոսի բնակեալ էր ի նմա, եւ նովաւ պայծառանայր տեսիլ նորա ի մէջ շանցն սպանողաց: Ոչ երկնչէր ի մահուանէ, եւ վկայէր լուսափայլութիւն երեսաց նորա: Զի ունէր ի մտի եւ եդեալ եւ հաստատեալ էր ի սրտի զբան Սաղմոսին, զոր հոգէնուագն երգէ` զփառս Տեառն տեսեալ եւ զհանգիստ սրբոցն յերկրին կենդանեաց` եւ ասէ. «Պատուական է առաջի Տեառն մահ սրբոց իւրոց»: Ո'վ համառօտ գովեստ ներբողական բանի, եւ զի՞նչ այլ ըղձալի մարդկան քան զայնպիսի մահն, որ առաջի Աստուծոյ պատուական է: «Մի' դանդաղիք եւ դուք», ասէ, «առ գեղեցիկ նահատակութիւնս. մի' զարհուրիք յերկիւղէ մահուն, զի ո'չ է ապականութիւն, այլ կենաց պատճառ եւ փոփոխումն ի փառս»: Վասն որոյ սրատես եղեալ մարգարէն Դաւիթ հոգւոյն աչօք` ասէ, «Հաւատացի` զոր եւ խօսեցայ» եւ յառաջաբանելով ի բանս իւր` ցուցանէ զքաջութիւն աստուածազօր վկայիցն` ասելով. «Պատուական է առաջի Տեառն մահ սրբոց իւրոց»: Յամենայն արարածս Աստուծոյ գոյ պատուական եւ ազնիւ. ի հրեշտակս` վերին դասք աթոռոցն սերովբէիցն եւ քերովբէիցն, զի յերկինս` առաջին են նոքա տեղեաւ եւ փառօք. ի յերկինս` երկու լուսաւորքն` արեգակն եւ լուսինն. ի յաստեղս` արուսեակն առաւօտու. ի չորս կողմանս աշխարհի` արեւելք. յերկրի` դրախտն Ադենայ. ի լերինս` Սինեայ եւ Թաբօր. ի գետս` Յորդանան. ի յոսկիս` արաբացին. ի յակունս` տպազիոնն. ի կանայս` Մարիամ Աստուածածինն. ի յարս` Բանն Աստուած մարդացեալ. յանարգ մահուանէ` մահն որ ըստ Աստուծոյ, զի քաղցրանայ դառնութիւն նորա ի սէրն Աստուծոյ, որպէս ասէ. «Պատուական է առաջի Տեառն մահ սրբոց իւրոց»: Առաջի մարդկան յիմարութիւն եւ նախատինք թուէր մահ վկայիցն, իսկ առաջի Տեառն` պատուական: Զի ո'չ որպէս տեսանէ մարդ` տեսանէ Աստուած: Զի մարդ յերեւելիս հայի, եւ Աստուած` յաներեւոյթսն. վասն որոյ յաչս տեսողութեանն Աստուծոյ պատուական է մահ սրբոցն. զի արդարքն` թէպէտ եւ մեռանին զգալի մահս, այլ կենդանի են առ Աստուած, որպէս ասէ իմաստունն Սողոմոն. «Թէ եւ յաչս անզգամաց մեռեալ կարծին, այլ յոյս նոցա լի է անմահութեամբ». վասն որոյ ասէ մարգարէն. «Պատուական է առաջի Տեառն մահ սրբոց իւրոց». զի առաքինացան յուսով հանդերձեալ կենացն. զի յանցաւոր կենացս ի մշտնջենաւորն փոխեցան եւ ի նեղութենէս` ի հանգիստն, յեղկելի կենացս յերանելին, յակամայ փորձանացս` որ ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ` ի յանդորր փոխեցան, ի ծերութենէս` ի տղայութիւնն անծերանալի, ի տկարութենէս` ի զօրութիւնն անտկարանալի, ի հնութենէս` ի նորոգումն անփոփոխելի, յատելութենէս` ի սէրն ժամանեցին. որով յաղթեցին ամենայն կրից մարմնոյ: Եւ զի յայս կեանս մեռան` եւ ընդ Քրիստոսի կենդանացան: Եւ յորժամ Քրիստոս յայտնեսցի կեանքն սրբոց` յայնժամ եւ նոքա ընդ նմա յայտնեսցին փառօք պսակեալ յամենասուրբ Երրորդութենէն յաղագս արդարութեան եւ սրբութեան իւրեանց, եւ վայելեն ի քաղաքն վերին` յաղատն յԵրուսաղէմ` ի մայրն ամենայն սրբոց: Զայս ամենայն իմացեալ եւ ծանուցեալ սրբոյն Աւագու եւ զմտաւ ածեալ` արհամարհեաց զմահ եւ ընտրեաց զկեանս` որ ի Քրիստոս: Լի էր հոգեւոր ուրախութեամբ եւ արժան էր վկայ լինել որդւոյն Աստուծոյ պատուական մահուամբ, որպէս ասէ Դաւիթ. «Պատուական է առաջի Տեառն մահ սրբոց իւրոց»: Զի ի հարցանելն զնա վասն Քրիստոսի` լուսաւորեցաւ եւ պայծառացաւ տեսիլ նորա, խոստովան եղեւ եւ ոչ ուրացաւ, խոստովան եղեւ թէ «Ես քրիստոնեայ եմ եւ Քրիստոսի Աստուծոյն իմոյ ծառայ»:

Զայս լուեալ ի նմանէ անօրինացն` կրճտեցին զատամունս իւրեանց ի վերայ նորա: Եւ նա էր ի մէջ նոցա, իբրեւ զգառն ի մէջ արիւնակեր գազանաց գայլոց եւ որպէս զորոջ` ի մէջ շանց կատաղելոց: Եւ մինչդեռ տանէին զնա ըստ հրամանաց ամիրային առ իւրեանց ղադին` եւ նա երթայր ի մէջ նոցա ուրախ մտօք եւ լրջմիտ սրտիւ, զուարթ երեսօք եւ պայծառ դիմօք, ի բերան ունելով զխոստովանութիւնն Աստուծոյ: Եւ դաւանէր զՔրիստոս` Տէր եւ Աստուած ամենայնի, Արարիչ երկնի եւ երկրի: Յայնժամ արբանեակք չարին` արք ժանտաբարոյք, խիստք եւ անագորոյնք` զարկին եւ հարին ի գլուխն զվկայն Քրիստոսի զԱւագ փայտեայ կոճիւ եւ այլք` որով եւ քարիւ` բազմութիւն ամբոխին:

Եւ նա այնպէս բարի հաւատով կատարեցաւ ի Քրիստոս` սուրբն Աւագ, եւ աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած ի մեհեկի ի ԺԷ, յաւուր չորեքշաբաթի, յերկրորդում շաբաթու քառասնորդաց պահոցն:

Այս եղեւ յամի ՊԼԹ թուականիս Հայոց: ¹