ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

30.
ԻՍԱՀԱԿ (ՅՈՎՍԷՓ) ՊԱՐՍԻԿ ԹԱՒՐԻԺԵՑԻ
† ՊԿԶ 1417 ապրիլ 18.

Սա էր ի մայրաքաղաքէն Շահաստանայ, որ է Թաւրէզ, ազգաւ Պարսիկ եւ հաւատովն Տաճիկ, յոյժ չարաբարոյ եւ ժանտ, ի տիս մանկութեան անառակ եւ վայրագնաց, լիրբ եւ յանդուգն, հալածիչ քրիստոնէից, ոչ ունելով բնաւ պակասութիւն չարեաց. այլ էր բոլորովին կամարար սատանայի եւ դիւաց նորա:

Եւ յաւուր միում ի տեսլեան երեւեցաւ Քրիստոս նմին Սահակայ, որպէս առաքելոյն Պօղոսի ի մուտն Դամասկոսի: Եւ զերիս աւուրս, որպէս մեռեալ` անկաւ յերկիր Իսահակն այն: Եւ ապա ուշաբերեալ` զարթեաւ եւ պատմեաց հօրն իւրոյ եւ եղբարցն զտեսիլն եւ ասաց թէ «Ճշմարիտ Քրիստոս Աստուած է եւ Որդի Աստուծոյ»: Եւ երթեալ առ քահանայսն Հայոց` մկրտեցաւ եւ փութապէս ուսաւ զգիրս Հայոց ի շնորհացն Աստուծոյ: Գիտէր եւ զՏաճկաց գիրսն եւ էր յոյժ արագամիտ եւ տեսօղ, որով մեկնէր զամենայն գիրս աստուածային Հին եւ Նոր Կտակարանաց եւ ի գլուխս բաժանէր: Էր եւ կարի տրամաբանօղ ընդ Տաճկաց եւ ընդ երկաբնակ հերձուածօղ քրիստոնէից եւ փոյթ` ի պատասխանիս: Ուղղափառ մտօք քարոզէր անհաւատիցն զՔրիստոս Աստուած եւ զբազումս ածէր ի հաւատս ճշմարիտ եւ լուսաւորէր զնոսա վերստին ծննդեան շնորհօք` մկրտութեամբ սուրբ աւազանին: ԶՔրիստոս Աստուած քարոզէր եւ զՄահմետ սուտ եւ խաբեբայ անուանէր` Կարապետ Նեռինն եւ մոլորեցուցիչ` մարդ անօրէնութեան եւ որդի կորստեան:

Եւ անտի գնաց ի Հէշատ, եւ անդ քարոզէր եւ զբազումս յանհաւատիցն ի հաւատս ածէր եւ զհաւատացեալսն ի զղջումն ածէր եւ ի խոստովանութիւն շարժէր քարոզութեամբն իւրով: Զմեղս խոստովանել ուսուցանէր մարդկան եւ ուղիղ հաւատով զՔրիստոս Աստուած պաշտել: Եւ անդ եւս բազում չարչարանս անցուցին ընդ նա:

Եւ անտի գնաց ի քաղաքագիւղ մի, որ կոչի Գուռնաւայ` եւ անդ եւս քարոզեաց զՔրիստոս Աստուած, եւ չարչարեցաւ յանօրինաց:

Եւ անտի երթեալ ի քաղաքն Լայիլան ի քարոզել զՔրիստոս Աստուած` եւ անդ կալան զնա եւ կամեցան այրել հրով, եւ ոչ այրեցաւ:

Եւ անտի գնաց ի Նախչուան: Եւ անդ կալան զնա վասն ի Քրիստոս հաւատոցն եւ ձգեցին ընդ պարիսպ քաղաքին ի վայր, եւ ոչ վնասեցաւ:

Եւ անտի դարձեալ եկն ի Թաւրէզ եւ գնաց ի Մարաղայ` ուր կալան եւ կախեցին զնա գլխիվայր զերիս տիւս եւ զերիս գիշերս` վասն ի Քրիստոս հաւատոցն: Եւ Աստուած պահեաց զնա անվնաս:

Եւ այնպէս շրջագայեալ ի Քրդաստան, ի Պարսկաստան, ի Հայաստան, ի Վրաստան, յԱսորեստան, ի Բաղդատ եւ յայլ բազում տեղիս` քարոզութեամբ ածեալ զբազումս ի հաւատս Քրիստոսի` զամս քառասուն այնպէս ջանաց եւ ի նոյն ծերացաւ:

Եւ յետոյ երթեալ ի Շրուան ի քաղաքն Շամախի` եւ յորդառատ վարդապետութեամբ քարոզեաց անդ զՔրիստոս, եւ զբազումս լուսաւորեաց ի լոյս աստուածգիտութեան:

Զոր կալեալ անօրինացն տարան առ դատաւորն ի հարցանել: Եւ նա յայտնապէս խոստովանեցաւ զՔրիստոս Աստուած: Եւ նոքա բազում ինչս խոստացան տալ նմա, թէ ուրանայ զՔրիստոս: Եւ շատ ջանացին ողոքական բանիւք եւ դարձեալ սպառնալեօք ահացուցանել զնա, եւ ոչ կարացին խախտել զսուրբն ի հաւատոցս Քրիստոսի, զի հաստատեալ էր հիմն ի վերայ վիմի:

Եւ ապա հատեալ ի վերայ նորա վճիռ սպանման` իսկ նա զգեցեալ էր զՀոգին Սուրբ եւ լի էր շնորհօք, զօրութեամբ եւ հաւատով: Ո'չ երկնչէր ի շանցն, որ պատեալ էին զնա, եւ ո'չ վախէր ի գայլոցն, որ ծարաւիք էին արեան նորա:

Եկեալ աստուածային շնորհացն եւ իջեալ ի վերայ նորա` եւ լուսափայլէր իբրեւ զհրեշտակի պատկեր նորա: Զօրութիւնն Քրիստոսի բնակեալ էր ի նմա, եւ նովաւ պայծառանայր ի մէջ ապանողացն տեսիլ նորա: Ոչ երկնչէր ամենեւին ի մահուանէ, եւ վկայէր լուսափայլութիւն երեսաց նորա: Լի էր հոգւովն սրբով եւ արժան էր վկայ լինել Որդւոյն Աստուծոյ:

Յայնժամ զօրացաւ վկայն Քրիստոսի ի մէջ անօրինացն եւ ասաց ցդատաւորն. «Խնդիր մի հայցեմ ի քէն. եթէ կատարես` ինձ մեծ երախտաւոր լինիս: Եւ քո հալալն քեզ հարամ լինի, եթէ զայս ոչ առնես` որ զիս հրով այրես ի նշանակ սիրոյն իմոյ, որ վառեալ եմ ի սէրն Քրիստոսի»:

Իբրեւ հասին ի տեղի կատարմանն` մի ոմն յանհաւատիցն եհար ուժգին հաստ բրով ի գլուխ սրբոյն, մինչ զի ուղեղն արիւնախառն յերեսն ի վայր թափեցաւ: Եւ նա գոհանայր զԱստուծոյ, որ հասոյց զնա մարտիրոսական նահատակութեան:

Յայնժամ գրոհ տուեալ բազմութիւն ամբոխին քարկոծ արարին զնա եւ զմարմինն հրով այրեցին: Եւ ի գիշերին յայնմիկ լոյս պայծառ ծագեալ ի տեղի կատարման սրբոյն, ի վերայ այրեցեալ մարմնոյն, զոր ակներեւ տեսին ամենայն այլազգիքն:

Կատարեցաւ սուրբ նահատակն Իսահակ յապրիլ ի ԺԸ, ի թուականիս մերում ՊԿԶ ամին: ¹

Իսկ պիղծն Բելիար ոչ կարաց տանել հոգեւոր ուրախութեան եկեղեցւոյ. այլ յարոյց պատերազմ ընդդէմ Պարսկաց. զի տղայ մի ի Թաւրէզ քաղաքէն Յուսուֆ անուն` յոյժ հայհոյիչ եւ ատեցող անուան Քրիստոսի, առնու զպիղծ ոսկերս շանց, եւ երթեալ զհետ տղայոցն քրիստոնէից, եւ ձգէ զպիղծ ոսկերս ի կարաս քրիստոնէից: Եւ էր վարդապետ մի Ստեփաննոս անուն յաշակերտաց մեծին Գրիգորի. եւ նա եւ ամենայն քրիստոնեայքն անտի ջուր ըմպէին: Եւ ի սոյն գիշերի բացեալ լինի կամարն երկնից, եւ իջանէ Քրիստոս յերկնից` նստեալ ի վերայ հրեղէն աթոռոյ, եւ երկոտասան Առաքեալքն ընդ նմա: Եւ էջ ի տեղին յորում Յուսուֆն ննջեալ էր. եւ ասէ Տէրն. «Ըմբռնեցէ'ք զտղայդ զայդ եւ տարեալ ցուցէք զտեղի չարչարանաց պիղծ առաջնորդի դոցա եւ ամենայն հետեւողաց նորա, եւ ապա սպանէ'ք զդա` զի գնայցէ ի նոյն տեղի տանջանաց նոցա»: Եւ առեալ զնա հրեշտակացն` տարան ի դժոխքն եւ ի բոցածաւալ հուր գեհենին, որ այրէր զառաջնորդ ազգին եւ զամենայն հետեւողս նորին: Եւ նա ունէր զկերպարան շան, եւ ձայն կաղկանծելոյ գայր ի միջոյ հրոյ հնոցին. եւ շղթայ արկեալ էր ի պարանոցին: Եւ ասէր հրեշտակն. «Ահա' առաջնորդն քոյ եւ ահա' ժողովուրդք նորա»: Եւ անտի հանեալ զնա` տարեալ ցուցին զարքայութիւնն երկնից եւ զվայելչութիւն գեղեցկութեան նորա, եւ զամենայն անդրանկաց հոգւոց դասուն զուրախութիւնսն եւ զամենայն առաջնորդս քրիստոնեայ ազգին: Եւ ասէ հրեշտակն. «Տեսանե՞ս, ո'վ մոլորեալ, զհաւատացեալսն Քրիստոսի Աստուծոյն մերոյ եւ զկոյսն Մարիամ Աստուածածին, եւ տեսանե՞ս զԼուսաւորիչն Հայոց աստուածային փառօք փառաւորեալ. դու զիա՞րդ զազգս Հայոց հայհոյեալ անարգես: Հաւատա' ի խաչելեալն Քրիստոս, եւ երթ մկրտեա' յանուն ամենասուրբ Երրորդութեան, զի մի' գնայցես ի յայն տեղի տանջանաց, յորում տեսար. այլ յայս տեղիս փառաւորութեան, յորում այժմ ի ներս կաս. զի ինքն Քրիստոս առաքելովքն իւրովք իջեալ է յերկնից եւ եկեալ առ քեզ»:

Եւ անտի դարձեալ բերին առ սոսկալի եւ հրեղէն աթոռն Քրիստոսի. եւ տեսեալ զՔրիստոս` ահագին գոչէր որպէս Թովմա. «Տէ'ր իմ եւ Աստուած իմ, մեղայ քեզ, խոստովանիմ եւ հաւատամ զքեզ ստեղծող եւ արարիչ, եւ զՀայրն քոյ ամենակարող, եւ փառակից զճշմարիտ քոյ Հոգին Աստուած, միայն ազա'տ արա զիս ի մեղաց իմոց, զի մի' գնայցեմ ի տեղի տանջանաց չար առաջնորդին մերոյ»:

Եւ յանկարծակի տեսիլ երազոյն խափանեցաւ, եւ յահագին գոչման ձայնէն ընտանիք նորա` մայրն եւ եղբարք նորա, զբան դաւանութեան որ ելանէր ի բերանոյ նորա, լսէին. եւ զարհուրեալ ապուշ մնային. եւ զերեք տիւ եւ զերեք գիշեր զնա զարթուցանել ոչ կարէին: Եւ յանկարծակի վերացաւ աթոռն ի յերկինս. եւ նա զարթուցեալ ի քնոյ տեսլեան գիշերոյն` լցեալ շնորհօք Հոգւոյն սրբոյ` սկսաւ պարսիկ լեզուաւ դաւանել զՔրիստոս Աստուած եւ Տէր ամենայնի: Եւ երթեալ յետ սակաւ աւուրց առ վարդապետն Ստեփաննոս` մականուն Լալուկ` ասէ նմա զտեսիլն ահագին. եւ մկրտեալ ի նմանէ` եղեւ քրիստոնեայ եւ անուանեցաւ Իսահակ: Եւ գիտացեալ անօրինացն` զի թմբուկ ի ձեռին առեալ դաւանէր զՔրիստոս Աստուած ի մէջ քաղաքին: Եւ ժողովեալ բազմութիւնք անօրինացն` ազգի ազգի հնարիւք հնարէին ողոքանօք եւ սպառնալեօք. եւ ապա հանեալ ի յուղտ ի բոլոր քաղաքին ի շուրջ ածէին. եւ նա ասէր. «Տէր Յիսուս Քրիստոս` վաղվաղակի բարձրացուցեր զիս յայսմ աշխարհի, զի ես ուղտու ընթանամ. սոքա` հետիոտս»: Եւ իջուցեալ զնա չարչարեցին այնքան դառն տանջանօք` մինչ զի 40 օր ի մորթ ծրարեցին. եւ առողջացեալ հանին զնա ընտանիքն: Եւ գնացեալ ի Սուլթանիա` անդ եւս չարչարեցաւ. եւ գնացեալ ի Սմրղանդ. եւ անտի գնացեալ ի կռապաշտից յաշխարհն հնգետասան աւուր ճանապարհ` եկն ի Պաղտատ: Եւ չարչարեալ ի նեստորական ժողովրդենէն զՔրիստոս Աստուած դաւանեաց մտեալ ի Մաշադ Ալին. եւ գաղտաբար մնաց ի ներս ի գիշերին եւ ետես զխաբէութիւն նոցին` զի ասէին հուր վառի ի սմին: Եկն առ մեզ ի գաւառն Քաջբերունեաց ի սուրբ ուխտն Մեծոբայ ամիսս վեց. եւ ապա գնացեալ ի յԱրճէշ քաղաք` դաւանեաց զամենասուրբ զԵրրորդութիւնն: Եւ տեսեալ անօրինացն` փոս փորեցին եւ թաղեցին մինչեւ ի մէջքն եւ քարկոծ արարին` որպէս զնախավկայն Ստեփաննոս: Եւ յետոյ մոլլէքն ազատ արարին` զի զբազուկն խորտակեցին: Եւ յետ վեց աւուր խորտակող բազկին չարաչար սատակեցաւ Արամիշ անուն:

Եւ ապա ազատ արարեալ եկն դարձեալ առ մեզ. եւ գնացեալ ի քաղաքն Ախալցխէ եւ ժողովեալ զմանկունս Վրաց եւ Հայոց. եւ կերեալ միս խոզու` զոսկերս նորա տարեալ լցին ի մզկիթ նոցին: Եւ տեսեալ անօրինաց որ անդ կային…: ²