ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

35.
ՎԱՐԴԱՆ ԲԱՂԻՇԵՑԻ
† ՊՀ=1421 յունուար 4 շբ.

Մեծ եւ ահաւոր եւ սքանչելի է խորհուրդ Արարչին, եւ սէրն Քրիստոսի` ի վեր քան զտեսութիւն մտաց եւ աչաց, որ յամենայն ժամանակի ընտրէ իւր արժանաւորս եւ անպատում փառացն հաղորդս. քանզի Տէր է ժամանակաց, եւ ամենայն արարածք նմա հնազանդին: Արդ` որպէս զանբան տունկս եւ զբոյսս ի պատիւ մարդոյս զարդարեաց` այսպէս եւ զմարդս, որ է բանաւոր տունկ ի պատկեր իւրոյ բարերարութեանն եւ ի փառս տիրական իշխանութեանն շքեղազարդեաց: Եւ որպէս զմարդս ի վերայ բուսոց եւ տնկոց զուարճացոյց` այսպէս եւ Աստուած ի բանաւոր տունկս եկեղեցւոյ փառաւորի, որպէս ասէ Սաղմոսն. «Աստուած փառաւորեալ է ի խորհուրդս սրբոց իւրոց»: Եւ որպէս տունկն յիւրաքանչիւր սահմանեալ ժամանակի տայ զպտուղս` այսպէս եւ սուրբք ի մարդկանէ յամենայն ժամանակի տան զպտուղս առաքինութեան բարերարին Աստուծոյ. ըստ այնմ որ զպտուղ իւր ի ժամու տացէ` տերեւ նորա մի թափեսցի: Եւ քանզի յամենայն ժամանակի գեղեցիկ են պտուղք եւ ախորժելի մարդկան` այլեւս առաւել փափագելի է, յորժամ նորահաս լինի եւ կամ յորժամ հատեալ լինի յամենայն ծառոց. եւս առաւել` ի ժամանակս ձմերան: Այսպէս եւ ամենայն սուրբք հաճոյ են եւ ժառանգորդք արքայութեանն: Այլ առաւել ընդունելի են առաջինքն, որք նախածաղիկք եղեն Աւետարանին Քրիստոսի, որպէս Նախավկայն սուրբն Ստեփաննոս:

Եւ յերեկոյացեալ ձմերային եղանակս` յորում հատեալ է պտուղ բարութեան յազգէ մարդկան` յայսմ սառուցեալ եւ ցամաքեալ բազմավիշտ եւ դժնեայ ժամանակիս` երեւեցաւ գեղեցկատիպ եւ առաքինասէր քրիստոսազգեաց եւ աստուածային խաչին հետեւօղն` մեծ եւ պատուական նահատակն` Վարդան վարդագոյն պատկերն: Զորոյ հանդերձեալ եմ պատմել զքաջութիւն սորա, որ իւր կամաւ մատնեցաւ վասն սիրոյն Քրիստոսի: Եւ քանզի ոչ արժէ բոլոր աշխարհս զմի ի սրբոցն Աստուծոյ ըստ բանի առաքելոյն Պօղոսի` այսպէս եւ ես մի եմ յաշխարհասէր անձանց մեղօք զառածեալ, հոգով մոլորեալ եւ մտօք ցնորեալ. ոչ եմ արժան պատմել զքաղցրութիւն սրբոցն Աստուծոյ: Այլ սիրոյս ջերմութեամբ մոռանամ զաղքատութիւն մտացս, յուսալով յԱստուած Սուրբ Հոգին, որ զաղքատն մեծարէ եւ զտգէտն իմաստնացուցանէ. զի տացէ ինձ բան պատմել զքաջութիւն սրբոյ նահատակին Վարդանայ` խօսել եւ ասել:

Երանելիս այս Վարդան էր յերկրէն Բաղիշոյ, ի գեղջէն Դատուանայ: Ըստ կարգի աշխարհի ամուսնացեալ եւ կացեալ ժամանակս ինչ առ կինն եւ որդիսն, եւ ապա թողեալ զտունն իւր եւ զբնական տեղիսն` եւ շրջէր ի վանորայս առ սուրբ հարս եւ առաքինասէր անձինս, հանապազ աղօթս առնելով ի տուէ եւ ի գիշերի: Եւ եկեալ յետոյ ի Բաղէշ քաղաք ըստ ամենագէտ յաջողելոյն Աստուծոյ. զոր յայնմ ժամանակի էր պարոն քաղաքին ոմն ազգաւ Քուրդ, Շամշատին անուն, եւ էր չարացեալ ի վերայ ազգիս Հայոց, եւ բռնադատէր զքրիստոնեայս` ուրանալ զՔրիստոս եւ դառնալ յօրէնս իւրեանց: Եւ զայս օրէն եդեալ անձին իւրոյ երկրորդն Յուլիանոս, զի զամենայն զոր տեսանէր ի քրիստոնէիցն` զայն ասէր դառնալ յօրէնս իւր:

Զոր տեսեալ զայն երանելի եւ հաւատարիմ ծառայն Աստուծոյ սուրբն Վարդան` ողբայր եւ հառաչէր ընդդէմ տարակուսանացս քրիստոնէից: Ապա ի միտ ածեալ զբան մարգարէին որ ասէ. «Խօսէի զվկայութիւնս քո առաջի թագաւորաց եւ ոչ ամաչէի»: Եւ զբան Տեառն որ ասէ. «Յորժամ տանիցեն զձեզ առաջի դատաւորաց եւ թագաւորաց` մի հոգայցէք, զի ես տաց ձեզ բերան եւ իմաստութիւն, որում ոչ կարասցեն կալ հակառակ եւ կամ տալ պատասխանի ամենայն հակառակորդքն ձեր»:

Յայնժամ զօրացեալ հոգւովն Աստուծոյ սուրբն Վարդան` աղաչէր զմի ոմն ի քահանայիցն եւ ասէր. «Եկա'յք, ցուցէք ինձ զճանապարհ բերդին եւ զդուռն պարոնին. զի երթայց եւ խօսեցայց ընդ նմա դէմ յանդիման եւ տեսից, եթէ վասն է՞ր նախատէ զազգս Հայոց եւ զգնեալքս արեամբ Որդւոյն Աստուծոյ` զպատուական վիճակ սուրբ Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի»:

Եւ ծաղր թուէր բանս նորա յաչս ամենեցուն եւ ոչ գիտէին, թէ վառեալ էր նա ի սէրն աստուածային եւ կամէր չարչարիլ վասն Քրիստոսի եւ մտանել յառագաստն լուսոյ եւ խառնիլ յերամս սրբոցն:

Յայնժամ ելեալ կամաւն իւրով` եւ առաջնորդէր նմա խաչեալն Քրիստոս, գնաց ի դուռն ամիրային եւ ոչ կարէր տեսանել զնա: Ապա աղաչեաց զոմանս ի ծառայիցն եւ ի վերակացուաց դրան նորա եւ ասէ. «Կամիմ զամիրայն տեսանել եւ ունիմ բան ինչ ասել նմա»:

Եւ նոքա հրաման առեալ ի պարոնէն` մուծին զՎարդան առ նա: Եւ ուրախացեալ ամիրայն` կարծէր թէ ի հաւատն իւր դառնայ: Յայնժամ ասէ Վարդան. «Բան ինչ ունիմ ասել քեզ»: Ասէ ամիրայն. «Խօսի'ր»: Ասէ Վարդան. «Ես եւ դու միոյ Արարչի ստեղծուածք եմք եւ ի միոյ ծնողաց յառաջ եկեալ` յԱդամայ եւ յԵւայէ. եւ մարդ մի դու ես եւ մին մարդ ես եմ: Եւ դու ի՞նչ աւելի ես քան զիս, որ նախատես զիս թէ Աստուած քեզ թագաւորութիւն է տուել եւ ինձ աղքատութիւն: Դու ընդէ՞ր հպարտանաս ի վերայ մեր»: Ասէ ամիրայն. «Զի օրէնքն մեր լաւ է քան զձերն»: Ասէ Վարդան. «Դու ասես զայդ, այլ անենայն ազգի օրէնք իւրն լաւ թուի, քան զմիւսոյն: Աստուած եւթանասուն եւ երկու լեզու է բաժանել, եւ ամենեցուն օրէնք կայ: Մի՞թէ հրամանքդ քո աւելի է քան զԱստուծոյն, որ կամենաս զամենեսեան ի քո օրէնքդ փոխել: Եւ եթէ առաջնորդն ձեր ոչ կարաց հաւանեցուցանել զազգս Հայոց` մի՞թէ դու աւելի ես քան զնա»: Ասէ ամիրայն. «Յիշեա' զանուն առաջնորդին մերոյ եւ դարձի'ր յօրէնս մեր. եւ բազում պարգեւս տամ քեզ»: Ասէ Վարդան. «Ես ոչ եմ սովորել յիշել զանուն առաջնորդին ձերոյ. այլ Յիսուս Քրիստոս է առաջնորդն իմ եւ է Աստուած ամենայնի, որ իջեալ յերկնից յերկիր` լոյսն ի Հօրէն լուսոյ, եւ մարմնացաւ ի սուրբ կուսէն Մարիամայ, չարչարեալ եւ խաչեալ, թաղեալ եւ յարուցեալ ի մեռելոց, համբարձեալ յերկինս, եւ նստաւ ընդ աջմէ Հօր: Նա է Աստուած իմ եւ պարգեւատու: Եւ ես վասն է՞ր թողում զկենդանին եւ մեռելոյն հնազանդիմ»:

Յայնժամ բարկացեալ ամիրայն եւ եհար երկոքին ձեռօքն զգլուխն Վարդանայ: Եւ նա ասէ. «Ո'վ ամիրայ, եթէ երկնչէի ես ի հարկանելոյդ քո` ոչ գայի առ քեզ: Այլ վասն սիրոյն Քրիստոսի Աստուծոյն իմոյ զմահ յանձն առնում. զի զնա տեսանել արժանանամ, յորժամ փոխիմ յաշխարհէս»:

Յայնժամ հրամայեաց ամիրայն տանել զնա ի բանտ եւ չարչարել ասելով. «Մի' թէ հաւանի կամաց մերոյ»: Եւ առեալ զսուրբն Վարդան` տարան ի բանտ: Եւ նա ուրախութեամբ երթայր եւ գոհանայր զԱստուծոյ: Եւ տարեալ զնա ի բանտ մերկ եւ բոկ եւ գլխիբաց: Եւ էր աւուրքն ձմեռնային Յայտնութեան պահոցն: Եւ եդին զնա ի կոճեղս եւ չարչարէին: Եւ նա ի փառաւորելոյ զԱստուած ոչ դադարէր, այլ ասէր. «Գոհանամ զքէն Քրիստոս Աստուած իմ, որ արժանի արարեր զծառայս քո լինել քեզ չարչարակից: Աղաչեմ զքեզ Տէր, տո'ւր համբերութիւն ծառայիս քո, զի կարօղ լիցիմ տեւել տանջանացս եւ գալ առ քեզ»:

Եւ զերիս աւուրս ոչ դադարէին ի չարչարելոյ զսուրբն Վարդան: Ապա հրամայեաց ամիրայն կրկին տանել զնա առաջի իւր: Ասէ Վարդան. «Վասն ի՞նչ պատճառի տաս զիս չարչարել. վասն գողութեա՞ն թէ վասն շնութեա՞ն եւ թէ վասն այլ իրիք անիրաւութեան: Եթէ զճշմարիտն ասեմ եւ զհաւատոյ դաւանութիւնս յայտնեմ քեզ ի՞նչ է»: Ասէ ամիրայն. «Եկեալ ես նախատել զօրէնս մեր, եւ զօրէնքն քո ճշմարիտ առնես եւ զՔրիստոս` Աստուած ասես` վասն այն չարչարեմ զքեզ»: Ասէ Վարդան. «Ո'վ ամիրայ, ես եւ դու դատաստանօք խօսիմք: Յօրէնքն ձեր երկու եւ երեք մարդ, որ ի վերայ մի բանի վկայեն` սուտ է բանն այն թէ ճշմարիտ»: Ասէ ամիրայն. «Ճշմարիտ»: Ասէ Վարդան. «Քրիստոսի աստուածութեանն երկոտասան ազգ վկայեն: Եւ ի գիրս ձեր գրեալ է Յիսա ռուհ Ալլահ, որ ասէ Աստուծոյ հոգի: Ես զնա Աստուած հաւատամ»: Ասէ ամիրայն. «Զառաջնորդն մեր ընդէ՞ր ոչ յիշես»: Ասէ քաջն Վարդան. «Քո հայրն ամիրայ էր եւ մեռաւ. եւ դու ամիրայ ես եւ կենդանի: Արդ այս մարդիկս քե՞զ հնազանդ կենան եւ թէ քո հօ՞րն»: Ասէ ամիրայն. «Ինձ»: Ասէ Վարդան. «Ապա ես վասն է՞ր թողում զկենդանի Քրիստոս Աստուածն իմ եւ մեռելոյն հնազանդիմ»:

Եւ այլ բազում բանս խօսեցաւ սուրբն Վարդան եւ յանդիմանէր զնա: Եւ ամիրայն եւ մեծամեծքն իւր զարմացան ընդ համարձակ խօսս նորա: Քանզի ոչ թէ նա էր որ խօսէր. այլ Հոգին Աստուած խօսէր ընդ բերան նորա ըստ վկայութեան Աւետարանին` զոր խօսեցաւ Քրիստոս:

Յայնժամ բարկացեալ ամիրայն ասէ. «Տարէ'ք զդա առ դատաւորն մեր. զինչ հրամայէ` զա'յն արարէք»: Եւ առեալ տարան զնա առ դատաւորն: Եւ ասէ դատաւորն. «Զի՞ է զի առաջի ամիրային դարձեալ ես յօրէնսն մեր եւ յետոյ փոշիմանեալ»: Ասէ Վարդան. «Ես ո'չ եմ խախտեալ յօրինացն իմոց. այլ քրիստոնեայ եմ ծնեալ եւ եմ ընդ Քրիստոսի Աստուծոյն իմոյ. եւ կամիմ քրիստոնեայ մեռանել»: Ասէ դատաւորն. «Գիտացի'ր որ թէ ոչ դառնաս յօրէնսն մեր` տամ սպանանել զքեզ»: Ասէ Վարդան. «Եթէ զմարմինս իմ սպանանես, ապա հոգիս կենդանանայ»:

Յայնժամ բարկացեալ դատաւորն` ետ հրաման սպանանել զնա: Եւ առեալ տարան զնա արտաքոյ քաղաքին: Եւ սուրբն Վարդան ինքնին ուրախութեամբ երթայր առաջի նոցա, որպէս թէ ոք ի մեծարանս թագաւորի ընթանայ: Եւ ճշմարիտ մեծարանք էր նմա յերկնաւոր թագաւորէն Քրիստոսէ: Զի թէպէտ մարմնով չարչարեալ եւ տանջեալ, այլ հոգւով փարթամացեալ եւ գնացեալ ի հարսանիսն անապական: Եւ էր կոչնական հարսանեացն Նախավկայն Ստեփաննոս` առաջին նահատակն:

Յայնժամ ժողովեցան բազմութիւնք այլազգեացն ի վերայ նորա, որպէս չար գազանք արեան ծարաւի'ք: Եւ ասէ Վարդան. «Հաւատացեալ եմ եւ հաւատամ զՀայրն անծին եւ զՈրդին միածին, զմարմնացեալն Աստուած եւ զհոգին ճշմարիտ, Երրորդութիւն եւ մի Աստուածութիւն` դաւանութեամբ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ: Քրիստոնեայ եմ եւ անարգեմ զօրէնքն եւ զառաջնորդն ձեր խաբեբայ եւ սուտ»: Եւ բազմութիւն ամբոխին դիմեցին ի վերայ նորա եւ սրով եւ բրով եւ քարամբք նահատակեցին զնա:

Եւ աւանդեաց զմաքուր հոգին իւր առ Աստուած` երանելին Վարդան ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Յայնժամ գնացին քրիստոնեայքն եւ բարձին զնա պատուով եւ տարեալ եդին ի տապանի սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ եւ երգովք հոգեւորօք:

Կատարեցաւ սուրբ նահատակն Վարդան ի թուականութեանս Հայոց ՊՀ, յունվար ամսոյ ի Դ, Ծննդեան պահոցն, յաւուր շաբաթու, ի մետասան ժամու, եւ առնէ բժշկութիւն բազում ցաւոց նշխար ոսկերաց սրբոյն: ¹