ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

37.
ՍՏԵՓԱՆՆՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԵՒ ՊԵՏՐՈՍ ՔԱՀԱՆԱՅ ԽԻԶԱՆՑԻՔ
† ՊՀԳ=1424 յունիս 2 ուր.
եւ ՍՏԵՓԱՆՆՈՍ ՈՒՐԱՑՈՂ Ի ՍՈՐԲ ԳԵՂՋԷ
† ՊՀԳ=1424 յունիս 11 կիր.

Աստուածային առաքեալն եւ աւետարանիչն Քրիստոսի` մեծն Յովհաննէս` որդին Որոտման եւ սիրելի աշակերտն Քրիստոսի հրամայէ ի գիրս կաթուղիկէիցն` թէ «Երկիւղ ոչ գոյ ի սէրն. վասն զի սէր կատարեալ ի բաց մերժէ զերկիւղն»: Եւ դարձեալ` թէ «Աստուած սէր է եւ որ կայ ի սէրն` յԱստուած բնակէ. եւ Աստուած ի նմա»:

Արդ` որովհետեւ գիտացաք եթէ Աստուած սէր է, վասն որոյ ուր Աստուած է` շնորհօք փախուցեալ է անտի երկիւղ: Քանզի ուր թագաւորն վառեալ է զինօք եւ անդ շրջակայք նորա ոչ երկնչին ի սպառնալեաց թշնամւոյն: Այսպէս եւ ուր Աստուած է զօրաւիգ` անդ է եւ զօրք նորա` որ են դասք սրբոցն, ոչ երկնչել ի սպառնալեաց թշնամեաց յերեւելեաց եւ յաներեւութից: Որպէս եւ ասաց ինքն Որդին Աստուծոյ, եթէ «Քաջալերացարուք, զի ես յաղթեցի աշխարհի»: Եւ քանզի սիրոյ զօրութիւնն գերազանց է քան զբնութիւն, զի մոռացումն առնէ չարչարելի եւ եղծանելի բնութեանս եւ միաւորէ յուսով ընդ անեղին Աստուծոյ, վասն որոյ որք սիրով հաստատեցան ի խաչելեալն Աստուած, ոչինչ ի տարրականաց կարացին բաժանել զնոսա ի Նմանէ. ոչ հուր եւ ոչ ջուր եւ ոչ այլ ինչ յերկրաւորացս: Որպէս ասէ անօթն ընտրութեան, փողն տարսոնացին, առաքեալն Քրիստոսի Պօղոս, եթէ «Ո ՜ վ մեկնեսցէ զմեզ ի սիրոյն Քրիստոսի, նեղութի՞ւն թէ անձկութիւն». եւ այլն որ ի կարգին է:

Որպէս եղեւ այս եւ արեամբ ներկեալ նահատակացս սրբոց, որք կոխեցին զհուր մարմնոյն չարչարանօք եւ շիջուցանէին ինքեանք զբոցն ցանկութեան եւ վառքին զլապտեր հոգւոյ իւրեանց անշիջանելի հրովն աստուածային: Անցանէին ի ջուրս յորձանաց ըստ բանի մարգարէին եւ ցամաքեցուցանէին յինքեանց զախտն մեղաց ցանկութեանց: Եւ առոգանէին զոգիս իւրեանց ջրովն անհիւթական, այսինքն շնորհօք Որդւոյն Աստուծոյ:

Արդ ջերմութիւն արեգականն եւ լուսաւորութիւնն ոչ շիջանի եւ ստուերանայ. թէպէտ եւ լինիցի ժամանակ` զի ամպով ծածկի ի մէնջ, այլ ինքն ըստ ինքեան ներգործէ զլոյսն եւ զջերմութիւնն: Այսպէս եւ իմանալի Արեգակն արդարութեան Քրիստոսի միշտ եւ հանապազ ծագէ զլոյս շնորհաց եւ գիտութեան յոգիս ընդունողացն կամօք եւ բորբոքէ ի սէրն վերին: Ըստ որում ասաց թէ «Հուր եկի արկանել յերկիր». եւ թէ «Ես լոյս յաշխարհ եկի, որ հաւատայ յիս ի խաւար մի' մնասցէ»:

Զոր եւ այժմ ի վերջին աւուրքս եւ յերեկոյացեալ ժամուս ի ձմեռնային եղանակս բորբոքեաց զհուր շնորհաց եւ զլոյս գիտութեան Որդւոյն Աստուծոյ ի սիրտ ցանկալի նահատակացն եւ աստուածընկալ քահանայիցն` Ստեփաննոս վարդապետին եւ Պետրոս քահանային` զորոց հանդերձեալ եմք պատմել զքաջութիւն արիութեան սոցա, որք որպէս զվարդս գարնանային փթթեցան ի մէջ Հայաստան աշխարհիս եւ լցին հոտով անուշութեան զեկեղեցիս քրիստոնէից: Զի թէպէտ եւ անկան ի փորձութիւն, այլ օգնութեամբն Աստուծոյ յաղթեցին սատանայի. թէպէտ եւ անկան ի հուր մեղաց, այլ կարողութեամբն Աստուծոյ շիջուցին զզօրութիւն հրոյ ցանկութեանց, ըստ ասելոյ մեծին Պօղոսի. թէպէտ եւ սխալեցան եւ անկան յախտ ուրացութեան, այլ յետոյ կանգնեցին արձան դաւանութեան. թէպէտ եւ ըմբռնեցան ի ժանիս վիշապին, այլ փշրեցին զծամելիս եւ զգլուխ նորին. թէպէտ եւ հնազանդեցան կարեաց մարմնոյ, այլ ոչ վերջացան ի սիրոյն Աստուծոյ. թէպէտ գլորեցան ի վիհն չարեաց, այլ դարձեալ հաստատեցան հեղմամբ սուրբ արեան իւրեանց:

Երանելիքս այս կրկին լուսաւորքս եւ ծաղկունք Հայաստանեաց եւ պարծանքս քրիստոնէիցս, վարդապետն Տէր Ստեփաննոս եւ ցանկալի քահանայն Պետրոս, էին ի Խիզան քաղաքէ. վարդապետն էր ի վանացն, որ յանուն սուրբ Գամաղիելի առաքելոյն Քրիստոսի, եւ քահանայն Պետրոս էր աշխարհական երէց եւ որդի քահանայի: Եւ յազդմանէ չարին անկան յուրացութիւն եւ սուգ ածին ազգիս Հայոց. զի յորժամ լսեցին զանցս աղէտիս այսորիկ տառապեալ եւ գերի անկեալ ազգս քրիստոնէից, ամենեքեան ի սուգ մտին` քաղաք եւ գիւղ, վանք եւ անապատ, վարդապետք եւ եպիսկոպոսք, քահանայք եւ սարկաւագունք, կուսակրօն եւ ամուսնացեալք, այր եւ կին, ծեր եւ տղայ ամենեքեան աշխարէին եւ լային զմոլորութիւն նոցա: Եւ շատք ի թուլամորթաց գայթակղեցան եւ անկան յուրացութիւն եւ մեծ տրտմութիւն ածին ազգիս Հայոց:

Այլ Նա` որ տէրն է ամենայնի` Յիսուս Քրիստոս Որդին Աստուծոյ ոչ անտես արար զարեամբ գնեալ ժողովուրդս իւր մնալ ի գուբն գայթակղութեան, այլ էած զղջումն ի սիրտս նոցա` վարդապետին Ստեփաննոսի եւ քահանային Պետրոսի, որք մոռացան զտկարութիւն մարմնոյ եւ զինեցան հոգւովն Աստուծոյ եւ մատնեցին զանձինս իւրեանց տանջանաց եւ մահու, զի որք գայթակղեցան ի նոսա, դարձեալ եւս առաւել հաստատեցան ի հաւատս Քրիստոսի` արիութեամբ նոցա, ըստ առաքելոյն բանին` որ ասէ. «Ուր առաւել եղեն մեղք, անդ եւս առաւել յաւելան շնորհքն»: Եկեալ ի միտս իւրեանց վարդապետն Ստեփաննոս եւ քահանայն Պետրոս ասեն ընդ միմեանս զբանս անառակին` որ կայ յաւետարանին` եթէ «Քանի ՜ վարձկանք են ի տան հօր իմոյ հացալիցք. այսինքն ի մէջ եկեղեցւոյ քահանայք եւ ժողովուրդք եւ վայելեն յանմահական սեղանոյն եւ ի շնորհացն Աստուծոյ: Եւ մեք զրկեալք ի քահանայութենէ եւ ի քրիստոնէութենէ: Վա ՜ յ է մեզ եւ եղուկ մոլորելոցս թէ յորպիսի ՜ մեծութեանց յորքան աղքատութիւն անկաք, յորպիսի ՜ փարթամութեանց յորչափ անարգութիւն հասաք. յորդիութենէ Հօրն երկնաւորի զրկեցաք եւ ի մէջ այլազգեաց խոզարածք պանդխտեցաք, այսինքն մեղաց եւ աղտեղի գործոց: Արդ երթիցուք առ Հայրն երկնաւոր, ո'չ եթէ աղօթիւք կամ պահօք կամ տքնութեամբ, այլ արեամբ նահատակութեան, զի թերեւս ընկալցի զմեզ եւ թողութիւն շնորհեսցէ յանցանաց մերոց: Քանզի մեծ են յանցանք մեր. զի զբազումս գայթակղեցուցաք: Եւ այս ցաւս այլ իւիք ոչ բժշկի, բայց միայն հեղմամբ արեան մերոյ. զի մի' ժառանգիցեմք զպատուհասն տէրունական հրամանին, որք զմի ի փոքրկանց գայթակղեցուցանեն: Այլ որպէս տրտմեցուցաք զեկեղեցի Աստուծոյ, դարձեալ ուրախացուցանեմք չարչարանօք մարմնոյս մերոյ: Զի որք սուգ զգեցան յուրացութիւն մեր, դարձեալ բերկրին ի նահատակութիւն մեր»:

Յայնժամ արիացեալք ի շնորհաց Սուրբ Հոգւոյն վարդապետն Ստեփաննոս եւ քահանայն Պետրոս` զմիմեանս քաջալերէին անխախտելի մնալ ի սիրոյն եւ հաւատոցն Քրիստոսի եւ ոչ երկնչել ի մահուանէ: Այլ որպէս միմեանց պատճառ ասեն գայթակղութեան, նոյնպէս լիցուք եւ փրկութեան. որպէս ասէ Սողոմոն` «Եղբայր յեղբօրէ օգնեալ որպէս զքաղաք ամուր»:

Նստան երկոքեան ի քաղաքն Բաղէշ եւ գրեցին բանս հաւատոյն դաւանութեան ի սուրբ Երրորդութիւնն եւ ի մի աստուածութիւնն, այլ եւ ի մարդեղութիւնն Քրիստոսի Աստուծոյ եւ նախատինս ազգին Տաճկաց եւ օրինաց նոցա եւ առաջնորդին իւրեանց եւ ասէին թէ «Բեզար եմք յօրինաց ձերոց եւ ի կրօնից, եւ զՔրիստոս ճշմարիտ Աստուած դաւանիմք: Եւ դուք սուտ էք եւ խաբեբայ եւ առաջնորդն ձեր որդի սատանայի եւ կարապետ Նեռինն, որ ինքն մոլորեցաւ եւ զձեզ մոլորեցոյց»:

Եւ յուղարկեցին զթուղթն ի Խիզան` մօտ ի դատաւորն. ապա եւ ինքեանք վարդապետն Ստեփաննոս եւ քահանայն Պետրոս ելեալ ի քաղաքէն Բաղէշու եւ մտեալ ի ճանապարհ` գնացին ի Խիզան. զերկիւղ մահու ի բաց եդին եւ օգնականութեամբ Որդւոյն Աստուծոյ` որպէս զանդամանդեայ վէմ հաստատեցան: Եւ զմիմեանս քաջալերէին եւ յորդորէին ի ճանապարհին. «Երթամք, ասեն, գտանել զմարգարիտն մեր, զոր կորուսաք ի քաղաքին Խիզան: Գնամք վառել զճրագն հաւատոյ` զոր շիջուցաք ուրացութեամբ: Երթեալ գնեսցուք զանգին մարգարիտն, զակն պատուական, զի ծախեցաք ուրացութեամբ: Երթիցուք գտանել զարծաթն հաւատոյ` զոր թաղեցաք ի հող անօրէնութեան: Երթեալ կանգնեսցուք արձան հաստատութեան` զոր խախտեցաք գործով գայթակղութեան: Գնամք ծածկել զհոտն գարշութեան` զոր սփռեցաք ի հոտոտելիս քրիստոնէից եւ փոխանակ նմին բուրեսցուք հոտ անմահութեան զբանս դաւանութեան որ ելեալ տարածեսցի յոլորտս տիեզերաց: Մի' երկիցուք ի մահուանէ` որ կենդանութիւն բերէ. մի' զարհուրեսցուք ի տանջանացն` որ զպսակն պարգեւէ. մի' երկմտեսցուք ի յուսոյն` որ առ Աստուած վերացուցանէ»:

Յայնժամ գնացեալ մտին ի վանքն Բարիձոր` որ է յանուն սրբուհւոյ Աստուածածնին, ուր էին մարմինք սուրբ նահատակացն Հապաշից քահանայիցն, որք առաջնորդութեամբ սուրբ Հոգւոյն եւ սիրով Որդւոյն միածնի եւ նախախնամութեամբ Հօրն երկնաւորի ելեալ յաշխարհէն իւրեանց եւ եկին ի սուրբ քաղաքն յԵրուսաղէմ եւ կատարեցին զուխտս իւրեանց եւ հասեալ յերկիրս Հայոց եւ շրջէին ի վանորայս: Եւ յետոյ եկեալ ի քաղաքն Խիզան եւ անդ նահատակեցան ի ձեռաց այլազգեացն: Զոր եկեալ քրիստոնէիցն բարձին զմարմին երկուց սուրբ քահանայիցն Հապաշ մարտիրոսացն. եւ տարեալ ամփոփեցին ի վանքն Բարեձորի, Պ եւ Հ թուականին Հայոց:

Իսկ վարդապետն Ստեփաննոս եւ քահանայն Պետրոս երկրպագեալ սրբուհւոյն Աստուածածնին եւ նշխարաց մարտիրոսաց` որ ասացաք, եւ մնացեալ անդ աւուրս երեք եւ մեծաւ զղջմամբ եւ լալով խոստովանեցան եւ հաղորդեցան ի կենարար մարմնոյ եւ յարենէ Որդւոյն Աստուծոյ, յաւուր մեծի համբարձմանն Քրիստոսի:

Ապա ասեն միաբանիցն` որ անդ էին, եթէ «Գնամք մեք ի տեղի նահատակութեան, ի յասպարէզն կատարման, ի հանդէսն քաջութեան, ի թէատրոնն արիութեան. զի ուր մերկացաք զգեստն պայծառութեան եւ զգեցաք զհանդերձն անօրէնութեան, դարձեալ անդ թօթափեմք զարդն աղտեղութեան եւ զգենումք զպատմուճանն որ առանց ապականութեան, զոր արեամբ մերով զարդարեմք ի գոյն վարդի: Մե'ք եղաք պատճառ գայթակղութեան բազմաց, մե'ք լիցուք առիթ հաստատութեան քրիստոնէից: Զի որք տրտմեալ էին վասն մեր ուրախասցին ազգ քրիստոնէից. եւ որք ուրախացեալ էին ի վերայ մեր սատանայ եւ կամարարքն իւր տրտմեսցին: Այլ եւ դո ՜ ւք, հոգեւոր եղբարք մեր, աղօթս արարէք վասն մեր եւ աղաչեցէք զԱստուած, զի տացէ մեզ կարողութիւն համբերել չարչարանացն եւ արժան լինել ողորմութեան Նորա. քանզի դժար է կամաւ զմահ յանձն առնուլ: Այլ դուք աղօթիւք օգնական լերուք մեզ. եւ մեք յուսալով ի խաչելեալն Քրիստոս եւ յանձն առնեմք ի Նա զանձինս մեր: Եւ գնամք առաջի այլազգեացն եւ խոստովանիմք ի մէջ նոցա` զՔրիստոս Աստուած եւ Որդի Աստուծոյ: Զի եւ Նա խոստովանեսցի զմեզ առաջի Հօր եւ հրեշտակաց սրբոց»:

Յայնժամ ելեալ ի վանացն եւ միաբանքն ամենայն լային զհետ նոցա. եւ բազում ողբովք եւ արտասուօք աղաչէին զԱստուած` օգնական լինել նոցա եւ տալ համբերութիւն: Եւ մտին երկուքն` Ստեփաննոս եւ Պետրոս ի քաղաքն Խիզան եւ գնացեալ ի դուռն եկեղեցւոյն երկրպագեցին անդ եւ արտասուօք աղօթս մատուցանէին առաջի Աստուծոյ: Եւ օրն էր ուրբաթ` ի 6 ժամու աւուրն:

Յայնժամ ելեալ գնացին ի մէջ քաղաքին, համարձակ եւ բարձրաձայն աղաղակէին եւ ասէին. «Քրիստոս Աստուած է ճշմարիտ, լոյս ի լուսոյ, եւ Աստուած յԱստուծոյ, ծնեալ ի սուրբ կուսէն Մարիամայ, խաչեալ եւ թաղեալ եւ յարուցեալ ի մեռելոց եւ համբարձեալ փառօք յերկինս, նստեալ ընդ աջմէ Հօր. եւ դարձեալ գալոց է ի դատել զերկիր: Ով ոք զնա Աստուած դաւանէ, զկեանսն յաւիտենականս ժառանգեսցէ, եւ որք ոչ դաւանեն` զտանջանսն յաւիտենականսն ժառանգեսցեն: Բայց դուք, ո ՜ վ անօրէնք, որդիք խաւարի եւ կորստեան, դուք եւ մոլորեցուցիչ առաջնորդն ձեր, զա'յս յայտնի գիտասջիք` զի դուք սուտ էք եւ մոլորեալ եւ մեք հրաժարեալ եւ բեզար եմք յօրինաց ձերոց, զոր խաբեաց զմեզ սատանայ: Այժմ դարձեալ հաւատամք բոլորով սրտիւ ի Քրիստոս Աստուածն մեր, զի Նա է ստեղծօղ ամենայն արարածոց երկնի եւ երկրի, երեւելեաց եւ աներեւութից, տէր կենաց եւ մահու: Զոր եւ այսօր մեք զանձինս մեր ի մահ մատնեմք վասն սիրոյ Նորա, զի արժանի լինիցիմք զՆա տեսանել. զի ով ոք զՆա տեսանէ, ոչ է մեռեալ, այլ է միշտ կենդանի: Զի եւ ինքն Քրիստոս Աստուած մեր թէպէտ եւ խաչեցաւ եւ թաղեցաւ, այլ յարեաւ ի մեռելոց եւ է կենդանի երկինս: Եւ զդաւանողս իւր կենդանացուցանէ` աստ յուսով եւ արդարութեամբ, եւ անդ հոգւով եւ մարմնով եւ անճառ փառօք: Իսկ մոլորեալ եւ մոլորեցուցիչ առաջնորդն ձեր ինքն մեռեալ է մեղօք եւ մարմնով եւ հոգւով ի յաւիտենից տանջանսն կայ եւ հետեւողք նորա նման նմա լինելոց են. որպէս եւ Քրիստոսի հետեւողքն Աստուծոյն մերոյ` նման Նորա»:

Եւ դարձեալ ի քրիստոնեայսն ասեն. «Լալի եւ եղկելի էաք ի մէջ աշխարհի եւ ոչ գիտէաք. այլ իբրեւ զարբեալ շրջէաք ի մէջ մարդկան կուրացեալ մտօք եւ գործով անօրէնութեան. այլ այժմ թափեցաք ի մէնջ զարբեցութիւնն զայն որ զեղխութիւն էր եւ անմտութիւն: Եւ այսօր արբեալ սիրովն Քրիստոսի եւ մոռացեալ զսէր աշխարհիս եւ զոր ի սմա, այլ եւ զմարմինս մեր, զի ինքն Քրիստոս սիրեաց զմեզ եւ պարգեւեաց զցանկալի օրս այս մեզ` որ է մեծ աւետիս հոգւոց մերոց: Զի այսօր ուրախութիւն է եւ ի յերկինս վասն մեր մոլորելոցս»:

Զոր յայնժամ դարձեալ ասեն քրիստոնէիցն. «Գնացէ'ք ի մէնջ ի զատ, զի մի' յորժամ զմեզ սպանցեն, զմաղձ դառնութեան չարեաց իւրեանց ի ձեզ թափեսցեն եւ ձեզ վնաս ածեն: Այլ դուք աղաչեցէք զԱստուած, զի տացէ մեզ կարողութիւն համբերել չարչարանաց»:

Ապա երկոքեանն իբրեւ ի միոջէ բերանոյ վարդապետն Ստեփաննոս եւ քահանայն Պետրոս աղաչէին զԱստուած եւ ասէին. «Ո ՜ վ Տէր Յիսուս խաչեալ թագաւոր, մի' յիշեր զմեղս մեր զառաջինս: Այլ որպէս ընկալար կրկին զղջումն Պետրոսի, որ դառնապէս արտասուեաց, ընկալ եւ այժմ զապաշխարութիւնս մեր որ զարիւնս հեղումք վասն Քո: Եւ որպէս խաչակցին քում աւազակին ի մեծի ուրբաթին բացեր զդուռն դրախտին, վասն զի խոստովանեցաւ զքեզ արքայ եւ Տէր, եգիտ հովիւն քաջ Որդին Աստուծոյ եւ արժանաւորեաց այսմ հանդիսի եւ նահատակութեան զմեզ: Այսօր լուանամք զպատմուճանս հոգւոց մերոց արեամբ մերով յառաջին յանցանացն, զի արժանի լիցիմք զՔրիստոս զգենուլ: Այսօր զարդարեմք զմարմինս մեր կարմրագոյն արեամբ մեր, հարսնացուցանել փեսային երկնաւորի Քրիստոսի: Այսօր աւետիս է մեզ, զի չարչարակից եղաք նահատակացն առաջին, մտցուք ընդ նոսա ի յառագաստ վերին: Այսօր ցնծութիւն եւ ուրախութիւն է մեզ, զի ազատիմք ի վշտաց աշխարհիս եւ մտանեմք ի խորանն երկնային: Այսօր առաւել խնդութիւն եղեւ մեզ քան զամենայն ժամանակս կենաց մերոց, զոր ապրեցաք յերկրի, զի զճշմարիտ կեանքն Քրիստոս տեսանեմք: Բաց եւ մեզ յաւուր ուրբաթուս զդուռն ողորմութեան քո, որ չարչարակից քեզ լինիցիմք, զի եւ փառաց քոց հաղորդս արասցես, վասն զի դաւանեմք զքեզ Տէր եւ Աստուած, ի յայսմ ատենիս: Ո ՜ վ Տէր, դո'ւ լեր մեզ պարիսպ եւ ապաւէն եւ ընկալ զոգիս մեր ի խորանս երկնից: Զի ի քեզ յուսացաք եւ վասն անուան քո մեռանիմք»:

Յայնժամ դասք քրիստոնէիցն փախեան յահէ անօրինացն. եւ բազմութիւն այլազգեացն դիմեցին առ հասարակ ի վերայ նոցա. եւ առեալ կացուցին զնոսա ի մէջ իւրեանց բազմութիւն գայլոց զերկուս գառինսն` զՍտեփաննոս եւ զՊետրոս, որ հանդերձեալ էին զինքեանս պատարագ մատուցանել Աստուծոյ: Խօսել սկսան առ նոսա ազգ անօրինացն եւ ասեն. «Միթէ արբեա՞լ էք կամ խելագարեալ, որ այդպիսի բանս խօսիք եւ նախատէք զմեզ եւ զօրէնս մեր եւ զառաջնորդն եւ ձեր անձինդ մահ կամենայք»:

Յայնժամ պատասխանեալ սուրբքն ասեն. «Ո ՜ վ անզգամք եւ անմիտք, որդիք կորստեան եւ զաւակք սատանայի. դո'ւք էք խելագար եւ արբեալ անօրէնութեամբ: Մեք այժմ թափեցաք ի մէնջ զարբեցութիւն մեղաց եւ իմաստնացաք ի խելագարութենէ: Եւ դարձեալ նոր գինի եմք արբեալ եւ սարխօշացեալ սիրով Յիսուսի Քրիստոսի Որդւոյն Աստուծոյ, զոր կորուսեալ էաք զսովորական գինին մեր զբաժակն անմահութեան եւ այսօր գտեալ արբաք, էնց որ այլ ոչ լրջանամք: Եւ մինչեւ ցայսօր թէպէտ եւ կենդանի էաք մարմնով, այլ մեռեալ էաք հոգւով: Այլ այժմ թէպէտ եւ մեռանիմք մարմնով, այլ հոգւով եւ արդարութեամբ կենդանանամք ընդ կենդանւոյն Քրիստոսի Աստուծոյն մերոյ: Այլ դուք թէպէտ եւ մարմնով կենդանի երեւիք, այլ աստ հոգւով էք մեռեալ եւ անդ հոգւով եւ մարմնով զդժոխքն յաւիտենից ժառանգէք եւ զթանձրամած խաւարն եւ զանքուն որդն եւ զտարտարոսն եւ զլալ աչացն եւ զկրճտել ատամանցն: Եւ մեք ոչ երկնչիմք ի յահէ ձերմէ, եւ ի որոյ տանջանացն` զի էնց հալաւ էնք հագել ի հոգիս մեր` զսէրն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որ ոչ ի սրոյ վախենամք եւ ոչ ի քարէ եւ ոչ ի հրոյ եւ ոչ ի մահուանէ: Այլ եւ զայս գիտասջիք զի Մաշային լաւ է մեր քան զօրէնքն ձեր եւ զխաբեբայ առաջնորդն, զի նա կորեաւ եւ զձեզ կորոյս»:

Եւ առեալ զգօտիս իւրեանց ընկեցին առաջի նոցա եւ զհանդերձսն հանեալ եւ ասեն. «Այս է օրէնքն ձեր սնոտի. առէք ի ձեզ, զի օրէնքդ ձեր այդ հանդերձիդ նման է, որ պիտի հնանայ եւ ապականի»:

Յայնժամ մռմռեալ նոցա որպէս զարիւնարբու գազան եւ դիմեցին ի վերայ Պետրոս քահանային բրով եւ հարեալ կոտորեցին զբազուկս նորա եւ ընկեցին ուշաթափ. եւ նա զօրացեալ շնորհօքն Աստուծոյ` ելեալ կանգնեցաւ ի վերայ ոտից իւրոց եւ բարձրաձայն ասաց. «Ո ՜ վ վարդապետ, զի՞ յապաղես, տես զի ահա Քրիստոս եկեալ կոչէ զմեզ»: Եւ վարդապետն եւս առաւել զօրացաւ ի պատասխանիսն: Եւ նոյն ժամայն սրով եւ փայտիւ զՊետրոս քահանայն նահատակեցին ի նոյն տեղին եւ ի վարդապետն խնայեցին, զի թերեւս երկնչի եւ թուլանայ ի հաւատոցն: Իսկ վարդատիպ պատկեր վարդապետին պայծառացաւ որպէս զանուանակցին իւրոյ Նախավկային եւ սկսաւ յանդիմանել զմոլորութիւն նոցա եւ զանօրէնութիւն, որպէս Նախավկայն զազգին Հրէից:

Յայնժամ եհար դատաւորն ապտակ ի գլուխ վարդապետին: Եւ վարդապետն ոյժ առեալ յԱստուծոյ եւ պնդեալ զսիրտն` եհար ուժգնակի ձեռամբն յերեսս դատաւորին: Իսկ բազմութիւն Արապնոյն դիմեցին ի վերայ կացնով եւ թրով, քարիւ եւ փայտիւ. անդ կատարեցին զնոսա զերկոսեանն, պատուական քահանայն զՍտեփաննոս եւ զՊետրոս, զնորաբողբոջ ծաղկունքն, զլուսափայլ աստղունքն, որ նոր լուսաւորեցին զեկեղեցիս Հայաստանեաց, զանշիջանելի ճրագունքն որ բարձրացան յաշտանակի ի մէջ քրիստոնէից, զքաղցրահամ աղբերակունս` որք կակղացուցին բղխմամբ արեան իւրեանց զկորդացեալ եւ զչորացեալ միտս բազմաց եւ պտղաբերեցին յաստուածպաշտութիւն:

Ընդ որս եւ մի ոմն Ստեփաննոս անուն, որ եւ նա տաճկացեալ էր, յորժամ լուաւ զնահատակութիւն անուանակցին իւրոյ` զՍտեփաննոս վարդապետին եւ զՊետրոս քահանային, եւ նա հաստատեցաւ կրկին յառաջին հաւատն իւր` ի քրիստոնէութիւնն: Զոր կալեալ անօրինացն յետ ինն աւուր նահատակութեանն սոցա` յերկիրն Խորձայ` ի գեօղն որ կոչի Սորբ եւ շատ ողոքեցին սիրով` ոչ դառնալ ի տաճկութենէ եւ ոչ կարացին խախտել զնա ի հաւատոցն Քրիստոսի, զցանկալի վկայն զՍտեփաննոս:

Ապա սկսան ի չարչարել եւ նա ասէ. «Ես քրիստոնեայ եմ եւ զՔրիստոս Աստուած հաւատամ, զի նա է արարիչ երկնի եւ երկրի: Եւ ես ի մահուանէ ոչ երկնչիմ, զի զկենդանին Քրիստոս տեսանեմ»:

Եւ մայր նորա` քաջահաւատ եւ երկիւղած յԱստուծոյ` ի բաց եդեալ զկանացի տկարութիւնն, եկեալ դէմ որդւոյն եւ ասէր. «Սիրելի եւ քաղցրիկ որդեակ իմ, սակաւ մի համբերէ եւ հասանես անճառ փառացն եւ աստուածային տեսոյն. ի յաշխարհս բարի անուն ժառանգես եւ յուրացութենէ ազատիս, ի մարտիրոսաց դասն խառնիս եւ երկնից արքայութիւնն մտանես»:

Այս բարեպաշտ կինս նման եղեւ նախնոյն Շամունէի, կնոջն պատուական եւ աստուածասիրին, որ զեօթն որդիսն յորդորեաց ի չարչարանս, ոչ ելանել յօրինացն Մովսէսի: Եւ մօրն Կիւրղի հայրապետին` Սրբուհւոյն Աննայի եւ ողջախոհութեանց ծնօղին մեծին Գայիանեայ, որ զՀռիփսիմէ խրատէր պինդ կենալ եւ ոչ լսել կամաց թագաւորին: Այլ եւ մօրն Մելիտոնի, որ էր ի քառասնիցն: Նոյնպէս եւ հաւատարիմ կինն մայրն Ստեփաննոսի խրատէր զորդին անխախտելի մնալ ի քրիստոնէութեան հաւատոցն:

Իսկ բազմութիւն այլազգեացն յորժամ տեսին թէ ոչ կարացին դարձուցանել զնա ի հաւատոցն Քրիստոսի, յայնժամ որպէս գազան յարձակեցան ի վերայ Ստեփաննոսին եւ նահատակեցին:

Եւ եկեալ քրիստոնէիցն բարձին զպատուական մարմինն հրաշագեղ եւ քաջ նահատակին նոր վկային Ստեփաննոսի եւ եդին ի գերեզմանի` ի գեօղն Սորբ, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ:

Իսկ զցանկալի վկայքն Քրիստոսի` զվարդապետն Ստեփաննոս եւ զքահանայն Պետրոս յորժամ նահատակեցին ի Խիզան քաղաքին, առեալ անօրինացն զպատուական մարմինս նոցա եւ հանեալ ի քաղաքէն ի դուրս առ ի յայրել:

Եւ քրիստոնեայքն 15, 000 դրամ տուին կաշառ եւ ոչ կարացին առնուլ զպատուական մարմինս նոցա:

Ապա ժողովեցին այլազգիքն շատ փայտ եւ վառեցին հուր, եւ արկին զսուրբսն անդ, եւ այրեցաւ փայտն եւ շիջաւ հուրն եւ ոչ այրեցան մարմինք նոցա: Յայնժամ հանին ի հրոյն եւ մասն մասն կտրատեցին եւ ընկեցին ի կրակն. եւ ժողովեցին այլ փայտ եւ այրեցին: Իսկ մաքուր հոգիք նոցա վերացան յերկինս եւ խառնեցան ի գունդս հրեշտակաց, անդ ուր ժողովք մարտիրոսացն են եւ խումբ նահատակացն: Եւ բուրեաց հոտ անուշութեան նոցա յոլորտս տիեզերաց, քանզի հոգեւոր վարդ փթթեցան նոքա ի մէջ Հայաստան աշխարհիս: Զի որպէս վարդն ի փշոց մէջ կարմրանայ, նոյնպէս եւ սոքա կարմրացան ձեռամբ անօրինացն, որք փուշք եւ խոցոտիչք են քրիստոնէիցն: Եւ որպէս վարդն ի ցած տեղ բուսանի եւ ոչ ի բարձր ծառ, այսպէս եւ սուրբքս Աստուծոյ եւ ցանկալի վկայքս խոնարհեցան ի չարչարանս եւ զմահ յանձն առին եւ ապա պայծառագոյն երեւեցան: Եւ որպէս գոյն վարդին սպիտակ լինի, կարմիր եւ դեղին, այսպէս սոքա կարմրացան մարմնով չարչարանօք, այլ եւ վառեցան սիրովն Աստուծոյ եւ տգեղացեալ դեղնեցան յոյժ վշտալից նահատակութեամբ, եւ սպիտակացեալ պայծառացան հոգիք նոցա անճառ լուսով եւ յանթառամ պսակացն: Եւ դարձեալ վարդն թէպէտ եւ ի տեղացն պակասի, հոտն ի տեղն կու մնայ, այսպէս եւ սուրբքս թէպէտ եւ մարմնով ի մէնջ բաժանեցան, այլ հոտ շնորհաց եւ քաջութեան սոցա ելից զՀայաստան աշխարհս: Եւ որպէս վարդն մաղճուն եւ շարպաթ լինի հիւանդաց, այսպէս եւ նահատակութեամբ հեղումն արեան սոցա դեղ եւ բժշկութիւն է մեզ տօնողացս զօր յիշատակի սոցա ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ:

Կատարեցան քաջ նահատակքն Քրիստոսի` վարդապետն Ստեփաննոս եւ քահանայն Պետրոս` ի թուականիս Հայոց Պ եւ ՀԳ, յունիս ամսոյ 2, յաւուր Համբարձմանն ուրբաթու, զի կատարումն սոցա եղեւ աստ: Եւ մեք գրեցաք յահեկի ի Դ, յաղագս լսելոյ քրիստոնէից:

Արդ` որք կարդայք յիշեցէք յաղօթս ձեր զԱռաքել վարդապետս` զյարմարող ճառիս եւ զծնօղսն իմ: ¹