ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

59.
ՊՈՒՏԱԽ ԱՄԹԵՑԻ
† ՋՀԳ=1524

Սա էր ի քաղաքէն Յամթայ ` հաւատովն քրիստոնեայ եւ արուեստիւ նալպանտ, որդի առն արեւորդոյ: Եւ մայր սորա էր դուստր քահանայի ի Պարսից քաղաքէն ` որ կոչի Մարաղա: Որք ելեալ ի Մարաղայէ եւ եկեալ բնակեցան ի Յամիթ իբրեւ ամս ԻԸ: Եւ հայր սորա եւ եղբայրն երթային յեկեղեցին Յակոբկաց եւ Պուտախ գայր յեկեղեցիս Հայոց եւ զհայ լեզու ոչ գիտէր, այլ զթուրքին, զարապին եւ զաճամին ճարտար գիտէր: Եւ գայր հանապազ յեկեղեցին եւ ունկն դնէր աստուածային գրոց եւ ոչ կարէր իմանալ: Եւ յաւուր միում տրտմեալ էր եւ հառաչէր ի խորոց սրտէ եւ ասէր. « Երանի թէ լինէր ոք որ զասացեալն ի քահանայիցն զոր ընթեռնուն ի սուրբ գրոց, պատմէր ինձ, թէ աստուածային Գիրք եւ Աւետարան զի՞նչ կու հրամայէ վասն մեղաց եւ արդարութեան, վասն դատաստանին եւ տանջանացն, վասն ճգնաւորաց եւ մարտիրոսացն, վասն առաքելոցն եւ մարգարէիցն, որ սիրտ իմ առնէր դադար ի տրտմութենէս զոր ունիմ, վասն չիմանալոյս զընթերցուածս սուրբ Գրոց »:

Եւ ես Մկրտիչ աբեղայ ` էի լուսարար եւ աւելածու սուրբ Կիրակոսի եկեղեցւոյն, եւ գիտէի զարապ լեզուն: Եւ յաւուր միում եկեալ առ իս Պուտախն, որ է Բարունակ, եւ ասաց. « Տէ ' ր եղբայր, պարտ է քեզ պատմել ինձ զմեկնութիւնն աստուածային Գրոց, որ ես իմանամ թէ ի՞նչ կայ ի նմա »: Եւ բազում սէր եւ եղբայրութիւն եդ ընդ մեզ եւ ընդ քահանայից. եւ գայր հանապազ յեկեղեցին, քահանայքն ընթեռնուին եւ մեք պատմեաք նմա զամենայն: Եւ նա խնդութեամբ ընդունէր եւ ի միտս իւր ամփոփէր: Եւ այնքան հմտացաւ սուրբ Գրոց, որ եւ զԱյսմաւուրսն բոլոր ի միտ էառ եւ կամէր հետեւիլ հետոց նոցա, որպէս եւ եղեւն իսկ:

Եւ պնդեալ զինքն աստուածային օրինօքն, գայր անխափան յեկեղեցին եւ աղօթէր առ Աստուած: Եւ հանապազ տանէր ի տուն իւր զքահանայս եւ զաղքատս եւ կերակրէր զնոսա. եւ բազում հարցաքննութիւն առնէր ընդ քահանայից, ի հին եւ ի նոր կտակարանաց: Այլ եւ զսովորական քունն ի կանգուն անցուցանէր ի վերայ չուանի:

Ասաց ցամուսինն իւր. « Յայսմ հետէ լեր դու ինձ իբրեւ զքոյր »: Եւ նա ասաց. « Որպէս դու, նոյնպէս եւ ես, թէ ի պահս եւ թէ յաղօթս »: Եւ կացեալ 3 ամ այնպէս:

Եւ գային ի խանութ նորա այլազգիք, քանզի լսէին վասն նորա թէ լաւ նասիմիք կու ասէ վասն հոգւոյ եւ վասն Քրիստոսի. եւ լսէին ի նմանէ բան զարմանալի վասն Քրիստոսի եւ վասն անաչառ դատաստանի նորա:

Եւ զի տեղեակ էր օրինաց նոցին, տայր զրոյց նոցա ի հին եւ ի նոր կտակարանաց, թէ « բազումք ի յառաջնորդաց ձերոց վասն անուանն Քրիստոսի. որպէս զՄանսուրն, եւ զԽալիլն, եւ զՆասիմին, որ զմորթին տիկ հանին »: Եւ նոքա երթեալ պատմէին միմեանց եւ իմաստնոցն ծածկաբար: Եւ գային ի խանութն եւ ոչ տային թոյլ վաստակել եւ նա տանէր զնոսա գաղտ ի տուն իւր, կերակրէր եւ քարոզէր նոցա յԱդամայ եւ ի մարգարէիցն եւ յառաքելոցն, որ վասն Քրիստոսի քարոզեցին, զմարմնանալն Քրիստոսի, զմկրտութիւնն եւ զամենայն սքանչելիսն զոր արար: Եւ նոքա զարմացեալ ասէին. « Ապա առաջնորդն մեր որպիսի՞ մարգարէ էր »: Բարունակն ասէ. « Առաջնորդն ձեր ոչ է մարգարէ, այլ կարապետ Նեռինն. Քրիստոս ` զոր ես Աստուած հաւատամ, վասն մեղաց քրիստոնէից, էառ զթագաւորութիւն նոցա եւ ետ ձեր առաջնորդին: Վասն զի ոչ կացին ի պատուիրան նորա եւ ի կանոնս, զոր եդ Քրիստոս ձեռամբ առաքելոցն եւ հայրապետացն »:

Եւ հաւանեալ նմա աւելի քան զ 90 այր եւ հաւատացին ի Քրիստոս քարոզութեամբ նորա: Քանզի հմուտ առնէր զնոսա պատուիրանացն Քրիստոսի եւ զբանն կենաց սերմանէր ի սիրտս նոցա. եւ նոքա հաւատով ընդունէին. եւ բախէին զկուրծս իւրեանց. եւ ոմանք ի նոցանէ գլխաւորք եւ կարդացողք էին, եւ ոմանք տղայք. եւ բազումք ի նոցանէ յանձն առին մկրտիլ ի նմանէ: Եւ նա առեալ զնոսա տանէր ի տուն իւր եւ ձգէր զփրկական խաչն Քրիստոսի ի ջուր եւ առեալ հեղոյր ի վերայ գլխոց նոցա, յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ. եւ այլ ոչինչ ասէր:

Եւ ամենայն քաղաքն զարհուրեալ էր ընդ համարձակ քարոզութիւն նորա, քանզի 1000 նասիմի աւելի գիտէր:

Յաւուր միում եկեալ 3 մանուկ յաշակերտաց իւր եւ ասեն. « Ուսթա Պուտախ, ե ' կ երթիցուք ի Քասական Շեխն ». ( քանզի միտ եդեալ էին մատնել զնա ): Եւ նա ասէ. « Զի՞նչ կայ անդ զի երթիցուք »: Եւ նոքա ասեն. « Զամենայն բան գիտէ եւ առաւել զխորհուրդս մարդոյ »:

Եւ նա ելեալ գնաց ընդ նոսա եւ հեռի էր ի քաղաքէն տեղին ` կիսոյ աւուր ճանապարհաւ: Եւ մին ի նոցանէ յառաջ գնացեալ ասաց նմա, թէ « Բերաքզոմն քրիստոնեայ առ քեզ. մի ՜ թէ դարձուցանես զնա յօրէնս մեր. քանզի արագ է լեզուն եւ տեղեակ օրինաց մերոց եւ իւրեանցն. եւ ոչ ոք կարէ յաղթել նմա, բայց դու միայն, զի զՔրիստոս Աստուած քարոզէ մեզ »:

Եւ հասեալ անդ սուրբն Պուտախ եւ զգիշերն ամենայն հարցաքննութիւն արարեալ ընդ միմեանս, մինչեւ ցառաւօտն: Եւ ասէ Շեխն ցՊուտախ. « Զի՞ եկեալ ես առ իս »:

Ասէ սուրբն. « Լուեալ եմ վասն քո, թէ զխորհուրդ մարդկան գիտես »:

Ասէ Շեխն. « Այո ', գիտեմ »:

Ասէ սուրբն. « Զի՞նչ կայ յիմ խորհուրդս »:

Ասէ պիղծն. « Դու միտ եդեալ ես գալ ի յօրէնս մեր »:

Ասէ Պուտախ. « Քաւ լիցի ինձ այդ. սուտ է զոր լուայ վասն քո. դու խաբեբայ ես. զփօստդ պիտի առնուլ ի քէն. զի զմարդիկք կու խաբես, դրամ, ոչխար, ձի եւ ջորի ժողովես »:

Եւ Շեխն այն բարկացեալ եհար զսուրբն եւ հրամայեաց արբանեկացն ` վարել զնա յերեսաց իւրոց: Եւ գնացեալ ի քաղաքն, մատնեցին դատաւորին, թէ Պուտախն տաճկացաւ:

Կոչեաց զնա դատաւորն եւ ասէ. « Ուսթա ' Պուտախ, իրա՞ւ է զոր ասեն վասն քո թէ տաճկացաւ »:

Եւ ասէ սուրբն. « Քաւ լիցի ինձ ուրանալ զՅիսուս Քրիստոս, զարարիչն երկնի եւ երկրի »:

Ասէ դատաւորն. « Եկ ի յօրէնս մեր եւ տաց քեզ բազում մեծութիւն »:

Եւ նա ետ պատասխանի եւ ասէ. « Ո ՜ վ դատաւոր, դատես զիս սուտ վկայիւք. առաջի ահեղ ատենին տաս զիմ պատասխանին »:

Եւ դատաւորն առ աչս մարդկան ետ արկանել զնա ի բանտ, զի կամէր արձակել զնա: Եւ յետ 3 աւուր հանին զնա ի բանտէն եւ օրն կիրակի էր: Եւ ժողովեցան բազմութիւն քաղաքին անդ եւ զօրական մի Տուղուտ անուն ` կալեալ զմորուացն, տարաւ առ դատաւորն բազում նախատանօք:

Ասէ դատաւորն. Ո ՜ վ Պուտախ, գիտեմ զի իմաստուն մարդ ես եւ տեղեակ օրինաց մերոց. լսօ ' ղ լեր ինձ եւ եկ ի յօրէնս մեր. եւ մի ' մատներ զմանկութիւն քո սուսերաց եւ հրոյ. այլ լե ' ր ընդ մեզ պատուով »:

Պատասխանի ետ սուրբն եւ ասէ. « Ո ՜ վ դատաւորն եւ իմաստուն կարդացօղք. ասացէ ' ք ինձ, ո՞ւր է առաջնորդսն ձեր »:

Եւ նոքա ասեն. « Ի Մաքքայն է »:

Ասէ սուրբն. « Կենդանի՞ է թէ մեռեալ »:

Եւ նոքա ասեն. « Ոչ ոք ի մարգարէիցն մնաց կենդանի »:

Ասէ սուրբն. « Քրիստոս զոր ես Աստուած հաւատամ, ո՞ւր է նա »:

Եւ նոքա ասեն թէ « Յերկինս է Նա »:

Ասէ սուրբն. « Կենդանի՞ է թէ մեռեալ »:

Ասէ սուրբբ. « Ես զիա՞րդ թողում զարարիչն երկնի եւ երկրի, զկենդանին եւ զկենդանատուն ամենեցուն եւ հետեւիմ մեռելոյն: Դուք այսօր զո՞ր թագաւորի անուն կու յիշէք. եւ զդրամն զոր ունիք, յո՞յր անուն է. կենդանի՞ թագաւորին, թէ մեռելոյն »:

Եւ նոքա ասեն թէ « Յանուն կենդանւոյն է դրամն »:

Եւ նոքա ասեն թէ « Կենդանի է »:

Ասէ սուրբն. « Այդ ամենայն զօրքդ եւ հեծեալքդ ո՞յր ի ծառայութիւն կայք. ո՞ղջ թագաւորին, թէ մեռածին »:

Եւ նոքա ասեն թէ « Ողջ թագաւորին »:

Ասէ դատաւորն. « Թող փաշայն գիտենայ. օրէնք մեր զսա ոչ առնէ արժան մահու, զի վնաս եւ հայհոյութիւն ոչ խօսեցաւ »: Եւ ասաց տանիլ զնա առաջի փաշային:

Եւ փաշայն յոյժ գովեաց զնա, եւ ձգեալ զձեռն ի վերայ պարանոցի սրբոյն, համբուրեաց զնա եւ ասէ. « Զիա՞րդ կորուսանես զմանկութիւն քո ունայն եւ զգեղեցկութիւն երեսաց քոց յայրումն տաս հրոյ. ե ' կ եւ ասա բան. եւ տաց քեզ զինչ հաճոյ է քեզ եւ մեծ իշխանութիւն »:

Պատասխանի ետ սուրբն եւ ասէ. « Ո ՜ վ թագաւոր, զայդ ամենայն մեծութիւնդ ` զոր խոստացար ինձ, անցաւո՞ր է թէ մնացական. եւ մեծամեծ թագաւորքն որ մեռան ` զայդ մեծութիւնդ ընդ իւրեա՞նս տարան, թէ աստ մնաց »:

Եւ նա ասէ թէ « Աստ մնաց »:

Ասէ սուրբն. « Ապա թէ աստ մնաց, ինձ չէ պիտոյ այդ մեծութիւնդ ` որ այսօր է եւ ի վաղիւն ի դժոխս իջանէ. ինձ պիտոյ է Քրիստոս Աստուածն իմ եւ արքայութիւն նորա »:

Եւ սուլտանն շատ ջանաց ողոքանօք եւ սպառնալեօք, եւ ոչ կարաց հաւանեցուցանել զնա եւ բարկացեալ ի վերայ սրբոյն, ասէ. « Ո ' վ մարդ, այնչափ ազգի ազգի տանջանս ածեմ ի վերայ քո, որ չէ եղալ ի բազում ժամանակաց »:

Ասէ սուրբն. « Թէ զմարմինս ազգի ազգի տանջանօք մաշես, ո ' չ կարես խախտել զիս ի սիրոյն Քրիստոսի. հոգւոյս ոչ ունիս իշխանութիւն եւ զմարմինս որչափ կարես չարչարեա '»:

Յայնժամ հրամայեաց տալ զնա յայրումն հրոյ եւ ասաց իշխանին. « Մի ' այրեր զդա մինչեւ ի սպառ. միթէ երկիցէ ի հրոյն եւ գայ յօրէնս մեր »:

Եւ ժողովեալ փայտ ` դիզեցին իբրեւ զբլուր մի. եւ բերեալ զսուրբն հանդէպ փայտին ` մերկացուցին զնա եւ կապեցին զձեռսն յետս. եւ բերեալ տախտակ մի, կապեցին ի վերայ կրծիցն. ոմանք խոցոտէին եւ ոմանք ապտակէին եւ զմորուսն փետէին եւ թքանէին յերես նորա. եւ բերին առաջի հրոյն:

Յայնժամ սուրբն ի քարշ առեալ զնոսա եւ ի հուրն դիմեաց. եւ նոքա ոչ ետուն թոյլ, զի մի ' արագ այրեսցի. եւ 4 զօրական բուռն հարեալ էին նմա, զի խորովեսցի եւ մի ' մեռցի: Եւ նա յոչինչ համարեալ զայրեցումն հրոյն եւ զօրհութիւնս երից մանկանցն երգէր: Եւ արարեալ զնա կիսերեաց եւ տարեալ արկին ի բանտ: Եւ մինչդեռ ի բանտին էր սուրբն, ի միում գիշերի տեսին զնա պահապանք քաղաքին ի մէջ շուկային պայծառ դիմօք. եւ նոքա զահի հարեալ ասեն. « Ո ՜ վ մարդ, ո՞չ վախես որ ի շուրջ կուգաս աստ »: Եւ նա ասէ. « Ո ՜ վ անմիտք, ես ոչ եմ եկեալ, այլ այս 3 զօրականքս հանին զիս եւ բերին աստ »:

Եւ նոքա առեալ զնա տարան ի բանտն եւ ումեք ինչ ոչ ասացին, զի երկնչէին յիշխանէն, բայց քրիստոնէից ասացին: Եւ այլ ոմն ի զօրականաց փաշային ` եկեալ պատմեաց մեզ թէ « Յայսմ գիշերի տեսի տեսիլ զարմանալի. ո ' չ թէ յերազի, այլ յարթնութեան: Դուստր իմ հիւանդ կայր մերձ ի մահ. եւ ի հասարակել գիշերոյն ելեալ երթայի մօտ մօլնայ մի, զի գայ կարդայ ի վերայ դստերն իմ. եւ ընդ շուկայն անցանէր ճանապարհն իմ որ երթայի. եւ յորժամ հասի ի մէջ շուկային, ապշութին կալաւ զիս եւ տեսի լոյս փայլատակեալ յերկնից. եւ պայծառացաւ տեղին ` յորում հանդերձեալ էր այրիլ նահատակն. եւ ես յահէս ոչ կարացի զքայլս փոխել. եւ տեսի զշուկայն լցեալ լուսով, եւ ազգի ծաղկօք զարդարեալ եւ կանաչացեալ: Եւ յետ այնորիկ տեսի յանկարծակի արք լուսաւորք, որք վրան հարին անդ լուսեղէն եւ բերեալ ոսկի աթոռ զարդարեալ ակամբ, զոր ոչ կարեմ պատմել. եւ տեսի զՊուտախն, որ եկն խոնջեալ եւ քրտնեալ իբրեւ զօրական ` որ գայ ի պատերազմէ. եւ եկեալ լուսաւոր արքն եւ դաստառակօք սրբէին զհրաշագեղ պատկեր նորա. եւ բերեալ ջուր լուանային զերեսն եւ զձեռս նորա: Եւ ես հարցի զնա թէ « Պո ' ւտախ, ո՞վ են սոքա, որ այդպէս սպառազինեալ են ընդ քեզ եւ այս գեղեցիկ երիվարքս ո՞ւմ են »: Եւ նա ասաց. « Սոքա այնոքիկ են ` որ վասն Քրիստոսի չարչարեցան եւ մեռան »: Եւ ապա տարեալ զնա պատուով եդին ի վերայ ոսկիակազմ աթոռոյն, զոր պատրաստեալ էին եւ վերացան հրեղէն կառօքն յերկինս. եւ էանց տեսիլն յինէն. եւ տեսի զիս միայն ի մէջ շուկային: Եւ ես կամէի երթալ պատմել փաշային եւ ոմանք ի դրացեաց իմոց ոչ թողին. այլ ասացին թէ « Նոքա ո ' չ հաւատան բանից քոց եւ սպանանեն զքեզ »:

Զայս տեսիլ յայն գիշերին տեսեալ էր, որ ի վաղիւն տարան զնա յայրել: Եւ ընդ առաւօտն հանին զնա ի բանտէն եւ տարան առաջի փաշային. եւ ժողովեցան ի վերայ նորա բազմութիւն տաճկացն. եւ այնքան վիրաւորեալ էր մարմինն յառաջին այրմանէն, որ արիւնն եւ շարաւն ի միասին հոսէին. եւ ուսոցն ի վայր կեղեւեալ էին մինչեւ ի մատունսն, եւ ջիլքն երեւէին: Եւ այնպէս տառապանօք առեալ զմորուացն ի քարշ տանէին: Եւ սուրբն ի գնալն իւրում ասէր. « Դա ' տ արա ինձ, Աստուած »:

Եւ ասէ թագաւորն ցսուրբն. « Պո ' ւտախ, ուրացի ' ր զՔրիստոս եւ եկ ի յօրէնս մեր. եւ տամ քեզ մալ եւ խազինայ, գիւղ եւ քաղաք եւ հեծելազօր »:

Եւ այլ բազում բանս խօսեցան ողոքանօք եւ սպառնալեօք. եւ ոչ կարացին հաւանեցուցանել զնա: Եւ սուրբն յանդիմանեաց զնոսա ասելով. « Ո ՜ վ անմիտք, ես զիա՞րդ թողում զարարիչն երկնի եւ երկրի, որ իջեալ յերկնից ` մարմնացաւ ի սուրբ կուսէն Մարիամայ, մկրտեցաւ ի Յորդանան, խաչեցաւ, թաղեցաւ եւ յարեաւ ի մեռելոց, աւերեաց զդժոխս եւ համբարձաւ յերկինս, եւ ընդ աջմէ Հօր նստաւ. գալոց է միւսանգամ դատել զազգս մարդկան ` ըստ իւրաքանչիւր գործոց. արդարքն ուրախանան, մարտիրոսքն պսակին, մեղաւորքն տանջին, ուրացօղքն կոծեսցեն եւ սատանայ յամօթ լինի »:

Յայնժամ բարկացեալ փաշայն եւ ամենայն մեծամեծքն եւ հատին ի վերայ նորա վճիռ մահուան, զի հրով այրեսցի: Եւ առեալ տարան զնա ի տեղի կատարմանն ի մէջ շուկայի եւ բերեալ փայտ կուտեցին. եւ ոմանք հարկանէին եւ այլք խոցէին: Եւ նա զաչսն ի յերկինս ամբարձեալ եւ զօգնութիւն ի Քրիստոսէ խնդրէր: Եւ բերեալ գերան մի հարին յերկիր ի մէջ փայտիցն որ դիզեալ էր ըստ հասակի սրբոյն. եւ բերեալ զսուրբն մերձ փայտին ` զոր հարին յերկիր եւ սուրբն գովելով համբուրեաց զփայտն եւ բերեալ բեւեռս հաստ եւ երկայն եւ բեւեռեցին զոտսն ի պատուանդան փայտին. եւ զձեռսն ի վերայ գլխոյ փայտին ի վերայ միմեանց: Եւ նայեցաւ սուրբն ի բեւեռն եւ ասաց. « Օրհնեա ՜ լ է Քրիստոս Աստուած իմ, որ արժանի արար զիս չարչարակից իւր լինիլ »: