ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

81.
ՄԽԻԹԱՐ ՎԱՆԵՑԻ
† ՌՃԵ =1655 նոյ. 12

Այր ոմն Մխիթար անուամբ քրիստոնեայ ` որ էր ի քաղաքէն Վանայ եւ յազգէն Հայոց, քրիստոնեայ ծնողաց զաւակ, եւ էր այրս այս Մխիթար երեւելի ի մէջ քաղաքին Վանայ առաջի փաշային, եւ ղադուն եւ ենկիչար աղասուն եւ այլոց իշխանացն ամենեցուն, վասն զի կարի ձիավար էր եւ զինախաղաց եւ ուժնդակ, այլ եւ խելօք, կորովի, եւ խօսիւք քաջաբան, վասն որոյ ամենայն ենկիչարիքն եւ սպահիքն եւ յոլովք յիշխանացն նմա բարեկամք էին:

Եւ եղեւ զի ասացեալ Մխիթարս յաւուր միում ընդ իւրոց յարակից արանց նստեալ ի տան իւրում քնարիւք եւ երաժշտական նուագարանօք գինի ըմպեալ ուրախանային. եւ ի լուր երաժշտական եղանակին ժողովեալ յոլով տղայք մահմետականաց ի դուրս եւ յերդիս եւ ի վերայ որմոց զբօսնուին: Իսկ հայրն Մխիթարայ ելեալ առ տղայսն ` ի բաց վարէր ի տեղւոջէն, եւ ոմանք ի տղայոցն հակառակեալ հարին զնա, եւ նա գնացեալ ի տուն պատմեաց թէ « Տղայքն հարին զիս »:

Յայնժամ Մխիթար ըստ արիական քաջութեան իւրոյ շարժեալ ի ցասումն բարկութեան ` ելեալ ի տանէն մերկ ունելով զխանջալն ի ձեռին իւրում, եւ սկսաւ հետամուտ լինել զկնի մանկանցն, եւ հալածելով հայհոյութեամբ անարգէր զհաւատս եւ զօրէնս մահմետականաց: Եւ ի նմին ժամու այր ոմն մահմետական ` անունն հաջի Էիբ, որ էր մերձակայ դրացի Մխիթարին, տեսանէր եւ լսէր զհայհոյանս եւ զանարգանս, զոր տայր Մխիթար մահմետական մանկանցն. ասաց մեղադրանօք առ Մխիթար. « Լռեա ՜ ի հայհոյանացդ, զի անպատեհ է զայդքան հայհոյանս ասել մանկանց, որք են մահմետական հաւատով »:

Իսկ Մխիթար թողեալ զմանկունսն, եւ սկսաւ հետամուտ լինել զկնի հաջի Էիբին եւ հալածելով հայհոյէր. եւ ի հալածելն պատահեցաւ անդէն եղբայր ղուլլար աղասուն. եւ նա եւս մեղադրանօք ասաց Մխիթարին. « Մի ' առներ զայդպիսի անպատեհ գործդ ». իսկ Մխիթար դարձեալ ի նա, եւ սկսաւ բարկութեամբ զնա եւս հայհոյել:

Իսկ որ հաջի Էիբն էր ` գնացեալ առ սուխտայսն եւ ամբաստան լինելով զՄխիթարէն, սկսաւ վշտագին սրտիւ պատմել նոցա զբանս եւ զգործս Մխիթարի: Յայնժամ ժողովեալ բազում սուխտայք ի միասին ` եղեն վրէժխնդիրք անարգանացն հաւատոյ Մահմետի. գնացեալ ծանուցին փաշային, եւ առին ի նմանէ զզօրականս եւ եկեալ կալեալ կապեցին զՄխիթարն եւ տարան ի բանտն փաշային, եւ արարին բանտարգել:

Իսկ Վանայ Վերին բերդի ենկիչարիքն ` որք էին բարեկամք Մխիթարին, անտեղեակք էին այսոցիկ. եւ յորժամ լուան թէ կալան զՄխիթար եւ արկին ի բանտ, յայնժամ յիսուն ենկիչարի եւ երկու շօրվաջի եկեալ ` ի դուրս հանին ի բանտէն զՄխիթար, եւ առեալ տարան ի Վերին բերդն ի մէջ իւրեանց, եւ անդ պահեցին աւուրս երկուս. իբրեւ տեսին թէ հանդարտեցան սուխտայքն եւ այլ մահմետականքն, եւ ոչինչ ասեն զՄխիթարէն, թողին զնա, որ գնաց ի տուն իւր:

Իսկ անօրէն սուխտայքն վերստին ժողովեցան, եւ գնացեալ կալան զՄխիթար, կապեցին եւ տարան առ փաշայն. եւ փաշայն առաքեաց առ մուֆթին եւ առ ղադին, եհարց թէ « Զի՞նչ հրամայեն օրէնքն Մահմետի վասն առնս այսմիկ. սպանանի՞լ թէ ոչ »: Եւ նոքա ոչ ետուն զհրաման սպանման, վասն որոյ եւ փաշայն ոչ սպան, այլ հրամայեաց թողուլ ազատ:

Իսկ որ սուխտէքն էին ` ոչ թողին, այլ կապեալ զձեռսն ի յետս եւ գլուխ ի բաց եւ բոկոտն, այսր եւ անդր շրջեցուցանէին ի դրունս իշխանաց, հարկանէին, կառափնատէին, թքանէին, եւ պէսպէս կերպիւ տանջէին, եւ ասէին. « Ուրաց իր զհաւատն քո, եւ պաշտեա զմեր հաւատս. ապա թէ ոչ սրախողխողեալ եւ քարակոծ լեալ մեռանիս ի ձեռաց մերոց »: Զայսպիսի բանս ասելով ` մերկացուցեալ զսուրս իւրեանց, զոր ի ձեռսն ունէին, խաղացուցանէին ի վերայ նորա:

Իսկ Մխիթար յամենայն տեղիս ուր եւ շրջեցուցին զնոսա, բարձրաձայն եւ համարձակ առաջի ամենեցուն հայհոյէր զՄահմետ եւ զնորին հաւատն եւ զօրէնսն. եւ բազում բանիւք անարգէր, ոչ թէ զմի օր ` այլ յամենայն աւուր, եւ արիութեամբ սրտի իւրոյ ասէր. « Վասն սնոտի եւ դուզնաքեայ մահուան միթէ երկուցեալ ի ձէնջ ուրանա՞մ զհաւատն իմ ճշմարիտ, եւ զՏէր Աստուածն իմ զՔրիստոս »: Այլ եւ ամենայն բարեկամք Մխիթարին եւ ծնողքն եւ յարակից երիտասարդքն եկեալ առ նա ` մաղթելով ասէին թէ « Առ ի հաճել սուխտայիցն ` առ երեսս եւ առ ժամաւս ասա ' բան ինչ, եւ յետոյ գնացեալ յայլ աշխարհ պաշտեսցես զհաւատն քո »:

Իսկ Մխիթար ամենեւին ոչ հաւանեցաւ բանից նոցա, այլ արիական սրտիւ եւ պայծառ դիմօք եւ համարձակ դաւանէր զՔրիստոս Աստուած առաջի սուխտայիցն ` եւ անարգէր զօրէնս Մահմետի: Այլ եւ փաշայն եւ ենկիչար աղասին առաքեցին առ Մխիթար եւ խոստացան տալ նմա բազում գանձս եւ ստածուածս, եւ պատուական ձիս եւ զէնս, եւ պետական իշխանութիւնս, զի թերեւս ասասցէ զբան ինչ ի հաճուկս սուխտայիցն, եւ զերծուսցէ զանձն իւր ի մահուանէ. քանզի կարի յօժար կամօք խնայէին ի նա վասն արիագոյն եւ զարմանալի քաջութեան նորա. եւ Մխիթար ոչ հաճեցաւ ի բանս նոցա վասն քրիստոսական հաւատոցն:

Իսկ սուխտէքն հանապազօր այսր եւ անդր ի դրունս իշխանացն շրջեցուցանէին, քանզի փաշայն եւ ղադին եւ մուֆթին ոչ ետուն հրաման սպանանելոյ. որոյ վասն զայրացան սուխտէքն, եւ զամենայն մաչիթաց կանչելն արգելին, զոր ի ժամ աղօթից իւրեանց ելեալ ի գլուխ մինարային կանչեն. զայս կանչելս յաւուրս երիս խափանեցին ասելով. « Հաւատն Մահմետի խանգարեալ խափանեցաւ եւ յերկիր սուզաւ, զի այր անհաւատ զհաւատն մարգարէին Մահմետի յայտնի եւ համարձակ հայհոյէ »:

Եւ յաւուր միում մինչդեռ շրջեցուցանէին ի պողոտայս քաղաքին, ոմն չարագոյն ի սուխտոցն, որ եւ մերկ ի ձեռին ունէր զխանջալն, ուժգին բախմամբ եզարկ ի թիկնամէջն Մխիթարին, եւ թռուցեալ ցայթեցաւ արիւնն ընդ երեսս որմոյն ` որ մերձ էր. յորմէ բախմանէ անկաւ Մխիթար ի վերայ երեսացն. եւ միւս եւս սուխտայիցն դիմեալ ի վերայ ` սրախողխող արարեալ ծակոտեցին զնա ` եւ անդէն մեռաւ:

Եւ ապա եդին զպարան յոտս նորա եւ քարշեալ տարան արտաքս ի քաղաքէն ի տեղին, յորում զամենայն մահապարտսն սպանանեն. եւ անդէն ժողովեալ բազում անթիւ մահմետականաց ` քարկոծեցին զմեռեալ մարմինն. այնքան, զի ի ներքոյ քարանցն ծածկեալ անյայտ եղեւ մարմինն. եւ ապա թողեալ ի բաց գնացին արիւնարբու եւ մարդադէմ գազան սուխտէքն:

Իսկ ի նմին գիշերի գիշերապահ ենկիչարիքն, որ ի Վերին բերդին էին, տեսանէին զի լոյս մեծ փայլատակեալ եւ ճառագայթեալ կայր ի վերայ նորա. որոց ընդ լուսանալ առաւօտուն եկեալ ի մէջ քաղաքին ամենեցուն պատմէին զտեսիլն զայն: Եւ յերկրորդումն աւուր մատուցեալ քրիստոնեայքն առ փաշայն եւ առ ղադին, խնդրեցին հրաման թաղելոյ զսուրբն. եւ նոքա ետուն հրաման: Վասն որոյ գումարեալ ամենայն եկեղեցւոյ քահանայք եւ ժողովուրդք բազմախուռն հանդիսիւ, բարձին զպատուական մարմին նորա, եւ տարեալ ի դիրս Հայոց, ի կարգս քրիստոնէից թաղեցին զնա սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ ի փառս Քրիստոսի պսակողին զնա:

Եւ եղեւ նահատակութիւն սորա ի թուականիս մերում ՌՃԵ, ի Նոյեմբեր ասմոյ ԺԲ, ի կաթուղիկոսութեան մեծափառ Աթոռոյն սրբոյ Էջմիածնի տէր Յակոբայ, եւ ի թագաւորութեան Օսմանցւոց սուլթան Մահմատին, որ նստի ի Կոստանդնուպօլիս մեծ քաղաքին:

Արդ ` խնդրեսցուք ի Քրիստոսէ, զի բարեխօսութեամբ սրբոց իւրոց ողորմեսցի ամենայն քրիստոնէից եւ նմա փառք յաւիտեանս ամէն: ¹