ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

97.
ՆԻԿՈՂԱՅՈՍ ԱՅՎԱԶ ՊՐՈՒՍԱՑԻ
† ՌՃԽԳ=1694 մարտ 14 դշ.

Սա էր ի քաղաքէն Պրուսայու, ազգաւ հայ եւ սուրբ լուսաւորչածին, որոյ անուն հօրն Աթաճան եւ մօրն Շուշան, բարեպաշտ ծնողաց զաւակ: Եւ վախճանեալ հօրն ` մնաց սա որբ ի հօրէն Ը ամաց. եւ մայրն աղքատ գոլով ` սնոյց զսա բազում վշտօք եւ տառապանօք. եւ ետ զորդին իւր յուսումն դարբնութեան եւ իկճութեան ( իկն, զոր իլիկ ասեն, որով պառաւունք զբամբակն մանած առնեն ):

Եւ յետ ուսման արուեստին եւ հասեալ յարբունս ` նստէր ի խանութի ի շուկայն ` որ կոչի Թահթաղալէ Բօղազի: Եւ խանութի սորա մերձակայ տաճկունք ըստ սովորութեան իւրեանց բազում անգամ հետաքրքիր լինելով յորդորէին զնա լինիլ օրինօքն իւրեանց եւ դառնալ ի Քրիստոսէ: Եւ նա զայն ամենայն ոչինչ համարելով ` հաստատուն կայր ի կրօնս քրիստոնէութեան:

Եւ քանզի յոյժ գեղեցկատես էր, վայելուչ եւ բարեհասակ երկայնութեամբ, վասն որոյ ստէպ զչարացեալ նեղէին, հակառակէին եւ խրոխտանօք սպառնային, եւ դարձեալ աղաչէին թէ « Զի՞նչ է խափան հաւատն ` զոր պաշտես. եթէ դառնաս ի դէնս մեր, զքեզ փեսայացուցանեմք մեծամեծ իշխանաց դստերաց, զորոյ եւ կամիս. եւ լինիս ի մէջ մեր փառաւոր ընչիւք եւ մեծութեամբ. զի ահա ի դառն աղքատութեան կեաս »:

Եւ սուրբն Նիկողայոս այնչափ ոչ համարէր զխօսս նոցա, մինչ զի եւ պատասխանեաց անգամ արժան ոչ առնէր զնոսա. այլ միամիտ զիւր արուեստին զգործն կատարէր:

Եւ յորժամ ոչ կարացին ամենեւին պատասխանի առնել ի բերանոյ նորա, սկսան իբրեւ զկատաղի գազան զրպարտել զանմեղ գառն Աստուծոյ եւ ասել թէ « Առաջի մեր ուրացաւ զհաւատն իւր եւ յօրէնս մեր դարձաւ »:

Եւ նա համարձակ, անահ եւ անկասկած մնալով ասէր. « Ես իմ հաւատոյս շնորհակալ եմ եւ ոչ թողում. եւ զօրէնս ձեր ո ' չ կամիմ եւ ո ' չ առնեմ. թէ ձերն լաւ է ` ձեզ լիցի, եւ իմ հաւատն ինձ լիցի »:

Եւ յետ այսորիկ այլ տաճկունք որ նորա դրացիք եւ մերձաւորք էին, ասեն ցսուրբն Նիկողայոս. « Ո ՜ վ այվազ ( քանզի այս էր մականուն նորա ), եկ եւ արա պատիւ խրախութեան նոցա կերակրոց եւ ըմպելեաց, զի եւ նոքա մոռասցին զայս խօսք ուրացութեան քո եւ զրպարտութեան »: Եւ առ այս ի հարկէ յանձն առեալ զպատիւ կերակրոց ընծայել նոցա զանազան խորտկօք: Զոր կերեալ մոռացան զայն զրպարտութիւն, մինչ ի հինգ տարի:

Եւ յետ այսորիկ մայր նորա ամուսնացուցեալ զնա ի կարգ աշխարհի. եւ մնաց մինչեւ ի ԺԶ ամիս. եւ եղեալ դուստր մի Աննա անուամբ: Եւ կային միամիտ եւ օրհնէին զԱստուած:

Այլ որ ի սկզբանէ բանսարկուն սատանայ, դրդեաց եւ կրկին յարոյց զառաջին թշնամիսն ի վերայ սրբոյն Նիկողայոսի, որք յանկարծակի դիմեցին ի վերայ նորա եւ ասեն թէ « Դու առաջի մեր թողեր զհաւատն քո եւ ընդ օրինօք մեր մտեր »: Եւ այսու բանիւ ամբոխ արարին եւ գրոհ տուեալ միմեանց, դիմեցին ի վերայ սրբոյն: Եւ ըմբռնեալ տարան առաջի դատաւորին, եւ վկայեցին թէ « Սա առաջի մեր ուրացաւ զհաւատն իւր եւ դաւանեաց զհաւատն մեր »:

Եւ դատաւորն պնդագոյն քննութեամբ հարցափորձեալ զնա, գտաւ հաստատուն ի հաւատս Քրիստոսի. եւ սկսաւ ողոքանօք եւ խոստմամբ պարգեւաց եւ դարձեալ սպառնալեօք ` կտտամահ չարչարանօք դարձուցանել զնա:

Եւ սուրբն ամենեւին անվեհեր եւ համարձակ կալով, ո ' չ ի սպառնալեացն երկեաւ եւ ոչ խոստմանցն հաւանեցաւ. քանզի հաստատեալ էր ի նա Հոգին սուրբ: Ապա հրամայեաց դատաւորն տանիլ զնա ի բանտ եւ պնդել զոտս նորա ի կոճեղս: Եւ մնաց ի բանտին զաւուրս 10:

Եւ երթային առ նա բազումք ի սիրելեաց եւ ի բարեկամաց նորա, մխիթարել եւ յուսադրել զնա ` մի ' երկնչիլ յիմեքէ, զի ժողովուրդք ամենայն քաղաքին յանձն առեալ էին կաշառօք եւ ընչիւք ազատել զերանելին ` թէ հնար ինչ իցէ:

Եւ քահանայ մի հրամանաւ եպիսկոպոսին իւրոյ Սուքիասայ ` որ անդ հանդիպեցաւ, գնաց ի բանտն առ սուրբն Նիկողայոս, եւ բազում խրատական բանիւք մխիթարեաց զնա, հաստատուն կալ ի հաւատս Քրիստոսի եւ համբերել չարչարանաց եւ ձաղանաց, հրոյ եւ սրոյ եւ առնուլ զպսակն յաղթութեան ընդ ամենայն սուրբս: Եւ հաղորդեաց զնա ի կենարար մարմնոյ եւ յարենէ Որդւոյն Աստուծոյ:

Եւ ի նմին աւուր ` յետ ելանելոյ անտի քահանային, ժողովեցան ուլամէք եւ ռամիկք ոմանք ի Տաճկաց ` ի տուն դատաւորին եւ խնդրեցին վասն քննութեան հաւատոյ արդարոյն վրէժխնդիր լինիլ: Եւ թէպէտ ոմանք ի մերձաւորաց խանութից տաճկացն ` որք բարեբարոյք էին, գնացին առաջի դատաւորին եւ վկայեցին վասն ամեղութեան սրբոյն Նիկողայոսի, թէ « Մեք գիտեմք եւ վկայ եմք որ առաջի մեր երկու լիտր միս խնդրեցին այդ սուտ վկայքդ ի քրիստոնէէդ, եւ դա յանձն ոչ էառ զմիսն, ասելով թէ « Քանի ՜ եւ քանի ՜ պատիւ առնեմ ձեզ ». վասն այնորիկ ի զուր պարտաւորեն զդա թէ ուրացաւ. մեք աւասիկ դրացի եմք դոցա. եւ մեք ոչ լուաք զուրացութիւն դորա. մեք անպարտ եմք » ասելով գնացին:

Բայց դատաւորն զառաջնոց զսուտ վկայութիւնն ընկալաւ, եւ հրամայեաց զերանելին տանել ի բանտէն առ ինքն: Եւ կրկին հարցափորձեալ ի մէջ ատենին ` սիրով եւ ողոքանօք խօսեցան ընդ նմա. եւ մինչեւ յերկու հազար ղուրիշ տուին նմա առաջի դատաւորին: Եւ նա ո ' չ ընկալաւ եւ ո ' չ հաւանեցաւ եւ ասէր. « Այդչափ դրամ եւ այլ աւելեօք ե ' ս ձեզ տամ, եթէ թողուք զիս ի բնական հաւատս իմ, որ առ Քրիստոս, կալ. ապա թէ ոչ, զա ' յս գիտասջիք, զի որպէս զաղբ անպիտան է այդ ամենայն յաչս իմ. զի ես զհաւատս իմ զոր ունիմ առ Քրիստոս Աստուած, ո ' չ ուրանամ, եւ պատրաստ եմ ի մեռանիլ վասն օրհնեալ անուան Նորա. եւ դուք զոր ինչ առնելոց էք, արարէք վաղվաղակի »:

Յայնժամ ամենեքեան դատապարտեցին զսուրբն, թէ « յառաջ ուրացաւ զՔրիստոս եւ տաճկացաւ եւ այժմ կրկին դարձեր է ի քրիստոնէութիւն. մուրթատ է » ասելով մահապարտ գրեցին զնա, եւ վճիռ ետուն գլխատման: Եւ դահիճն մերկացուցեալ զնա ի հանդերձիցն, եւ միայն բաճկոնաւն թողեալ, բոկ ոտօք եւ գլխիբաց, ձեռս ի յետս կապեալ, հանին յերեսաց դատաւորին: Եւ շրջեցուցանէին ընդ փողոցս եւ ընդ հրապարակս քաղաքին:

Եւ մունետիկն աղաղակէր առաջի նորա, թէ « Ո ' վ ոք որ տաճկանայ եւ դարձեալ դառնայ ի տաճկութենէն, մուրթատ է. եւ այս է պատիժ նորա » ասելով: Երթայր եւ դահիճն եւ սուր մերկ ի ձեռին: Եւ պատանին Նիկողայոս զուարթ սրտիւ եւ ուրախ մտօք համարձակ երթայր զկնի. եւ գոյն երեսաց նորա փայլէր որպէս զկարմիր վարդ. եւ զաչսն ի յերկնից ոչ իջուցանէր. եւ բերանովն օրհնէր զԱստուած եւ ասէր. « Տէ ' ր իմ Յիսուս Քրիստոս, տո ' ւր ինձ համբերութիւն, եւ ընկա ' լ զիս առ քեզ, զի վասն քո հեղում զարիւնս իմ »:

Եւ անթիւ գունդք ամբոխից երթային առաջի եւ զկնի. եւ ամենեքեան աղաչէին զնա թէ « Մի ' կորուսաներ զվայելուչ մանկութիւն քո. ուրացի ' ր զՔրիստոս եւ զերծի ' ր ի մահուանէ »: Եւ նա խնդալով վազէր ի գնացս եւ ոչ կառնոյր ի մահուանէ. եւ ոչինչ պատասխանէր ումեք:

Եւ եկեալ մայրն եւ մօրաքոյրն եւ զոքանչն եւ ամենայն ազգականքն, եւ վասն ահի տաճկացն աղաչէին զսուրբն եւ ասէին. « Գոնէ խօսք մի ասա եւ զերծիր ի մահուանէ. եւ գնասցես յայլ երկիր եւ պահեսցես զհաւատն քո »: Եւ նա բնաւ ոչինչ պատասխանեաց նոցա, այլ առ մայրն միայն խօսեցաւ եւ ասաց թէ « Տո ' ւր զձեռն քո, զի համբուրեցից »: Եւ առեալ համբուրեաց զձեռս մօրն եւ ասաց. « Երթ գնա ', մայր իմ եւ մի ' կալ առ իս. զի ես ետու զանձն իմ ի մահ ` վասն սիրոյն Քրիստոսի »:

Եւ հասեալ ի տեղին գլխատման, ամբարձ զաչս իւր ի յերկինս եւ ասաց. « Տէր իմ եւ Աստուած իմ Յիսուս Քրիստոս, որ վասն իմ հեղեր զպատուական սուրբ զարիւնդ քո, փա ' ռք քեզ. զի եւ զիս արժանացուցեր այսօր հեղուլ զարիւն իմ վասն անուանդ քում սրբոյ: Ընկա ' լ, Տէր, զարիւն իմ, որպէս զպատարագ առաջի աստուածութեանդ քո »: Եւ իբրեւ զայս ասաց սուրբն, չոգաւ ի ծունկս առաջի դահճին:

Բայց դահիճն եւ ամենայն ազգն Թուրքաց կրկին ստիպէին զսուրբն, թէ « Ուրացի ' ր զՔրիստոս եւ զերծի ' ր ի մահուանէ »: Յայնժամ դարձաւ սուրբն առ դահիճն եւ ասաց. « Ո ՜ վ անհաւատ, ընդէ՞ր ոչ հատանես զպարանոցս իմ. զի ես զՔրիստոս հաւատացեալ եմ եւ հաւատամ »: Եւ իւրովի խոնարհեցուցեալ զգլուխն եւ մեկնեաց առաջի շողացեալ սրոյն զպարանոցն: Եւ դահիճն վերացուցեալ զսուրն եւ եհար ուժգին զպարանոց սրբոյն եւ ոչ կարաց հատանել. եւ կրկին եւ երեքկին եհար զսուրն եւ ոչ կարաց հատանել, զի թուլացան ձեռք դահճին: Եւ այլ ոմն դահիճ առեալ զսուրն եւ ստիպէր զերանելին, թէ « Ուրացի ' ր զՔրիստոս եւ ես դեղօք բժշկեմ զայս խոցուած սրոյս ի պարանոցէդ »: Եւ սուրբն Նիկողայոս կրկին զօրացաւ Հոգւովն սրբով եւ ասէր. « Ես զՔրիստոս աստուածն իմ ոչ ուրանամ. եւ դու հատանելոց ես, ընդէ՞ր յամես եւ ոչ հատանես զգլուխ իմ »:

Այսպէս ասէր եւ արիւնն որպէս զառու հոսէր եւ ներկէր զամենայն մարմին նորա եւ ոռոգէր զերեսս երկրի: Եւ երկրորդ դահիճն եւս եհար ուժգին եւ ոչ կարաց հատանել: Յայնժամ ամբոխ Թուրքին ասացին ամենեքեան թէ « Անմեղութիւն մանկանն ոչ թողուլ մեռանիլ նմա »:

Ապա առեալ դահիճն զդանակն եւ որպէս զգառն եզեն յականջէ յականջ զսուրբն Նիկողայոս:

Այսպիսի դառն եւ կսկծալի մահուամբ կատարեցաւ ի Քրիստոս սուրբ նահատակն Նիկողայոս: Զի գրեթէ ընդ ամէն հարկանելոյ դահճին, որիշ որիշ մահ մի ընդունէր:

Եւ այսպիսի բարի խոստովանութեամբ նահատակեալ ի յետնեալ աւուրս ` նոր վկայ գտաւ Քրիստոսի սուրբն Նիկողայոս. եւ ի վերջացեալ դարուս նորասքանչ լուսով պայծառացոյց զսուրբ զեկեղեցիս, եւ ի ձմեռնացեալ սաստկասառոյց յեղանակիս նոր վարդ փթթեցաւ ի սուրբ եկեղեցիս Պրուսայու ` ի պարծանս տառապեալ ազգիս Հայոց: Եւ մնաց սուրբ մարմին նորա ի տեղի կատարմանն ժամս ԻԸ:

Եւ գնացեալ քրիստոնեայք առին հրաման ի դատաւորէն, եւ բերին զսուրբ մարմինն յեկեղեցի սուրբ Աստուածածնին: Եւ լցաւ եկեղեցին երկու ազգօք Հոռոմոց եւ Հայոց. որք գումարեցան ի թաղումն սրբոյն եւ ոչ բաւեաց օրն այն դնել զնա ի հանգիստ: Վասն որոյ մնաց սուրբ մարմինն յեկեղեցին ժամս ԺԶ եւ ամենեքեան առ հասարակ ուխտ արարեալ համբուրեցին զսուրբ նշխարս նորա: Եւ յերրորդումն աւուր եդին ի գերեզմանի սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ եւ երգօք հոգեւորօք: Յորմէ բազում բժշկութիւնք կատարին ամենայն ցաւոց, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ:

Կատարեցաւ սուրբն Նիկողայոս ի թուականիս Հայոց ՌՃԽԳ ամին եւ յամսեանն մարտի չորեքտասաներորդի, յաւուր չորեքշաբաթի յաղուհացից քառասնորդաց պահոցն, չորրորդումն շաբաթու միջնացն, ի թագաւորութեանն Հագարացւոց Սուլտան Ահմէտին եւ ի հայրապետութեան սրբոյ աթոռոյն Էջմիածնի ` Տէր Նահապետ կաթուղիկոսին եւ վերատեսչութեան քաղաքին Պրուսայու ` Սուքիասիայ եպիսկոպոսի: Որոյ սրբոյ Նիկողայոսի յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի:

Եւ աղօթիւք նորին եւ բարեխօսութեամբն Քրիստոս Աստուած մեր տացէ աշխարհի խաղաղութիւն, քրիստոնէից անդորրութիւն, թագաւորաց սէր եւ հանդարտութիւն, մեղաց թողութիւն եւ քրիստոնէից ննջեցելոց հանգիստ եւ արքայութիւն: ¹