ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

98.
ԼՈՅՍ ԳՐԻԳՈՐ
† ՌՃԾԳ=1703 յուլիս 20

Էր նոյն Գրիգոր ի բնակչաց Երեւան թաղի, գեղեցկատեսիլ եւ վայելչահասակ պատանի ութն եւ տասնամեայ, զաւակ աղքատ ծնողաց: Եմուտ ի ծառայութիւն Անգղիացի վաճառականի ումեմն եղելոյ ի քաղաքն Սպահան: Քղանցք հանդերձի հօրն նորա յաւուր միում յանցանել ի շուկային ` անկանեն ի վերայ ջուրըմպու անօթոյ խանութապանի ումեմն. ոյր վասն զայրացեալ խանութապանին ` ուժգնապէս գանակոծեալ զնա վիրաւորէ վասն պղծելոյ զանօթն:

Նա այնպիսի վիրաւորեալ կերպարանօք գնայ ի տուն Անգղիացի վաճառականին ` եւ պատմէ որդւոյ իւրում Գրիգորի զանցսն: Ընդ աղէտս հօրն ի գութ շարժեալ որդւոյն ` առնու ընդ իւր զերկու զայլազգի ծառայսն Անգղիացի պարոնին ` եւ գնացեալ ի վաճառանոցն ` գտանեն զհարկանօղ կրպակատէրն, եւ հարեալ զնա վիրաւորեն եւ ընդ քարշ տանեն ի դուռն Անգղիացւոյն:

Սրտմտեալ կրպակաւորացն ընդ այնպիսի գործ ծառայիցն Անգղիացի վաճառականին ` կամեցան վնաս մեծ հասուցանել Գրիգոր ծառային նորա, որ եղեւ պատճառ խռովութեան այնորիկ: Ուստի կարկատեցին զզրպարտութիւնս վասն նորա, եւ առեալ զսուտ վկայս ` գնացին առ դենպետս իւրեանց, եւ ծանուցին թէ Գրիգորն այն հայհոյեալ է զօրէնս իւրեանց. ուստի խնդրեցին ի նմանէ վճիռ ըստ օրինաց:

Պատասխանի ետ դենպետն. « Եթէ ստոյգ իցեն բանք ձեր ` այրն այն կա ' մ պարտի մեռանիլ, կամ պարտի դառնալ յօրէնս մեր եւ կեալ »:

Բողոքօղքն ի ձեռն սուտ վկայիցն հաստատեցին զբանս իւրեանց, եւ ընկալան ի նմանէ զվճռագիրն մահապարտութեան կամ ուրացութեան: Զայն վճիռ տարեալ առ Ղազի դատաւոր քաղաքին, վաւերացուցին զայն եւ կնքով նորա. եւ ապա առեալ զայն ` դիմեցին առ քաղաքապետն, որ էր թոռն Շահնուազ խանին, յազգէն Վրաց, եւ յայտնեցին նմա: Տեսեալ նորա զբազմութիւն խանութապանացն եւ զնախանձախնդրութիւնն նոցա վասն օրինաց, հաճեցաւ ընդ նախանձն նոցա, եւ եկաց նոցա ջատագով. ուստի եւ առաքեաց ի ծառայից իւրոց առ տունն Անգղիացի պարոնին ի բերել զԳրիգորն եւ զհարկանօղ ծառայակիցսն նորա: Հասեալ ծառայիցն անդր եւ ծանուցեալ զհրամանն ` խնդրեցին զարսն:

Յաւուրսն յայնոսիկ վաճառականն Անգղիացի հիւանդացեալ ` վախճանի, եւ մնան երկու Անգղիացի պարոնայք, որք անծանօթ լինելով լեզուի եւ օրինաց Պարսից, երկուցեալ տան ծառայից քաղաքապետին զայլազգի երկու ծառայակիցսն Գրիգորի, որք կցորդէին ընդ նմա ի հարկանել խանութապանին, զորս հասուցեալ ի քաղաքապետն ` եդին ի բանտի. իսկ զԳրիգոր պահեն առ իւրեանս:

Ոչ դադարեալ բազմութեանն ` դիմեն հանդերձ քաղաքապետիւն առ եպարքոս արքային, ուր ի ձայն բարձր բողոք բարձեալ աղաղակեն. « Խնայեա ' ազգ քո, Տէ ' ր, եւ գթա ' ի մեզ. զի այրն անհաւատ ( Գրիգոր ) զհաւատակիցն մեր սաստիկ գան հարեալ եւ վիրաւորեալ, մեծաւ անարգանօք եւ հայհոյութեամբ ընդ քարշ ածեալ զնա տարեալ է մինչեւ ի դուռն Անգղիացի պարոնին իւրոյ, եւ ոչ այսու միայն շատացեալ նորա ` հայհոյեալ է եւ զկրօնս մեր եւ զդեն ». զոր ի հաստատել ` հանեալ զֆօթֆայն դենպետի ` ցուցանեն նմա, եւ դարձեալ ձայն բարձեալ աղաղակեն. « Ա ' ռ զվրէժ արհամարհանաց օրինաց մերոց, զի պախարակեալ անարգեցաւ այն, եւ հաւասարեալ հողոյ յերկիր սուզաւ. վասն զի այր անհաւատ ` զհաւատ եւ զպատգամաբեր մեր յայտնի եւ համարձակ հայհոյեաց »:

Յաճախէին զնոյն ձայն աղաղակի իւրեանց նովին բանիւք լու ի լու եւ ի լսելիս ամենեցուն. պարտաւորեցաւ Եպարքոսն ունկն մատուցանել բողոքոյ նոցա, եւ խոստացաւ նոցա քննել զդատն այն ի վաղիւ: Իսկ ի հետեւեալ աւուրն ` դարձեալ ժողովեալ բազմութեանն ի դուռն եպարքոսին ` աշխատ առնէին զնա նովին բանիւք:

Տեսեալ Անգղիացի պարոնացն թէ օրըստօրէ զայրանայ վրէժխնդրութիւն կրից խանութապանացն ` երկուցեալ ի հետեւութեանց գործոյն ` արձակեցին զԳրիգոր, եւ պատուիրեցին նմա գնալ թագչիլ ի միում ի գիւղօրայս, « մինչեւ դադարեսցի, ասեն, շփոթութիւն ամբոխին »:

Չոգաւ Գրիգոր ի տուն հօր իւրոյ, եւ մնաց անդր աւուրս երիս ` ո ' չ երթալով այլ ուրեք պատսպարիլ թաքստեամբ: Յայն աւուրսն յաճախէին ի դուրս եպարքոսին բողոքօղքն, եւ աշխատ առնէին զնա ստէպ: Կոչեալ նորա զթարգմանն Անգիացի իշխանին, ահիւ եւ սպառնալեօք պահանջէր ի նմանէ զԳրիգորն: Որում պատասխանի առնէր թարգմանն, թէ « Յորմէ հետէ սպասաւորքն մեր յարուցին զայն աղմուկ, մեք արտաքսեալ զնոսա ի տանէ մերմէ ` վարեցաք ի բաց, ընդ որս էր եւ Գրիգորն »: Այլ ոչ լուեալ եպարքոսին բանից նորա ` ստիպմամբ պահանջէր ի նմանէ զԳրիգորն, « զի հարցաքննեցից զնա, ասէր, վասն գործոյս այսմիկ ». եւ յուսադրէր զնա, զի « թէ անպարտ գտցի ` արձակեցից առանց վնասու »: Հայրն Գրիգորի որ վիրաւորեալն էր, կայր ի տան Անգղիացի իշխանին, զոր յայտնեաց եպարքոսին թարգման պարոնն Անգղիացի, առ ի ազատ կացուցանելոյ զինքն ի գործոյ անտի, եւ ասաց. « Դա ' գիտէ զտեղի որդւոյն իւրոյ եւ մեք ոչ գիտեմք ո ' ւր իցէ նա »:

Առաքեաց եպարքոսն զարս ` ի բերել զհայրն Գրիգորի. որոց եկեալ եւ տեսեալ զԱնգղիացիս ` անփոյթս զնմանէ կալեալ կապեցին զնա եւ տարան առ եպարքոսն, որ հրամայեաց դնել զնա ի բանտի, որում եւ զմահ սպառնային, թէ ոչ յայտնեսցէ զտեղի որդւոյն իւրոյ: Տեսեալ արքունի ծառայիցն զանփոյթ լինելն Անգղիացի պարոնացն վասն այնմիկ գործոյ ` զգացուցին զայն բողոքարկու խանութապանացն, քաջալերելով զնոսա զի մի ' թուլացուսցեն զդատն, մինչեւ զԳրիգոր դարձուսցեն ի հաւատս իւրեանց:

Իսկ հօրն Գրիգորի մերթ սպառնալեօք եւ ահաբեկութեամբ զարհուրեցուցանէին, եւ մերթ ողոք եւ խաբուսիկ բանիւք յուսադրէին առ ի չերկնչելոյ վասն որդւոյ իւրոյ. « զի չէ յանցաւոր, ասէին, նա, վասն զի այրն վիրաւորեալ ի նմանէ ` ահաւասիկ, ասէին, շրջի ողջանդամ, եւ չիք ինչ վնաս յանձն նորա. եւ արդ մի ' երկնչիր դու, այլ ցոյց զորդին քո. եւ մեք ո ' չ թողցուք թէ մազ մի ի գլխոյ նորա պակասեսցի, այլ արձակեսցէ զնա եպարքոսն յետ սակաւ ինչ հարցաքննելոյ զնա վասն գործոյս այսմիկ »: Եւ զայս ամենայն բանս իւրեանց երդմամբ հաստատեալ ` հաւանելի կացուցին հօրն Գրիգորի:

Կոչեցեալ նորա զայր մի յազգէ Հայոց ` ետ գրել կնոջն իւրում ( զի ինքն գրել ոչ գիտէր ) զի անկասկած լիցի նա վասն Գրիգորի, եւ արձակեսցէ զնա գալ: Զայն թուղթ առեալ ծառայից եպարքոսին ` եկին եւ ետուն մօրն Գրիգորի. որոյ ընթերցեալ, եւ պատրեալ ըստ իւրոյ պարզմտութեանն ` տայ ի ձեռս նոցա զորդին իւր զԳրիգոր: Որոց առեալ զնա բազում խնդութեամբ դարձան ի քաղաքն: Լուեալ դատախազից Գրիգորի զըմբռնիլն նորա ` խնդացեալ խռնեցան զնովաւ բազմութիւն յոյժ, եւ պակուցանողական ահարկութեամբ զարհուրեցուցանէին զնա մահու սպանանել, եթէ ոչ դարձցի ի հաւատս իւրեանց: Այլ նա պատասխանի տուեալ նոցա ` ասէր. « Ես զլոյս հաւատն իմ ոչ թողում եւ զուղիղ զօրէնս Քրիստոսի իմոյ ոչ փոխանակեմ ընդ օրինաց ձերոց »:

Իբրեւ տեսին նոքա թէ Գրիգոր անարգեաց զբանս նոցա, առեալ զնա կացուցին առաջի իշխանին, որում յանձնեալ էր եպարքոսն զվճիռ գործոյն: Տեսեալ նորա զԳրիգոր, բազում ազդու եւ խանդաղաշարժ բանիւք խօսեցաւ ընդ նմա, խոստանալով նմա զբազում գանձս, զպատուական ստացուածս, եւ զկին գեղեցիկ, « եթէ դարձցիս, ասէ, ի հաւատն մեր »:

Որում հաւատարիմ ծառայն Քրիստոսի Գրիգոր պատասխանի տուեալ ասէր. « Բարիքդ զոր խոստացար տալ ինձ ` անցաւոր են, սուտ եւ ընդունայն. իսկ հաւատն իմ ճշմարիտ է եւ սուրբ, զի ի Քրիստոսէ հաստատեցաւ, որոյ ճշմարտութեանն եւ դուք իսկ վկայէք: Ա ' րդ ` լուարո ' ւք ինձ. ես զԱստուածն իմ ոչ թողում, եւ զճշմարիտ հաւատն իմ ոչ ուրանամ »:

Իբրեւ լուան զպատասխան Գրիգորի ` ասեն. « Բանդագուշեալ է այսօր. տարեալ պահեցէք, թերեւս ի խելս եկեալ զգաստասցի »: Եւ տարեալ պահեցին զնա այն օր:

Ի վաղիւն դարձեալ կացուցեալ զնա յատենի, հարցանէին բանիւք սպառնալեօք եւ խոստմամբ պարգեւեաց, թէ « Ուրանա՞ս զհաւատն քո »: Իբրեւ ետես իշխանն զհաստատութիւն Գրիգորի ի վերայ հաւատոյ իւրոյ, եւ զհամարձակ պատասխանիս նորա, առաջադրեաց յայտնել զայն եպարքոսին. զոր զգացեալ խանութապանացն ` ժողովեցան առ նա եւ ասէին, թէ « Քե ' զ յանձն եղեւ կատարումն գործոյս, եւ դու պարտիս բռնութեամբ ածել զնա ի հաւատ մեր. յոր թէ ոչ յօժարեսցի դառնալ ` արժան է մահու »:

Բազմապիսի բանիւք հաւանեցուցին զիշխանն լինել կամակից իւրեանց, որում եւ ասեն. « Յայտնեսջիր եպարքոսին, թէ կամիմք զԳրիգորն տանել ի հրապարակ քաղաքիս, եւ անդ հաշտութիւն ձգելով ընդ մէջ խանութապանացն եւ Անգղիացի պարոնաց ` վախճան տալ գործոյն. եւ մեք պատրաստ եմք սպանել զնա ` յորժամ հասանիցի ի հրապարակն »:

Այսպիսի դաւաճանութեամբ կազմեալ զխորհուրդ իւրեանց, հանդերձ բազմութեամբն գնացին յատեան եպարքոսին, եւ անդ կրկնելով զաղաղակս իւրեանց եւ զբանս բողոքոյ, ասէին. « Պատանիս այս անարգու գտաւ օրինաց մերոց, եւ զհաւատակից մեր շուկամիջի գանեալ վիրաւորեաց, եւ ընդ քարշ էած զնա. եւ արդ եթէ հաճոյ իցէ Տէրութեան ձերում, զի մեք ի յայլասեռ պատանւոյ յայսմանէ զայսչափ անարգանս կրեսցուք, թողեալ լիցի իշխանութեան ձերում. իսկ եթէ ոչ, դա ' տ արա ընդ մէջ մեր եւ դորա, եւ պահանջեա ' զվրէժ օրինաց մերոց »:

Սոյն օրինակ աղմկայոյզ գանգատանօք մեծացուցանէին զդատն զայն, եւ խնդրէին յեպարքոսէ զհրաման վասն շրջեցուցանելոյ զԳրիգորն ի մէջ քաղաքին ` ի տեսիլ ամենեցունց: Իբրեւ լուան զամենայն բանս նոցա, որք շուրջ զեպարքոսիւ կային բազմեալք ` ամենեքեան իբրեւ վրէժխնդիրք օրինաց ` ասէին. « Ոչ է պարտ նմա կեալ »:

Յայնժամ հրամայեաց եպարքոսն ծառայից իւրոց, զի զԳրիգոր կապեալ տարցեն ի հրապարակ քաղաքին, եւ գուն գործեսցեն թուլացուցանել զնա ի հաւատոց. իսկ թէ ո ' չ հաւանեսցի նա ` յայտնեսցեն ինքեան, զի եւ ինքն զեկուսցէ Արքային զնմանէ. զայս հրամայեաց նա, զի անտեղեակ էր զդաւաճանութենէ խորհրդոյ ամբոխին:

Յետ հրամանին այնմիկ մատուցեալ դահճաց մերկացուցին զԳրիգոր, թողլով նմա միայն զշապիկ եւ զվարտիկ, եւ մղեցին զնա ի հրապարակն կոյս, գրոհ տալով ամբոխին շուրջանակի զնովաւ, որք ոչ դադարէին ահիւ սպառնալեաց ահաբեկել զնա եւ ասել թէ « Դարձի ' ր ի հաւատս Իսլամի. ապա թէ ոչ ` քարկոծմամբ եւ սրախողխող մեռանիս ի ձեռաց մերոց ». եւ զբազուկսն այնպիսի պնդութեամբ էին կապեալ ի յետուստ կողմանէ ` մինչեւ արեանց հեղանիլ ի կապիցն. եւ գանեալ զնա հարկանէին, եւ կառափնատէին զգլուխն ստէպ ստէպ հանդերձ այլ բազմապիսի չարչարանօք: Եւ խռնեալ զնովաւ բազմութեանն յոյժ յոյժ ` շրջեցուցանէին զնա ի մէջ հրապարակին ի մէջ շուկայի քաղաքին, եւ ամենայն ոք յորդորէր զնա մերթ սպառնալեօք եւ մերթ քաղցրութեամբ դառնալ ի հաւատոց:

Իսկ ծառայն Քրիստոսի Գրիգոր արիական համբերութեամբ տանելով ամենայն վշտացն ` առ ամենեսեան պատասխանէր համարձակ, ջատագով լինելով Քրիստոսական հաւատոյ, եւ ասէր. « Ի զուր կարծէք թէ ահացուցանելով ձեր զիս մահուամբ, երկուցեալ իմ ի բանից անտի ` ուրանամ զհաւատն իմ ճշմարիտ եւ զՏէր Աստուածն իմ զՔրիստոս »: Առ այս բան նորա կրճտէին նոքա զատամունս իւրեանց: Եւ տեսիլ կերպարանաց երանելւոյն զուարթ էր եւ պայծառ, եւ ոչինչ իւիք արտայայտէր զնշան երկիւղի կամ սրտաբեկութեան ` ի բանից սպառնալեաց բազմութեանն ի շրջեցուցանելն զնա: Հասուցին ի խան վաճառականացն Հայոց, որ մերձ էր մեծի հրապարակի քաղաքին: Յանցուցանելն զնա անդէն, տեսեալ ծառային Քրիստոսի զծանօթս եւ զդրացի համազգիս իւր ` ասէր ցնոսա. « Եղբա ' րք, յաղագս հաստատ մնալոյ իմոյ ի վերայ ճշմարտութեան հաւատոյ մերոյ ` դուք մի ' ինչ երկբայիք. զի ես ի տանջանս պատրաստ եմ եւ ի մեռանելս յօժար »: Զայն լուեալ քրիստոնէիցն եղելոց անդր, եւ տեսեալ զերանելին Գրիգոր ի դառն կապանս տանջանաց, աղէկիզեալ դառնակսկիծ արտասուօք լային հառաչանօք:

Անցուցեալ դահճացն զԳրիգոր ընդ այն, հասուցին ի մէջ մեծի հրապարակի քաղաքին, ուրանօր ի տեսանել զնահատակն Քրիստոսի բազմութիւն այլազգեաց ի չորեքկուսէ հորդան տուեալ կուտէին: Անտի յառաջ վարեալ տարան ի պանդոկն Շահի, որ է հանդէպ Դրամահատին, եւ հանին զնա ի վերնագոյն կողմն նորա: Մերձեցեալ առ նա աւագ խանութապան ոմն, եւ պատեալ զնովաւ այլոց բազմութեանց, սկսաւ նա խօսել ընդ նմա քաղցրութեամբ այսու բանիւք. « Ո ' րդեակ, դու մանուկ ես եւ նորահասակ, խնայեա ' ի մանկութիւն քո, եւ փրկեա ' զանձն քո, քանզի այսքան մահմետականք ` որք ժողովեալք են ի վերայ քո ` ո ' չ թողուն զքեզ մնալ կենդանի. ուստի հաւանեա ' ց բանից իմոց, եւ դարձի ' ր ի մոլար օրինաց քոց, եւ մո ' ւտ ի հաւատ Մահմեդի ` որ բարի է եւ երեւելի, որպէս եւ տեսանես զամենայն մահմեդականս ` որք բարգաւաճեալք են բարեկեցիկ կենցաղավարութեամբ, եւ զօրացեալք են թագաւորութեամբ, եւ ժառանգօղք են բարեաց աստի կենաց եւ հանդերձելոցն: Եւ արդ լո ' ւր բանից իմոց եւ ես կարգեմ զքեզ խանութապան, եւ յանձնեմ քեզ զերեւելի կրպակն իմ, ընդունեմ զքեզ իբրեւ զորդի իմ, տամ քեզ զերեք հարյիւր թուման, զպատուական ստացուածս, եւ զկին գեղեցիկ ի դստերաց մեծամեծաց զոր դու հաճիս »:

Եւ այլ պէս պէս բարութիւնս խոստանալով նմա, բերին առ ժամն զվերարկու մի ազնիւ, եւ հանդերձ այլովք կրպակատէր բազմութեամբն ասացին նմա. « Ահաւասիկ քեզ նշան խոստման մերոյ. եւ արդ զգեցի ' ր դու եւ մի ' յամառեսջիր. եւ գնա ' համբուրեա ' զձեռն վաճառականապետին »: Զայս ամենայն ասացեալ, ստիպեցին զնա ընդունիլ զվերարկուն:

Այլ հաւատարիմ պաշտօնէին Քրիստոսի մերժեալ զայն ի բաց, ի պատասխանի բանից նոցա ասէր. « Ի բարութեանց այտի ` զոր ինչ խոստանայք ինձ, չե ' ն ինչ պիտոյ ամենեւին. իսկ թէ դուք կամիք զբարիս առնել ինձ, արձակեցէ ' ք զիս կեալ իմով հաւատով. իսկ եթէ ի զուր դատապարտելով զիս սպանանէք, դո ' ւք գիտասջիք »: Զայս ասացեալ բանայր ինքնին զգօտին իւր, եւ բացեալ զփոր իւր ` ասէր. « Արարէ ' ք զոր ինչ հաճոյ է կամաց ձերոց ». իսկ դահիճքն յամեցուցանէին զմահ նորա, յուսով թէ թերեւս թուլասցի նա ի հաւատոյ իւրոց:

Կային անդ եւ ոմանք յուրացելոց Հայոց ծանօթք նորա. սոքա ազգային բառիւք խօսէին ընդ նմա եւ ասէին. « Այժմ վասն փրկելոյ զանձն քո առ երես դաւանեա ' զհաւատ նոցա, եւ յարձակիլդ գնա ' յայլ քաղաքս ի սահմանս քրիստոնեայ Տէրութեանց, եւ անդ պաշտեա ' զհաւատ քո համարձակ »: Զայս աղաչելով ասէին նմա:

Պատասխանէր նոցա երանելին Գրիգոր. « Մահս այս ` որ այժմ հասեալ է ի վերայ իմ, յո ' ր քաղաք եւ գնայցեմ ` կա ' յ անդ, եւ ո ' ւր եւ իցեմ ` պատահելոց է ինձ այն. ընդէ՞ր ապա վասն առօրեայ կենաց իմոց կորուսից զճշմարիտ հաւատ իմ, եւ եղէց դատապարտեալ յատենին Քրիստոսի յաւուր յահեղ վերջնում դատաստանին նորա »: Զայս ասելով Գրիգոր ցուցանէր զինքն ուրախ եւ զուարթ վասն ի վերայ հասեալ ժամու նահատակութեանն իւրոյ, զոր վկայէր գոյն երեսաց նորա, որ առաւել քան զառաւել պայծառանայր ժամ ըստ ժամէ:

Իբրեւ անյուսացաւ բազմութիւնն այլազգեաց զդարձէ նորա ` մի ոմն ի նոցանէ եհար ուժգին գաւազանաւ զթիկունս նորա. զոր տեսեալ բազմութեանն, գրոհ ետուն ի վերայ նորա եւ ի բարձրաւանդակէ անտի գլորեցին զնա ի վայր. եւ մի ոմն ի նոցանէ մերկեալ զսուր իւր եհար ի մէջ կրծոց նորա. իսկ այլ արանցն կորզեալ զնա ընկեցին ի սենեակ մի խանին եւ փակեցին զդուռն, զի խնայէին սպանանել զնա յուսալով թէ մարթ իցէ յետ այնր որսալ զնա. ուստի յարտաքուստ ասէին նմա. « Այժմ հաւանեա ' ց բանից մերոց, զի ապրեսցիս թերեւս »: Իսկ նա ի ներքուստ արիական սրտիւ խոստովանէր զՔրիստոս Աստուած:

Զայն լուեալ ամբոխին ` աղաղակեցին մեծաձայն եւ դիմեցին ի վերայ սենեկին, կործանեցին զդուռն, եւ հորդան ետուն ի ներս: Անդ մի ոմն ի նոցանէ եհար սրով զերես նորա եւ այլք սրով ծակոտէին զանձն նորա, կէսքն քարաձիգ լինէին, որոց շառաչիւն զինուց, աղաղակ քարաձգողաց զմերձ կացողսն պակուցանէին ահիւ: Իսկ սրբոյն յարիւն թաթաւեալ ` զտեղին այն ոռոգանէր նովաւ: Ընդ այն աղիողորմ տեսարան ոմանց յայլազգեաց ի գութ շարժեալ ողբային, եւ զարմացմամբ հարցանէին զիրեարս, թէ « Տեսեա՞լ էիք այսպիսի ինչ ». եւ անգոսնէին զթոյլտուութիւնն դատաւորաց:

Յայնմ ժամու ոչ ոք գտաւ անդ յազգէն Հայոց, զի ամենեքեան առ ահի խոյս տուեալ էին ի տեղւոջէն յայնմանէ: Բայց Հայ մի զգեցեալ զզգեստ տաճկաց, կայր անդ մերձ սրբոյ նահատակին եւ տեսանէր զհանդէս կատարմանն նորա: Յետ թափելոյ ի նա զզօրութիւն վրէժխնդրութեանն իւրեանց ` ընկեցին զնա ի մէջ խանին. եւ ի նսեմանալ յաւուրն ` կապեալ զպարան յոտից նորա, ընդ քարշ ածեալ տարան զերանելին ի հրապարակ քաղաքին եւ ձգեցին ի տեղւոջ մահապարտ սպանելոց: Հայն ` որ կայր առ սրբոյն ի հանդիսի նահատակութեանն նորա, յայնմիկ գիշերի տեսանէ զերանելի նահատակն Գրիգոր ` որ երեւեալ ինքեան տայր զվառեալ մոմեղէնս, որում եւ ասէր թէ « Ահաւասիկ առէր զխնդրելին քո ». որոյ զարթուցեալ ի քնոյ ` գոհանայր զՏեառնէ:

Յայնմ գիշերի Հայք կալան զչորս այլազգի պահապանս վասն մարմնոյ նահատակին ` մինչեւ ցլուսանալ աւուրն. որք ի նմին գիշերի տեսանէին զի լոյս մեծ ծագեալ եւ շրջապատեալ կայր ի վերայ բոլոր մարմնոյ սրբոյն, որք ընդ լուսանալ առաւօտուն ` պատմեցին քրիստոնէիցն եւ մահմետականացն:

Լուեալ եպարքոսին զամենայն անցս եւ զծագիլն լուսոյ զնովաւ, վաղվաղակի ի լուսանալ աւուրն առաքէ զհեծեալ առ քրիստոնեայսն Ջուղայու ` պատուիրելով զի վաղվաղակի եկեալ բարձցեն զմարմին նորա. եւ ինքն ստրջանայ վասն մատնելոյ զնա ի ձեռս բազմութեանն:

Եկեալ Հայոց բարձին զմարմին նահատակին Գրիգորի ի հրապարակամիջոյ քաղաքին, եւ տարեալ յԵրեւան թաղն ` ի սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցի տեղւոյն ` ամփոփեցին զերանելի մարմին նորա մեծաւ փառօք: Ի հասուցանելն զնա անդր ` Հայք դառնակսկիծ արտասուօք ողբային եւ համբուրէին զսուրբ մարմին նորա ջերմեռանդ փափագանօք: Իսկ ոմանք որք ի սէր նահատակին մնացին առ գերեզմանն նորա ` տեսին ի գիշերին զպէսպէս նշանս, զորս պատմեցին ի լուսանալ աւուրն:

Արդ այսպիսի բարի մահուամբ կատարեցաւ նահատակն Քրիստոսի երանելին Գրիգոր, յութերորդ ամի թագաւորութեանն շահ Սուլթան Հօսէյնի, ի թուականին Հայոց ՌՃԾԳ (1703), ի 20 Յուլիսի ամսոյ, ի տօն սրբոյն Ներսիսի Հայրապետին եւ Խադայ եպիսկոպոսին:

Գերեզման նորա կայ առաջի սեղանոյ Մատրան կամ Ամառան եկեղեցւոյն Երեւանայ թաղին ` սովին տապանագրով.

Նահատակ վասն Քրիստոսի ` որդի Ասադդի,

Գանձ կայ եդեալ աստ ի շիրմի,

Նշխար մաքուր պատուականի

Ումեմն մանկան նահատակի,

Որ էր ամաց տասն եւ ութի,

Առոյգ տեսլեամբ յոյժ բաղձալի,

Որ սուրբ Գրիգոր վերաձայնի:

Նման եղեալ զուարթնոյն մեծի,

Սրախողխող ճգամբ մեծի,

Եւ մարտիրոս ի դարս վերջի,

Դառն եւ դժնեայ ամանակի,

Կատարեցաւ մահուամբ բարի,

Անուշահոտ բուրմամբ խնկի,

Միշտ առաջի կայ Քրիստոսի,

Բարեխօսէ իւր յիշողի,

Եւ զյիշատակն կատարողի:

Ի թուոջ հայկազանի

ՌՃ յիսներրորդի,

Ի թիւս երիս մակադրի,

Ի վերայ միւս յոբելինի.

Յուլիս ամսոյ էր երրորդի,

Եւ տօն էր մեծ Ներսէս հայրապետի:

Մինչեւ ցայսօր պատուի ի Ջուղայեցւոց գերեզման նորա իբրեւ գերեզման սրբոյ եւ նահատակի. վասն որոյ բազում հիւանդք ` մանաւանդ կանայք ` արկանեն զջուր ի վերայ տապանաքարի նորա եւ ըմպեն ի ջրոյ անտի. եւ բազումք ըստ հաւատոց իւրեանց ընկալնուն զբժշկութիւն: ¹