98.
ԼՈՅՍ
ԳՐԻԳՈՐ
†
ՌՃԾԳ=1703
յուլիս
20
Էր
նոյն
Գրիգոր
ի
բնակչաց
Երեւան
թաղի,
գեղեցկատեսիլ
եւ
վայելչահասակ
պատանի
ութն
եւ
տասնամեայ,
զաւակ
աղքատ
ծնողաց:
Եմուտ
ի
ծառայութիւն
Անգղիացի
վաճառականի
ումեմն
եղելոյ
ի
քաղաքն
Սպահան:
Քղանցք
հանդերձի
հօրն
նորա
յաւուր
միում
յանցանել
ի
շուկային
`
անկանեն
ի
վերայ
ջուրըմպու
անօթոյ
խանութապանի
ումեմն.
ոյր
վասն
զայրացեալ
խանութապանին
`
ուժգնապէս
գանակոծեալ
զնա
վիրաւորէ
վասն
պղծելոյ
զանօթն:
Նա
այնպիսի
վիրաւորեալ
կերպարանօք
գնայ
ի
տուն
Անգղիացի
վաճառականին
`
եւ
պատմէ
որդւոյ
իւրում
Գրիգորի
զանցսն:
Ընդ
աղէտս
հօրն
ի
գութ
շարժեալ
որդւոյն
`
առնու
ընդ
իւր
զերկու
զայլազգի
ծառայսն
Անգղիացի
պարոնին
`
եւ
գնացեալ
ի
վաճառանոցն
`
գտանեն
զհարկանօղ
կրպակատէրն,
եւ
հարեալ
զնա
վիրաւորեն
եւ
ընդ
քարշ
տանեն
ի
դուռն
Անգղիացւոյն:
Սրտմտեալ
կրպակաւորացն
ընդ
այնպիսի
գործ
ծառայիցն
Անգղիացի
վաճառականին
`
կամեցան
վնաս
մեծ
հասուցանել
Գրիգոր
ծառային
նորա,
որ
եղեւ
պատճառ
խռովութեան
այնորիկ:
Ուստի
կարկատեցին
զզրպարտութիւնս
վասն
նորա,
եւ
առեալ
զսուտ
վկայս
`
գնացին
առ
դենպետս
իւրեանց,
եւ
ծանուցին
թէ
Գրիգորն
այն
հայհոյեալ
է
զօրէնս
իւրեանց.
ուստի
խնդրեցին
ի
նմանէ
վճիռ
ըստ
օրինաց:
Պատասխանի
ետ
դենպետն.
«
Եթէ
ստոյգ
իցեն
բանք
ձեր
`
այրն
այն
կա
'
մ
պարտի
մեռանիլ,
կամ
պարտի
դառնալ
յօրէնս
մեր
եւ
կեալ
»:
Բողոքօղքն
ի
ձեռն
սուտ
վկայիցն
հաստատեցին
զբանս
իւրեանց,
եւ
ընկալան
ի
նմանէ
զվճռագիրն
մահապարտութեան
կամ
ուրացութեան:
Զայն
վճիռ
տարեալ
առ
Ղազի
դատաւոր
քաղաքին,
վաւերացուցին
զայն
եւ
կնքով
նորա.
եւ
ապա
առեալ
զայն
`
դիմեցին
առ
քաղաքապետն,
որ
էր
թոռն
Շահնուազ
խանին,
յազգէն
Վրաց,
եւ
յայտնեցին
նմա:
Տեսեալ
նորա
զբազմութիւն
խանութապանացն
եւ
զնախանձախնդրութիւնն
նոցա
վասն
օրինաց,
հաճեցաւ
ընդ
նախանձն
նոցա,
եւ
եկաց
նոցա
ջատագով.
ուստի
եւ
առաքեաց
ի
ծառայից
իւրոց
առ
տունն
Անգղիացի
պարոնին
ի
բերել
զԳրիգորն
եւ
զհարկանօղ
ծառայակիցսն
նորա:
Հասեալ
ծառայիցն
անդր
եւ
ծանուցեալ
զհրամանն
`
խնդրեցին
զարսն:
Յաւուրսն
յայնոսիկ
վաճառականն
Անգղիացի
հիւանդացեալ
`
վախճանի,
եւ
մնան
երկու
Անգղիացի
պարոնայք,
որք
անծանօթ
լինելով
լեզուի
եւ
օրինաց
Պարսից,
երկուցեալ
տան
ծառայից
քաղաքապետին
զայլազգի
երկու
ծառայակիցսն
Գրիգորի,
որք
կցորդէին
ընդ
նմա
ի
հարկանել
խանութապանին,
զորս
հասուցեալ
ի
քաղաքապետն
`
եդին
ի
բանտի.
իսկ
զԳրիգոր
պահեն
առ
իւրեանս:
Ոչ
դադարեալ
բազմութեանն
`
դիմեն
հանդերձ
քաղաքապետիւն
առ
եպարքոս
արքային,
ուր
ի
ձայն
բարձր
բողոք
բարձեալ
աղաղակեն.
«
Խնայեա
'
ազգ
քո,
Տէ
'
ր,
եւ
գթա
'
ի
մեզ.
զի
այրն
անհաւատ
(
Գրիգոր
)
զհաւատակիցն
մեր
սաստիկ
գան
հարեալ
եւ
վիրաւորեալ,
մեծաւ
անարգանօք
եւ
հայհոյութեամբ
ընդ
քարշ
ածեալ
զնա
տարեալ
է
մինչեւ
ի
դուռն
Անգղիացի
պարոնին
իւրոյ,
եւ
ոչ
այսու
միայն
շատացեալ
նորա
`
հայհոյեալ
է
եւ
զկրօնս
մեր
եւ
զդեն
».
զոր
ի
հաստատել
`
հանեալ
զֆօթֆայն
դենպետի
`
ցուցանեն
նմա,
եւ
դարձեալ
ձայն
բարձեալ
աղաղակեն.
«
Ա
'
ռ
զվրէժ
արհամարհանաց
օրինաց
մերոց,
զի
պախարակեալ
անարգեցաւ
այն,
եւ
հաւասարեալ
հողոյ
յերկիր
սուզաւ.
վասն
զի
այր
անհաւատ
`
զհաւատ
եւ
զպատգամաբեր
մեր
յայտնի
եւ
համարձակ
հայհոյեաց
»:
Յաճախէին
զնոյն
ձայն
աղաղակի
իւրեանց
նովին
բանիւք
լու
ի
լու
եւ
ի
լսելիս
ամենեցուն.
պարտաւորեցաւ
Եպարքոսն
ունկն
մատուցանել
բողոքոյ
նոցա,
եւ
խոստացաւ
նոցա
քննել
զդատն
այն
ի
վաղիւ:
Իսկ
ի
հետեւեալ
աւուրն
`
դարձեալ
ժողովեալ
բազմութեանն
ի
դուռն
եպարքոսին
`
աշխատ
առնէին
զնա
նովին
բանիւք:
Տեսեալ
Անգղիացի
պարոնացն
թէ
օրըստօրէ
զայրանայ
վրէժխնդրութիւն
կրից
խանութապանացն
`
երկուցեալ
ի
հետեւութեանց
գործոյն
`
արձակեցին
զԳրիգոր,
եւ
պատուիրեցին
նմա
գնալ
թագչիլ
ի
միում
ի
գիւղօրայս,
«
մինչեւ
դադարեսցի,
ասեն,
շփոթութիւն
ամբոխին
»:
Չոգաւ
Գրիգոր
ի
տուն
հօր
իւրոյ,
եւ
մնաց
անդր
աւուրս
երիս
`
ո
'
չ
երթալով
այլ
ուրեք
պատսպարիլ
թաքստեամբ:
Յայն
աւուրսն
յաճախէին
ի
դուրս
եպարքոսին
բողոքօղքն,
եւ
աշխատ
առնէին
զնա
ստէպ:
Կոչեալ
նորա
զթարգմանն
Անգիացի
իշխանին,
ահիւ
եւ
սպառնալեօք
պահանջէր
ի
նմանէ
զԳրիգորն:
Որում
պատասխանի
առնէր
թարգմանն,
թէ
«
Յորմէ
հետէ
սպասաւորքն
մեր
յարուցին
զայն
աղմուկ,
մեք
արտաքսեալ
զնոսա
ի
տանէ
մերմէ
`
վարեցաք
ի
բաց,
ընդ
որս
էր
եւ
Գրիգորն
»:
Այլ
ոչ
լուեալ
եպարքոսին
բանից
նորա
`
ստիպմամբ
պահանջէր
ի
նմանէ
զԳրիգորն,
«
զի
հարցաքննեցից
զնա,
ասէր,
վասն
գործոյս
այսմիկ
».
եւ
յուսադրէր
զնա,
զի
«
թէ
անպարտ
գտցի
`
արձակեցից
առանց
վնասու
»:
Հայրն
Գրիգորի
որ
վիրաւորեալն
էր,
կայր
ի
տան
Անգղիացի
իշխանին,
զոր
յայտնեաց
եպարքոսին
թարգման
պարոնն
Անգղիացի,
առ
ի
ազատ
կացուցանելոյ
զինքն
ի
գործոյ
անտի,
եւ
ասաց.
«
Դա
'
գիտէ
զտեղի
որդւոյն
իւրոյ
եւ
մեք
ոչ
գիտեմք
ո
'
ւր
իցէ
նա
»:
Առաքեաց
եպարքոսն
զարս
`
ի
բերել
զհայրն
Գրիգորի.
որոց
եկեալ
եւ
տեսեալ
զԱնգղիացիս
`
անփոյթս
զնմանէ
կալեալ
կապեցին
զնա
եւ
տարան
առ
եպարքոսն,
որ
հրամայեաց
դնել
զնա
ի
բանտի,
որում
եւ
զմահ
սպառնային,
թէ
ոչ
յայտնեսցէ
զտեղի
որդւոյն
իւրոյ:
Տեսեալ
արքունի
ծառայիցն
զանփոյթ
լինելն
Անգղիացի
պարոնացն
վասն
այնմիկ
գործոյ
`
զգացուցին
զայն
բողոքարկու
խանութապանացն,
քաջալերելով
զնոսա
զի
մի
'
թուլացուսցեն
զդատն,
մինչեւ
զԳրիգոր
դարձուսցեն
ի
հաւատս
իւրեանց:
Իսկ
հօրն
Գրիգորի
մերթ
սպառնալեօք
եւ
ահաբեկութեամբ
զարհուրեցուցանէին,
եւ
մերթ
ողոք
եւ
խաբուսիկ
բանիւք
յուսադրէին
առ
ի
չերկնչելոյ
վասն
որդւոյ
իւրոյ.
«
զի
չէ
յանցաւոր,
ասէին,
նա,
վասն
զի
այրն
վիրաւորեալ
ի
նմանէ
`
ահաւասիկ,
ասէին,
շրջի
ողջանդամ,
եւ
չիք
ինչ
վնաս
յանձն
նորա.
եւ
արդ
մի
'
երկնչիր
դու,
այլ
ցոյց
զորդին
քո.
եւ
մեք
ո
'
չ
թողցուք
թէ
մազ
մի
ի
գլխոյ
նորա
պակասեսցի,
այլ
արձակեսցէ
զնա
եպարքոսն
յետ
սակաւ
ինչ
հարցաքննելոյ
զնա
վասն
գործոյս
այսմիկ
»:
Եւ
զայս
ամենայն
բանս
իւրեանց
երդմամբ
հաստատեալ
`
հաւանելի
կացուցին
հօրն
Գրիգորի:
Կոչեցեալ
նորա
զայր
մի
յազգէ
Հայոց
`
ետ
գրել
կնոջն
իւրում
(
զի
ինքն
գրել
ոչ
գիտէր
)
զի
անկասկած
լիցի
նա
վասն
Գրիգորի,
եւ
արձակեսցէ
զնա
գալ:
Զայն
թուղթ
առեալ
ծառայից
եպարքոսին
`
եկին
եւ
ետուն
մօրն
Գրիգորի.
որոյ
ընթերցեալ,
եւ
պատրեալ
ըստ
իւրոյ
պարզմտութեանն
`
տայ
ի
ձեռս
նոցա
զորդին
իւր
զԳրիգոր:
Որոց
առեալ
զնա
բազում
խնդութեամբ
դարձան
ի
քաղաքն:
Լուեալ
դատախազից
Գրիգորի
զըմբռնիլն
նորա
`
խնդացեալ
խռնեցան
զնովաւ
բազմութիւն
յոյժ,
եւ
պակուցանողական
ահարկութեամբ
զարհուրեցուցանէին
զնա
մահու
սպանանել,
եթէ
ոչ
դարձցի
ի
հաւատս
իւրեանց:
Այլ
նա
պատասխանի
տուեալ
նոցա
`
ասէր.
«
Ես
զլոյս
հաւատն
իմ
ոչ
թողում
եւ
զուղիղ
զօրէնս
Քրիստոսի
իմոյ
ոչ
փոխանակեմ
ընդ
օրինաց
ձերոց
»:
Իբրեւ
տեսին
նոքա
թէ
Գրիգոր
անարգեաց
զբանս
նոցա,
առեալ
զնա
կացուցին
առաջի
իշխանին,
որում
յանձնեալ
էր
եպարքոսն
զվճիռ
գործոյն:
Տեսեալ
նորա
զԳրիգոր,
բազում
ազդու
եւ
խանդաղաշարժ
բանիւք
խօսեցաւ
ընդ
նմա,
խոստանալով
նմա
զբազում
գանձս,
զպատուական
ստացուածս,
եւ
զկին
գեղեցիկ,
«
եթէ
դարձցիս,
ասէ,
ի
հաւատն
մեր
»:
Որում
հաւատարիմ
ծառայն
Քրիստոսի
Գրիգոր
պատասխանի
տուեալ
ասէր.
«
Բարիքդ
զոր
խոստացար
տալ
ինձ
`
անցաւոր
են,
սուտ
եւ
ընդունայն.
իսկ
հաւատն
իմ
ճշմարիտ
է
եւ
սուրբ,
զի
ի
Քրիստոսէ
հաստատեցաւ,
որոյ
ճշմարտութեանն
եւ
դուք
իսկ
վկայէք:
Ա
'
րդ
`
լուարո
'
ւք
ինձ.
ես
զԱստուածն
իմ
ոչ
թողում,
եւ
զճշմարիտ
հաւատն
իմ
ոչ
ուրանամ
»:
Իբրեւ
լուան
զպատասխան
Գրիգորի
`
ասեն.
«
Բանդագուշեալ
է
այսօր.
տարեալ
պահեցէք,
թերեւս
ի
խելս
եկեալ
զգաստասցի
»:
Եւ
տարեալ
պահեցին
զնա
այն
օր:
Ի
վաղիւն
դարձեալ
կացուցեալ
զնա
յատենի,
հարցանէին
բանիւք
սպառնալեօք
եւ
խոստմամբ
պարգեւեաց,
թէ
«
Ուրանա՞ս
զհաւատն
քո
»:
Իբրեւ
ետես
իշխանն
զհաստատութիւն
Գրիգորի
ի
վերայ
հաւատոյ
իւրոյ,
եւ
զհամարձակ
պատասխանիս
նորա,
առաջադրեաց
յայտնել
զայն
եպարքոսին.
զոր
զգացեալ
խանութապանացն
`
ժողովեցան
առ
նա
եւ
ասէին,
թէ
«
Քե
'
զ
յանձն
եղեւ
կատարումն
գործոյս,
եւ
դու
պարտիս
բռնութեամբ
ածել
զնա
ի
հաւատ
մեր.
յոր
թէ
ոչ
յօժարեսցի
դառնալ
`
արժան
է
մահու
»:
Բազմապիսի
բանիւք
հաւանեցուցին
զիշխանն
լինել
կամակից
իւրեանց,
որում
եւ
ասեն.
«
Յայտնեսջիր
եպարքոսին,
թէ
կամիմք
զԳրիգորն
տանել
ի
հրապարակ
քաղաքիս,
եւ
անդ
հաշտութիւն
ձգելով
ընդ
մէջ
խանութապանացն
եւ
Անգղիացի
պարոնաց
`
վախճան
տալ
գործոյն.
եւ
մեք
պատրաստ
եմք
սպանել
զնա
`
յորժամ
հասանիցի
ի
հրապարակն
»:
Այսպիսի
դաւաճանութեամբ
կազմեալ
զխորհուրդ
իւրեանց,
հանդերձ
բազմութեամբն
գնացին
յատեան
եպարքոսին,
եւ
անդ
կրկնելով
զաղաղակս
իւրեանց
եւ
զբանս
բողոքոյ,
ասէին.
«
Պատանիս
այս
անարգու
գտաւ
օրինաց
մերոց,
եւ
զհաւատակից
մեր
շուկամիջի
գանեալ
վիրաւորեաց,
եւ
ընդ
քարշ
էած
զնա.
եւ
արդ
եթէ
հաճոյ
իցէ
Տէրութեան
ձերում,
զի
մեք
ի
յայլասեռ
պատանւոյ
յայսմանէ
զայսչափ
անարգանս
կրեսցուք,
թողեալ
լիցի
իշխանութեան
ձերում.
իսկ
եթէ
ոչ,
դա
'
տ
արա
ընդ
մէջ
մեր
եւ
դորա,
եւ
պահանջեա
'
զվրէժ
օրինաց
մերոց
»:
Սոյն
օրինակ
աղմկայոյզ
գանգատանօք
մեծացուցանէին
զդատն
զայն,
եւ
խնդրէին
յեպարքոսէ
զհրաման
վասն
շրջեցուցանելոյ
զԳրիգորն
ի
մէջ
քաղաքին
`
ի
տեսիլ
ամենեցունց:
Իբրեւ
լուան
զամենայն
բանս
նոցա,
որք
շուրջ
զեպարքոսիւ
կային
բազմեալք
`
ամենեքեան
իբրեւ
վրէժխնդիրք
օրինաց
`
ասէին.
«
Ոչ
է
պարտ
նմա
կեալ
»:
Յայնժամ
հրամայեաց
եպարքոսն
ծառայից
իւրոց,
զի
զԳրիգոր
կապեալ
տարցեն
ի
հրապարակ
քաղաքին,
եւ
գուն
գործեսցեն
թուլացուցանել
զնա
ի
հաւատոց.
իսկ
թէ
ո
'
չ
հաւանեսցի
նա
`
յայտնեսցեն
ինքեան,
զի
եւ
ինքն
զեկուսցէ
Արքային
զնմանէ.
զայս
հրամայեաց
նա,
զի
անտեղեակ
էր
զդաւաճանութենէ
խորհրդոյ
ամբոխին:
Յետ
հրամանին
այնմիկ
մատուցեալ
դահճաց
մերկացուցին
զԳրիգոր,
թողլով
նմա
միայն
զշապիկ
եւ
զվարտիկ,
եւ
մղեցին
զնա
ի
հրապարակն
կոյս,
գրոհ
տալով
ամբոխին
շուրջանակի
զնովաւ,
որք
ոչ
դադարէին
ահիւ
սպառնալեաց
ահաբեկել
զնա
եւ
ասել
թէ
«
Դարձի
'
ր
ի
հաւատս
Իսլամի.
ապա
թէ
ոչ
`
քարկոծմամբ
եւ
սրախողխող
մեռանիս
ի
ձեռաց
մերոց
».
եւ
զբազուկսն
այնպիսի
պնդութեամբ
էին
կապեալ
ի
յետուստ
կողմանէ
`
մինչեւ
արեանց
հեղանիլ
ի
կապիցն.
եւ
գանեալ
զնա
հարկանէին,
եւ
կառափնատէին
զգլուխն
ստէպ
ստէպ
հանդերձ
այլ
բազմապիսի
չարչարանօք:
Եւ
խռնեալ
զնովաւ
բազմութեանն
յոյժ
յոյժ
`
շրջեցուցանէին
զնա
ի
մէջ
հրապարակին
ի
մէջ
շուկայի
քաղաքին,
եւ
ամենայն
ոք
յորդորէր
զնա
մերթ
սպառնալեօք
եւ
մերթ
քաղցրութեամբ
դառնալ
ի
հաւատոց:
Իսկ
ծառայն
Քրիստոսի
Գրիգոր
արիական
համբերութեամբ
տանելով
ամենայն
վշտացն
`
առ
ամենեսեան
պատասխանէր
համարձակ,
ջատագով
լինելով
Քրիստոսական
հաւատոյ,
եւ
ասէր.
«
Ի
զուր
կարծէք
թէ
ահացուցանելով
ձեր
զիս
մահուամբ,
երկուցեալ
իմ
ի
բանից
անտի
`
ուրանամ
զհաւատն
իմ
ճշմարիտ
եւ
զՏէր
Աստուածն
իմ
զՔրիստոս
»:
Առ
այս
բան
նորա
կրճտէին
նոքա
զատամունս
իւրեանց:
Եւ
տեսիլ
կերպարանաց
երանելւոյն
զուարթ
էր
եւ
պայծառ,
եւ
ոչինչ
իւիք
արտայայտէր
զնշան
երկիւղի
կամ
սրտաբեկութեան
`
ի
բանից
սպառնալեաց
բազմութեանն
ի
շրջեցուցանելն
զնա:
Հասուցին
ի
խան
վաճառականացն
Հայոց,
որ
մերձ
էր
մեծի
հրապարակի
քաղաքին:
Յանցուցանելն
զնա
անդէն,
տեսեալ
ծառային
Քրիստոսի
զծանօթս
եւ
զդրացի
համազգիս
իւր
`
ասէր
ցնոսա.
«
Եղբա
'
րք,
յաղագս
հաստատ
մնալոյ
իմոյ
ի
վերայ
ճշմարտութեան
հաւատոյ
մերոյ
`
դուք
մի
'
ինչ
երկբայիք.
զի
ես
ի
տանջանս
պատրաստ
եմ
եւ
ի
մեռանելս
յօժար
»:
Զայն
լուեալ
քրիստոնէիցն
եղելոց
անդր,
եւ
տեսեալ
զերանելին
Գրիգոր
ի
դառն
կապանս
տանջանաց,
աղէկիզեալ
դառնակսկիծ
արտասուօք
լային
հառաչանօք:
Անցուցեալ
դահճացն
զԳրիգոր
ընդ
այն,
հասուցին
ի
մէջ
մեծի
հրապարակի
քաղաքին,
ուրանօր
ի
տեսանել
զնահատակն
Քրիստոսի
բազմութիւն
այլազգեաց
ի
չորեքկուսէ
հորդան
տուեալ
կուտէին:
Անտի
յառաջ
վարեալ
տարան
ի
պանդոկն
Շահի,
որ
է
հանդէպ
Դրամահատին,
եւ
հանին
զնա
ի
վերնագոյն
կողմն
նորա:
Մերձեցեալ
առ
նա
աւագ
խանութապան
ոմն,
եւ
պատեալ
զնովաւ
այլոց
բազմութեանց,
սկսաւ
նա
խօսել
ընդ
նմա
քաղցրութեամբ
այսու
բանիւք.
«
Ո
'
րդեակ,
դու
մանուկ
ես
եւ
նորահասակ,
խնայեա
'
ի
մանկութիւն
քո,
եւ
փրկեա
'
զանձն
քո,
քանզի
այսքան
մահմետականք
`
որք
ժողովեալք
են
ի
վերայ
քո
`
ո
'
չ
թողուն
զքեզ
մնալ
կենդանի.
ուստի
հաւանեա
'
ց
բանից
իմոց,
եւ
դարձի
'
ր
ի
մոլար
օրինաց
քոց,
եւ
մո
'
ւտ
ի
հաւատ
Մահմեդի
`
որ
բարի
է
եւ
երեւելի,
որպէս
եւ
տեսանես
զամենայն
մահմեդականս
`
որք
բարգաւաճեալք
են
բարեկեցիկ
կենցաղավարութեամբ,
եւ
զօրացեալք
են
թագաւորութեամբ,
եւ
ժառանգօղք
են
բարեաց
աստի
կենաց
եւ
հանդերձելոցն:
Եւ
արդ
լո
'
ւր
բանից
իմոց
եւ
ես
կարգեմ
զքեզ
խանութապան,
եւ
յանձնեմ
քեզ
զերեւելի
կրպակն
իմ,
ընդունեմ
զքեզ
իբրեւ
զորդի
իմ,
տամ
քեզ
զերեք
հարյիւր
թուման,
զպատուական
ստացուածս,
եւ
զկին
գեղեցիկ
ի
դստերաց
մեծամեծաց
զոր
դու
հաճիս
»:
Եւ
այլ
պէս
պէս
բարութիւնս
խոստանալով
նմա,
բերին
առ
ժամն
զվերարկու
մի
ազնիւ,
եւ
հանդերձ
այլովք
կրպակատէր
բազմութեամբն
ասացին
նմա.
«
Ահաւասիկ
քեզ
նշան
խոստման
մերոյ.
եւ
արդ
զգեցի
'
ր
դու
եւ
մի
'
յամառեսջիր.
եւ
գնա
'
համբուրեա
'
զձեռն
վաճառականապետին
»:
Զայս
ամենայն
ասացեալ,
ստիպեցին
զնա
ընդունիլ
զվերարկուն:
Այլ
հաւատարիմ
պաշտօնէին
Քրիստոսի
մերժեալ
զայն
ի
բաց,
ի
պատասխանի
բանից
նոցա
ասէր.
«
Ի
բարութեանց
այտի
`
զոր
ինչ
խոստանայք
ինձ,
չե
'
ն
ինչ
պիտոյ
ամենեւին.
իսկ
թէ
դուք
կամիք
զբարիս
առնել
ինձ,
արձակեցէ
'
ք
զիս
կեալ
իմով
հաւատով.
իսկ
եթէ
ի
զուր
դատապարտելով
զիս
սպանանէք,
դո
'
ւք
գիտասջիք
»:
Զայս
ասացեալ
բանայր
ինքնին
զգօտին
իւր,
եւ
բացեալ
զփոր
իւր
`
ասէր.
«
Արարէ
'
ք
զոր
ինչ
հաճոյ
է
կամաց
ձերոց
».
իսկ
դահիճքն
յամեցուցանէին
զմահ
նորա,
յուսով
թէ
թերեւս
թուլասցի
նա
ի
հաւատոյ
իւրոց:
Կային
անդ
եւ
ոմանք
յուրացելոց
Հայոց
ծանօթք
նորա.
սոքա
ազգային
բառիւք
խօսէին
ընդ
նմա
եւ
ասէին.
«
Այժմ
վասն
փրկելոյ
զանձն
քո
առ
երես
դաւանեա
'
զհաւատ
նոցա,
եւ
յարձակիլդ
գնա
'
յայլ
քաղաքս
ի
սահմանս
քրիստոնեայ
Տէրութեանց,
եւ
անդ
պաշտեա
'
զհաւատ
քո
համարձակ
»:
Զայս
աղաչելով
ասէին
նմա:
Պատասխանէր
նոցա
երանելին
Գրիգոր.
«
Մահս
այս
`
որ
այժմ
հասեալ
է
ի
վերայ
իմ,
յո
'
ր
քաղաք
եւ
գնայցեմ
`
կա
'
յ
անդ,
եւ
ո
'
ւր
եւ
իցեմ
`
պատահելոց
է
ինձ
այն.
ընդէ՞ր
ապա
վասն
առօրեայ
կենաց
իմոց
կորուսից
զճշմարիտ
հաւատ
իմ,
եւ
եղէց
դատապարտեալ
յատենին
Քրիստոսի
յաւուր
յահեղ
վերջնում
դատաստանին
նորա
»:
Զայս
ասելով
Գրիգոր
ցուցանէր
զինքն
ուրախ
եւ
զուարթ
վասն
ի
վերայ
հասեալ
ժամու
նահատակութեանն
իւրոյ,
զոր
վկայէր
գոյն
երեսաց
նորա,
որ
առաւել
քան
զառաւել
պայծառանայր
ժամ
ըստ
ժամէ:
Իբրեւ
անյուսացաւ
բազմութիւնն
այլազգեաց
զդարձէ
նորա
`
մի
ոմն
ի
նոցանէ
եհար
ուժգին
գաւազանաւ
զթիկունս
նորա.
զոր
տեսեալ
բազմութեանն,
գրոհ
ետուն
ի
վերայ
նորա
եւ
ի
բարձրաւանդակէ
անտի
գլորեցին
զնա
ի
վայր.
եւ
մի
ոմն
ի
նոցանէ
մերկեալ
զսուր
իւր
եհար
ի
մէջ
կրծոց
նորա.
իսկ
այլ
արանցն
կորզեալ
զնա
ընկեցին
ի
սենեակ
մի
խանին
եւ
փակեցին
զդուռն,
զի
խնայէին
սպանանել
զնա
յուսալով
թէ
մարթ
իցէ
յետ
այնր
որսալ
զնա.
ուստի
յարտաքուստ
ասէին
նմա.
«
Այժմ
հաւանեա
'
ց
բանից
մերոց,
զի
ապրեսցիս
թերեւս
»:
Իսկ
նա
ի
ներքուստ
արիական
սրտիւ
խոստովանէր
զՔրիստոս
Աստուած:
Զայն
լուեալ
ամբոխին
`
աղաղակեցին
մեծաձայն
եւ
դիմեցին
ի
վերայ
սենեկին,
կործանեցին
զդուռն,
եւ
հորդան
ետուն
ի
ներս:
Անդ
մի
ոմն
ի
նոցանէ
եհար
սրով
զերես
նորա
եւ
այլք
սրով
ծակոտէին
զանձն
նորա,
կէսքն
քարաձիգ
լինէին,
որոց
շառաչիւն
զինուց,
աղաղակ
քարաձգողաց
զմերձ
կացողսն
պակուցանէին
ահիւ:
Իսկ
սրբոյն
յարիւն
թաթաւեալ
`
զտեղին
այն
ոռոգանէր
նովաւ:
Ընդ
այն
աղիողորմ
տեսարան
ոմանց
յայլազգեաց
ի
գութ
շարժեալ
ողբային,
եւ
զարմացմամբ
հարցանէին
զիրեարս,
թէ
«
Տեսեա՞լ
էիք
այսպիսի
ինչ
».
եւ
անգոսնէին
զթոյլտուութիւնն
դատաւորաց:
Յայնմ
ժամու
ոչ
ոք
գտաւ
անդ
յազգէն
Հայոց,
զի
ամենեքեան
առ
ահի
խոյս
տուեալ
էին
ի
տեղւոջէն
յայնմանէ:
Բայց
Հայ
մի
զգեցեալ
զզգեստ
տաճկաց,
կայր
անդ
մերձ
սրբոյ
նահատակին
եւ
տեսանէր
զհանդէս
կատարմանն
նորա:
Յետ
թափելոյ
ի
նա
զզօրութիւն
վրէժխնդրութեանն
իւրեանց
`
ընկեցին
զնա
ի
մէջ
խանին.
եւ
ի
նսեմանալ
յաւուրն
`
կապեալ
զպարան
յոտից
նորա,
ընդ
քարշ
ածեալ
տարան
զերանելին
ի
հրապարակ
քաղաքին
եւ
ձգեցին
ի
տեղւոջ
մահապարտ
սպանելոց:
Հայն
`
որ
կայր
առ
սրբոյն
ի
հանդիսի
նահատակութեանն
նորա,
յայնմիկ
գիշերի
տեսանէ
զերանելի
նահատակն
Գրիգոր
`
որ
երեւեալ
ինքեան
տայր
զվառեալ
մոմեղէնս,
որում
եւ
ասէր
թէ
«
Ահաւասիկ
առէր
զխնդրելին
քո
».
որոյ
զարթուցեալ
ի
քնոյ
`
գոհանայր
զՏեառնէ:
Յայնմ
գիշերի
Հայք
կալան
զչորս
այլազգի
պահապանս
վասն
մարմնոյ
նահատակին
`
մինչեւ
ցլուսանալ
աւուրն.
որք
ի
նմին
գիշերի
տեսանէին
զի
լոյս
մեծ
ծագեալ
եւ
շրջապատեալ
կայր
ի
վերայ
բոլոր
մարմնոյ
սրբոյն,
որք
ընդ
լուսանալ
առաւօտուն
`
պատմեցին
քրիստոնէիցն
եւ
մահմետականացն:
Լուեալ
եպարքոսին
զամենայն
անցս
եւ
զծագիլն
լուսոյ
զնովաւ,
վաղվաղակի
ի
լուսանալ
աւուրն
առաքէ
զհեծեալ
առ
քրիստոնեայսն
Ջուղայու
`
պատուիրելով
զի
վաղվաղակի
եկեալ
բարձցեն
զմարմին
նորա.
եւ
ինքն
ստրջանայ
վասն
մատնելոյ
զնա
ի
ձեռս
բազմութեանն:
Եկեալ
Հայոց
բարձին
զմարմին
նահատակին
Գրիգորի
ի
հրապարակամիջոյ
քաղաքին,
եւ
տարեալ
յԵրեւան
թաղն
`
ի
սուրբ
Ամենափրկիչ
եկեղեցի
տեղւոյն
`
ամփոփեցին
զերանելի
մարմին
նորա
մեծաւ
փառօք:
Ի
հասուցանելն
զնա
անդր
`
Հայք
դառնակսկիծ
արտասուօք
ողբային
եւ
համբուրէին
զսուրբ
մարմին
նորա
ջերմեռանդ
փափագանօք:
Իսկ
ոմանք
որք
ի
սէր
նահատակին
մնացին
առ
գերեզմանն
նորա
`
տեսին
ի
գիշերին
զպէսպէս
նշանս,
զորս
պատմեցին
ի
լուսանալ
աւուրն:
Արդ
այսպիսի
բարի
մահուամբ
կատարեցաւ
նահատակն
Քրիստոսի
երանելին
Գրիգոր,
յութերորդ
ամի
թագաւորութեանն
շահ
Սուլթան
Հօսէյնի,
ի
թուականին
Հայոց
ՌՃԾԳ
(1703),
ի
20
Յուլիսի
ամսոյ,
ի
տօն
սրբոյն
Ներսիսի
Հայրապետին
եւ
Խադայ
եպիսկոպոսին:
Գերեզման
նորա
կայ
առաջի
սեղանոյ
Մատրան
կամ
Ամառան
եկեղեցւոյն
Երեւանայ
թաղին
`
սովին
տապանագրով.
Նահատակ
վասն
Քրիստոսի
`
որդի
Ասադդի,
Գանձ
կայ
եդեալ
աստ
ի
շիրմի,
Նշխար
մաքուր
պատուականի
Ումեմն
մանկան
նահատակի,
Որ
էր
ամաց
տասն
եւ
ութի,
Առոյգ
տեսլեամբ
յոյժ
բաղձալի,
Որ
սուրբ
Գրիգոր
վերաձայնի:
Նման
եղեալ
զուարթնոյն
մեծի,
Սրախողխող
ճգամբ
մեծի,
Եւ
մարտիրոս
ի
դարս
վերջի,
Դառն
եւ
դժնեայ
ամանակի,
Կատարեցաւ
մահուամբ
բարի,
Անուշահոտ
բուրմամբ
խնկի,
Միշտ
առաջի
կայ
Քրիստոսի,
Բարեխօսէ
իւր
յիշողի,
Եւ
զյիշատակն
կատարողի:
Ի
թուոջ
հայկազանի
ՌՃ
յիսներրորդի,
Ի
թիւս
երիս
մակադրի,
Ի
վերայ
միւս
յոբելինի.
Յուլիս
ամսոյ
էր
երրորդի,
Եւ
տօն
էր
մեծ
Ներսէս
հայրապետի:
Մինչեւ
ցայսօր
պատուի
ի
Ջուղայեցւոց
գերեզման
նորա
իբրեւ
գերեզման
սրբոյ
եւ
նահատակի.
վասն
որոյ
բազում
հիւանդք
`
մանաւանդ
կանայք
`
արկանեն
զջուր
ի
վերայ
տապանաքարի
նորա
եւ
ըմպեն
ի
ջրոյ
անտի.
եւ
բազումք
ըստ
հաւատոց
իւրեանց
ընկալնուն
զբժշկութիւն: