ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

111.
ԳԱՍՊԱՐ ԿԱՐՆԵՑԻ
† 1810 յունիս 8 դշ.
ՄԱՐԻԱՄ ԵՒ ՎԱՌՎԱՌԷ ԿԱՐՆԵՑԻՔ
† 1810 յուլիս 16 շբ.

Բարեյաղթ կոյսն Վառվառեա էր յերկրէն Կարնոյ` ի Դվնիկ գեղջէ` ի տանէն Զուրիկեանց, գեղեցիկ տեսլեամբ եւ նազելի, համեստ եւ երկիւղած յԱստուծոյ, եւ էր ամաց չորեքտասանից: Եւ յառաջ քան զերիս ամս եղբարք կուսին խօսեցեալ էին հարսնացուցանել զնա ընդ միոյ ուրուք ի բնակչաց գեղջն, որ անուանեալ կոչի Ղուշճի:

Եւ իբրեւ մերձեցաւ ժամանակ հարսանեաց` ծնօղք եւ ազգականք փեսային եկին ի Դվնիկ նշանադրել զօրն հարսանեաց. եւ ըստ սովորութեան երկրին արարին հացկերոյթ: Հրաւիրեցին անդր եւ զգլխաւորս այլազգեաց, եւ ոչ յիշեցին կոչել զիշխանն գիւղին: Եւ զի էր նա այր ժանտ` ոխացաւ ի սրտի իւրում, եւ պարապոյ սպասէր չարիս հասուցանել նոցա:

Եւ քանզի մի ոմն յայլազգի երիտասարդաց` որ դրացի էր տանն Զուրիկեանց` տեսեալ զսրբուհին Վառվառեա` հարեալ էր ի վայելուչ գեղ երեսաց նորին, եւ զօր ամենայն հնարս խորհէր դարձուցանել զնա ի կրօնս իւր, եւ ածել ի կնութիւն:

Եւ յորժամ գիտաց թէ յայնոսիկ աւուրս հանդերձեալ են տանիլ զնա ի հարսնութիւն, հատաւ ամենայն յոյս նորա. եւ լցեալ սատանայական խորհրդով` գնաց առ իշխանն գիւղին եւ ամէ. «Աղջիկն Զուրիկեանց ի բազմաց հետէ խոստացեալ էր ինձ դառնալ ի կրօնս մեր եւ ամուսնանալ ընդ իս». որում իրազեկ եղեալ եղբարց նորա` փութացան ամուսնացուցանել ընդ այլում ի համազգեաց իւրեանց ի գիւղն Ղուշճի:

Եւ նա ասէ. «Ե'րթ այժմ եւ անհո'գ լեր, եւ ես ածից զաղջիկն քեզ ի կնութեան»: Զայս զգացեալ եղբարց սրբուհւոյն` ազդ արարին մերձաւորաց փեսային իւրեանց. եւ նոքա վաղվաղակի եկեալ տարան զՎառվառեա ի գիւղն իւրեանց:

Յայնժամ անօրէն իշխանն կոչեաց զամենայն այլազգիս գեղջն ի ժողով, եւ երիտասարդն զրպարտիչ բողոք բարձեալ բազմութեանն զնոյն բան երկրորդեաց, եւ ամէ. «Ո'վ կրօնասէրք, արարէ'ք զոր ինչ կրօնն մեր եւ իրաւունք օրինադրեն»: Եւ վաղվաղակի միաբանեցան ամենեքեան` եւ երդմունս կռեցին դարձուցանել զաղջիկն ի կրօնս իւրեանց եւ տալ այլազգւոյն. եւ այս յաւէտ ի հրապուրանաց իշխանին, որ կամէր քինախնդիր լինել:

Եւ տարածեցաւ համբաւս այս չար ընդ ամենայն գիւղն, եւ եհաս մինչեւ յականջս կուսին: Եւ տեսեալ նորա զվտանգն մեծ որ առաջի կայր, առժամայն դիմեաց յեկեղեցին. եւ լալագին դիմօք, ի ծունկս անկեալ աղօթեաց առ Աստուած ցօգուտ ժամս. եւ բարւոք խոստովանութեամբ հաղորդեցաւ ի մարմնոյ եւ յարենէ կենարարին. եւ զինուորեալ զգեղեցիկ զինուորութիւնն` դարձաւ ի տուն:

Իսկ այլազգիք ամբոխ արարեալ գնացին ի Կարին առ բդեաշխ քաղաքին Բահրամ փաշայ, եւ բողոքեցին ըստ բանիցս այսոցիկ, եւ խնդրեցին առնել իրաւունս ըստ օրինաց իւրեանց, եւ տալ զաղջիկն ի կնութիւն այլազգւոյն: Եւ նա առաքեաց արս եւ ածին զՎառվառեա. եկին ընդ նմա եւ երկու ոմանք ի հայկազանց գեղջն, եւ արկին զերեսեան ի բանդի. եւ առեալ տուգանս ի գիւղականացն` արձակեցին զնոսա:

Հրամայեաց եւ հանին զկոյսն յատեան. եհարց ցնա եւ ասէ. «Ա'ղջիկ դու, ասա' ինձ զճշմարիտն. հաճեա՞լ իցես կանխաւ եւ խոստացեալ ամուսնութեամբ լծակցիլ ընդ այլազգի երիտասարդին»: Եւ նա խոնարհութեամբ ետ պատասխանի եւ ասէ. «Տէ'ր իմ, սուտ զրպարտութիւն է այդ զոր ասեն. ես ո'չ բնաւ խօսեցեալ եմ ընդ նմա, եւ ո'չ եւս խորհեալ ի մտի»: Ասէ ցնա բդեշխն ողոքանօք. «Տեսանեմ զքեզ օրիորդ շնորհաշուք եւ գթամ. ե'կ դարձի'ր յօրէնս մեր եւ ամուսնացիր»: Եւ խոստանայր նմա բազում պատիւս եւ պարգեւս. զնոյն ասէին եւ մեծամեծք որ բազմեալ էին ընդ նմա: Ասէ երանելի կոյսն. «Եթէ բիւր պարգեւս եւ պատիւս ինձ տայք, ամուսնանալ ընդ այլազգւոյն ո'չ երբէք առնում յանձն. թէեւ մասն մասն կտրատիցէք զիս, զհաւատսն Քրիստոսի զոր ունիմ ի մանկութենէ անտի` ոչ ուրացայց»:

Յայնժամ բդեաշխն խորհրդակցութեամբ մեծամեծաց յանձն արար զկոյսն դանիշմանին մեծի, զի որով եւ իցէ կերպիւ հնարեսցի դարձուցանել զնա յօրէնս իւրեանց: Եւ տարեալ ի տուն` բազում ողոքանօք խրատ տայր նմա դառնալ ի հաւատոց` եւ ամուսնանալ ընդ այլազգւոյն: Նոյնպէս եւ կին եւ զաւակք իւր յորդորէին, եւ կերակուրս համադամս ածէին, եւ խոստանային զմեծամեծս:

Իսկ սրբուհի կոյսն զայս միայն ասէր. «Եթէ զամենայն մեծութիւն եւ զփառս աշխարհիս ինձ տայք` ո'չ ամուսնանամ ընդ այլազգւոյն. եւ եթէ զամենայն մարմինս իմ յօշատիցէք, ոչ ուրացայց զհաւատս իմ»: Իբրեւ ետես դանիշմանն եթէ զամենայն խրատ իւր արհամարհէ, եւ անխախտ կայ ի քրիստոնէութեան, հրաման ետ դահճաց եւ մերկացուցին զՎառվառեա: Եւ կապեալ զձեռս եւ զոտս նորա, դալար բրօք ձաղկեցին զնա ժամս ձիգս, եւ արիւն յոյժ հոսէր ի մարմնոյ նորա. եւ յորժամ կիսամեռ եղեւ, տարեալ արկին ի բանդ: Իսկ նա անդադար աղօթիւք աղաչէր զԱստուած զօրացուցանել զնա զի համբերել կարասցէ. եւ այս եղեւ սկիզբն չարչարանաց նորա:

Եւ ապա ետ հանել զնա ի պարտէզն իւր որ կոչի եազլըխ, եւ էր ձմեռն սաստիկ յոյժ, եւ շնչէր հողմն բքաբեր: Եւ տարեալ կախեցին զսրբուհի կոյսն զհիւսից հերացն ի վերայ լճակին որ էր ի պարտիզի անդ. եւ սրունկք նորա մինչեւ ի ծունկսն կայր մխեալ ի ցրտագին ջուր լճակին: Եւ մնաց կախեալ անսուաղ զօրն ողջոյն եւ զգիշերն ամենայն. եւ գոհանայր եւ օրհնէր զԱստուած:

Եւ ի գիշերին յայնմիկ տեսիլ երեւեցաւ պահեկաց` որք յանկեան ուրեք պարտիզին նստեալ զգուշանային նմա, զի վառեալ կային մոմեղէնք շուրջ զկուսիւն, եւ ծեր մի փառաւոր մերձ կացեալ խօսէր ընդ նմա:

Եւ անդէն զահի հարեալ մտին խուճապաւ ի տունն, եւ պատմեցին զնշանսն զոր տեսին: Եւ առժամայն դանիշմանն` եւ այլքն ամենայն որ էին անդ` դիմեցին ի պարտէզն, եւ ոչ այլ ինչ տեսին, բայց միայն զի ջուրք լճակին չէին սառուցեալ, յորժամ այլ ամենայն ջուրք պնդացեալ էին սառուցիւք. եւ գոլորշի եւս իբրեւ յեռանդուն կաթսայէ ելանէր ի նմանէ:

Ընդ այս ապշեալ ահիւ մեծաւ ընտանիք դանիշմանին` աղաչեն զնա եւ ասեն. «Հեռացո' զաղջիկդ ի տանէ մերմէ, զի ո'չ փոքր ինչ էր նշանն զոր լուաք եւ զոր աչօք տեսաք. գուցէ երկնառաք հարուածս թափեսցուք ի վերայ մեր»: Իսկ նա լի ցասմամբ արհամարհեալ զբանս նոցա` զայլ եւս դժնդակ տանջանս հնարէր ի վերայ ածել: Եւ իջուցեալ ի կախաղանէն` ընկեցին ի բանդի. եւ յետ աւուրց ինչ իբրեւ փոքր մի ոգի էառ, մերկացուցին զնա միւսանգամ եւ ձաղկեցին: Այս ձաղկանք կարծրագոյն էին քան զառաջինն, զի անկաւ անշնչացեալ մինչեւ կարծել բազմաց թէ մեռաւ:

Եւ ապա հրամայեաց եւ հրացեալ պայտս ձիոյ եդին ի վերայ կրծոց նորա. բայց առ հրով սիրոյն զոր ունէր ի սրտի առ Քրիստոս` ցրտագոյն թուէին նմա շանթքն: Ապա ետ նստուցանել ի կաթսայ ինչ մեծ երկաթի` որ կայր պատրաստեալ ի վերայ տանեաց իւրոց լի սառուցեալ ջրով, եւ եդին դազախ հրախառն ի վերայ սրտի նորա, եւ թողին անդ զգիշերն ողջոյն ի բացի: Բայց վկայն Քրիստոսի իբրեւ ի փափուկ բաղանիս հեշտանայր ի նմա, եւ զկայծակունսն իբրեւ զփունջս վարդից կրէր ի ծոցի:

Եւ ապա հրամայեաց եւ հրացուցին սաղաւարտ երկաթի եւ ագուցին ի գլուխ նորա: Իսկ կոյսն սուրբ իբրեւ զպսակ ականակապ ընդունէր զայն, ի նշանակ երկնաւոր անթառամ պսակին որում փափագէր:

Տեսեալ դանիշմանին թէ որչափ ինքն սաստկացուցանէր զտանջանս, նոյնչափ կոյսն սուրբ ամրանայր ի հաւատսն, եւ ոչ բնաւ լքանէր, ահ կալաւ զնա եւ ասէ. «Արդարեւ խնամք աստուածային գոյ ի սմա, զոր ես յանգէտս թշնամանեմ. ապա թէ ոչ` վաղու եւս մեռեալ էր յահագին տանջանացն զոր ածի զնովաւ»:

Նա` զի եւ կին իւր զօր ամենայն թախանձէր զնա` յուշ առնելով զտեսիլն պահեկաց, մինչեւ խնդրել ի նմանէ տալ զգիր արձակման իւրոյ ի կապոյ ամուսնութեան` եթէ ոչ արձակեսցէ զկոյսն ի տանջանաց, եւ ձեռնթափ լինիցի յիրաց անտի նորա: Քանզի եւ կինն բարեսիրտ ոք էր, եւ ի ծածուկ խնամ տանէր կուսին` կերակրէր եւ դարմանէր, գիտելով քաջ թէ տարապարտ չարչարի:

Յայնժամ յարուցեալ գնաց դանիշմանն եւ ծանոյց բդեշխին, թէ չկարաց հաւանեցուցանել զաղջիկն ո'չ քաղցրութեամբ եւ ոչ բռնութեամբ. եւ աղաչեաց ի բաց հանել զնա ի տանէ իւրմէ: Եւ նա հրամայեաց եւ ածին անդրէն զՎառվառեա. եւ յետ բազում հարցափորձի` իբրեւ եգիտ զնա պնդագոյն ի սէրն Քրիստոսի, յանձնեաց զնա այլոց ումեմն դանիշմանի` զի փոյթ կալցի հաւանեցուցանել:

Եւ նա տարեալ ի տուն իւր` եցոյց նմա մարդասիրութիւն, եւ քաղցրութեամբ խրատ տայր դառնալ ի կրօնս իւրեանց` եւ ամուսնանալ ընդ այլազգւոյն. յայտ արարեալ զչարաչար մահն որ առաջի կայր նմա` եթէ դժկամակ լինիցի: Եւ եկաց երանելի կոյսն ի տան նորա զաւուրս բազումս տկարութեամբ մարմնոյ` անմեկնելի ի սիրոյն Քրիստոսի:

Իբրեւ տեսին ոսոխքն կուսին` եթէ առանց խոշտանգանաց մնալով ո'չ երբէք հաւանեսցի, միւսանգամ բողոքեցին յատենին: Եւ հրամայեաց բդեշխն եւ ածին զկոյսն, եւ ահագին սպառնալեօք ստիպէր դառնալ ի կրօնս իւրեանց եւ ամուսնանալ: Իսկ կոյսն սուրբ առանց ինչ երկիւղի ասէ. «Ոչ բնաւ հնազանդելոց եմ հրամանի ձերում` որ կամիք հանել զիս ի հաւատոցն Քրիստոսի, եւ ոչ երբէք զանգիտեմ ի տանջանաց եւ ի մահուանէ` զոր սպառնայք ածել ի վերայ իմ. աւանիկ առաջի ձեր եմ. արարէք որպէս եւ կամիք»:

Յայնժամ բդեշխն ապշեալ ընդ անվեհեր պատասխանի կուսին` ասէ ցմեծամեծսն. «Զմի ինչ խորհեալ է իմ` եւ զայն կամիմ առնել». եւ ծանոյց նոցա զայն, եւ ամենեքին հաւանեցան: Եւ ասէ. «Ա'ղջիկ դու, վասն քո զիր ինչ խորհեալ եմ, եւ զայն հարկաւ պարտիս ընդունել. ահա' այժմ առաքեմ զքեզ ի տուն այլազգւոյն իբրեւ հարսն Վառվառ անուամբ, եւ կացցես անդ քոյին կրօնիւքդ»:

Զայս լուեալ տխրեցաւ յոյժ. եւ մինչ խորհէր ընդ միտս տալ պատասխանի, դանիշմանն որ էած ի տանէ իւրմէ զկոյսն, աղաղակեաց` «հաճեցաւ աղջիկն հաճեցաւ». զնոյն ասէին եւ ամենայն բազմութիւնն եւ ըստ ակնարկելոյ բդեշխին վաղվաղակի արտաքս հանին զնա յատենէն: Եւ թէպէտ աղաղակէր կոյսն` «ո'չ կամիմ, ո'չ հաճիմ», բայց վայրապար, զի ի ձայնէ խուժանին, ոչ ոք էր որ լսէր նմա:

Եւ վաղվաղակի ամբոխն այլազգեաց ածին զառագաստ հարսանեաց ըստ սովորութեան իւրեանց դենին: Եւ զկոյսն բռնութեամբ մուծեալ անդր` առեալ տանէին ծափաձայն ցնծութեամբ` որպէս թէ մեծ ինչ յաղթութիւն գործեալ իցեն:

Իսկ սուրբ կոյսն կոծէր զանձն իւր, եւ լալագին պաղատանօք զԱստուած կոչէր յօգնականութիւն` ազատել ի ձեռաց նոցա: Զայս արար բդեշխն` զի հաճեսցէ զմիտս ամբոխին. եւ որպէս խոստացաւն յատենի` առաքեաց հրամանագիր առ կոյսն, թէ Վառվառեա անուամբ հարսնացաւ այլազգւոյն` պահելով զհայրենի կրօնն իւր:

Եւ այլազգիք մեծահանդէս պարերգութեամբ տարան զնա ի Դվնիկ` ի տուն այլազգւոյն. եւ նա յերեկոյին եկն առ կոյսն ի սենեակ առագաստին, եւ բազում բանիւք ողոքանօք եւ խոստմամբ պարգեւաց ջանայր հաճել զկամս նորա եւ ննջել ընդ նմա: Բայց նա արհամարհէր զամենայն բանս նորա եւ զխոստմունսն, եւ ոչ իսկ թողոյր հուպ մատչիլ առ ինքն:

Եւ քանզի յանհնարիցն եղեւ այլազգւոյն քաղցրութեամբ յինքն յանկուցանել զնա, ձգեաց զձեռն զի բռնութեամբ կատարեսցէ զկամս անօրէնութեան իւրոյ: Իսկ սրբուհի կոյսն զօրացեալ ի վերին օգնականութենէ` ընդդէմ դառնայր նմա, եւ իբրեւ ըմբիշ արի յամենայն նուագի զգետնէր զայրն կորովի` իբրեւ զմանուկ մի տկար:

Եւ ընդ առաւօտն տեսեալ մերձաւորաց երիտասարդին` եթէ անկարելի է նուաճել զաղջիկն սիրով` սկսան նեղել զնա. երբեմն գանակոծ առնէին. եւ երբեմն բռնցի եւ աքացի հարկանէին եւ ապտակէին. երբեմն անսուաղ պահէին, եւ երբեմն կապանօք ոտից ի ծանր աշխատանս տառապեցուցանէին իբրեւ գերի, իսկ նա համբերութեամբ տանէր ամենայնի` վասն սիրոյն Քրիստոսի:

Եւ հայեցեալ զի եւ բռնութեամբ ոչ կարացին ի հաւանութիւն ածել` խորհեցան միւսանգամ ողոքել: Եւ յաւուր միում կարծելով թէ հաճեալ իցէ` մուծին անդրէն յառագաստն, եւ կոյսն հանճարեղ` կամելով պատրել զայլազգին` զուարթադէմ եւ յօժարամիտ զինքն եցոյց, եւ ետ ըմպել նմա գինի եւ արբեցոյց` մինչ յանզգայ լինել նմա:

Եւ զհասարակ գիշերաւն մինչդեռ ամենեքին որ ի տանն էին խոր ի քուն ննջէին, որպէս թէ ի վերին տեսչութենէ անկեալ իցէ զնօքօք թմբրութիւն, կոյսն սուրբ կնքեալ զինքն նշանաւ խաչին` եբաց զդուրսն. եւ լռելեայն փախուցեալ ի տանէ անտի` եհաս ի գետ մի մեծ` որ ընդ այն անցանէր. եւ թաքեաւ ի ներքոյ կամրջին զերիս տիւս եւ զերիս գիշերս անտես ի մարդկանէ, ակնկալեալ այցելութեան Տեառն:

Եւ ընդ առաւօտն տեսեալ նոցա թէ չէ անդ աղջիկն` խռովեցան յոյժ, եւ ցասմամբ մեծաւ եկին առ եղբարս նորա եւ առ դրացիս, եւ խնդրէին ի նոցանէ զաղջիկն, որպէս թէ նոքա փախուցեալ իցեն: Եւ նոքա ասեն. «Ի տան ձերում խեղդամահ արարեալ զնա, այժմ ի մէ՞նջ խնդրէք»: Երկուցեալ նոցա ի բանիցս յայսցանէ` լուռ եղեն առ ժամն, բայց ոխս քինու պահեցին ի սրտի իւրեանց: Եւ արձակեալ յուզակս ի գիւղորէս` խնդրէին զնա եւ ոչ կարէին գտանել:

Նոյնպէս եւ եղբարք կուսին յուզախնդիր լինէին ի բազում տեղիս, եւ յետ երից աւուրց մի յեղբարց նորա որում անուն էր Գասպար` գտանէ զնա ի ներքոյ կամրջին յաղօթս: Եւ սպասեալ գիշերոյ` շալակեալ տանի գաղտագողի ճանապարհաւ ի քաղաքն Կարին` ի տուն բարեպաշտ կնոջ միոյ Մարիամ անուն, եւ փութանակի դառնայ ի Դվնիկ` զի մի' ոք գիտասցէ:

Եւ նա կերակրէ զՎառվառեա` որ կայր անսուաղ զաւուրս երիս. եւ թաքուցանէ ի մթին ինչ տեղի ներքնափոր. ուր եկաց առաւել քան զաւուրս քառասուն` իբրեւ ի մշտագիշեր բանդի, հանապազորդեալ ի պահս եւ յաղօթս անտանելի ճգնութեամբ:

Եւ եղեւ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ փոխեցաւ բդեշխն Բահրամ փաշայ, եւ եկն Իպրահիմ փաշայ` այր խրոխտ եւ սէգ, եւ եմուտ ի քաղաքն մեծաւ ամբոխիւ: Յայնժամ ոսոխքն կուսին պատրաստեցան թուղթ ամբաստանութեան մատուցանել զՀայոց, որպէս թէ փախուցեալ իցեն զհարսն իւրեանց: Զայն իմացեալ Հայոց` փութացան զառաջս առնել չարեացն. եւ յառաջ քան զայլազգիս` մատուցին թուղթ ամբաստանութեան, բողոք բարձեալ զնոցանէ թէ «Ինքեանք անհետ արարին զաղջիկն, եւ առ ի ծածկել զիրսն` զրպարտեն զմեզ թէ նոքա փախուցին»: Եւ բդեշխն առաքեալ զօրականս` էած զայլազգիս եւ արգել ի բանդի, եւ տուգանս առեալ արձակեաց: Եւ նոքա ի մի վայր ժողովեալ` խորհուրդ արարին, եւ երթեալ թուղթ ամբաստանութեան մատուցին, թէ Հայք գիշերայն փախուցին զաղջիկն` զի մի' դարձցի ի կրօնս մեր:

Եւ խնդութեամբ ընկալեալ զթուղթն, առաքեաց արս յերիս գիւղս եւ կալան զՀայս. զոմանս կապանօք եւ զոմանս գանիւք ածին առաջի: Եւ ասէ ցնոսա սպառնալեօք. «Ո'վ չարք, դո'ւք էք փախուցեալ զաղջիկն, եւ զայլազգեաց գանգատէք. գիտասջի'ք զի զամենեսին զձեզ չարաչար սպանանեմ, եթէ ոչ հանջիք յերեւան». եւ ետ դնել զնոսա ի բանդի: Եւ բանդապետն պնդեաց զոտս նոցա ի կոճեղս, եւ արկ շղթայ ի պարանոցս նոցա: Բայց զեղբայր կուսին զԳասպար առաւել քան զամենեսին խոշտանգէին, բրածեծ առնէին, անքուն եւ անսուաղ պահէին:

Զայս ստէպ ստէպ առաջի իւր կոչէր բդեաշխն, եւ սպառնայր նմա գտանել զաղջիկն. եւ նա միշտ զայս առնէր պատասխանի, թէ «Աղջիկն ի տան այլազգւոյն էր. նոքա ասասցեն թէ զի'նչ արարին»: Եւ յաւուր միում ասէ ցնա բդեշխն. «Գիտեա', ո'վ դու, չի'ք քեզ հնար ապրանաց, բայց եթէ ուրացեալ զհաւատս քո դարձցիս ի կրօնս մեր»:

Պատասխանի ետ վկայն Քրիստոսի եւ ասէ. «Քա՜ւ լիցի ինձ թողուլ զհաւատսն Քրիստոսի, զոր ունիմ ի մանկութենէ, եւ դառնալ ի կրօնս ձեր. բայց զի սպառնաս ինձ մահ, պատրաստ եմ մեռանիլ ի կեանս աշխարհիս զի կեցից ի յաւիտեան»:

Ընդ այս բարկացեալ բդեշխին` հրամայեաց հանել զնա ի կախաղան, եւ վաղվաղակի շուրջ պատեալ դահճաց ձգեցին արտաքս. եւ կապեալ զձեռս նորա յետս` տանէին ի տեղին կատարման մերկ եւ բոկ եւ գլխիբաց: Եւ ամբոխն զկնի ընթացեալ` ստէպ ստէպ յորդորէին զնա դառնալ ի հաւատոցն եւ ապրիլ: Իսկ նա աղաղակէր. «Ես քրիստոնեայ եմ եւ զՔրիստոս Աստուած պաշտեմ, եւ զայլ ոք ո'չ ճանաչեմ»:

Եւ ածին զնա առ արտաքին դուռն եկեղեցւոյն. եւ դահիճն ձգեալ ի վերուստ զպարանն մահու, խրատ տայր դառնալ ի կրօնս իւրեանց եւ ապրիլ: Իսկ վկայն Քրիստոսի զաչսն յերկինս համբարձեալ` գոչեաց. «Տէ'ր Յիսուս, քե'զ յանձն առնեմ զհոգի իմ»: Եւ եմոյծ զգլուխ իւր ընդ խեղդն. եւ այսպէս բարւոք խոստովանութեամբ աւանդեաց զհոգին իւր` յունիսի Ը. յաւուր չորեքշաբաթու:

Եւ զերիս գիշերսն յորս եկաց ի կախաղանին` լոյս ծագեաց ի վերայ նորա, եւ փարէր զբոլոր մարմնովն: Եւ ապա քրիստոնեայք հրաման առեալ ի բդեշխէն` տարեալ թաղեցին զնա: Եւ ի նմին գիշերի տեսին վերստին լոյս պայծառ իջեալ յերկնից ի վերայ գերեզմանի նորա. եւ ուրախացեալ փառս ետուն Աստուծոյ: Եւ ապա բազում տուգանս առեալ յերից գիւղից` արձակեաց զկապեալսն:

Իսկ կոյսն սուրբ որ կայր թաքուցեալ ի տան Մարիամայ, զկապանաց եւ զմահու եղբօր իւրոյ ինչ ոչ գիտէր, զի ոչ ոք երթեւեկս առնէր առ նա. բայց զայս միայն` թէ այլազգիք հետախոյզ են ինքեան, վասնորոյ եւ զգուշանայր անձին: Եւ յաւուր միում մինչդեռ Մարիամ կերակրէր զկոյսն, կին ոմն այլազգի ի դրացեաց նորա` որ կարծիս ունէր զկուսէն թաքուցեալ ի տան նորա, յանկարծակի եմուտ անդր եւ ետես զնա. եւ առժամայն ընթացեալ ազդ արար բդեշխին: Եւ հասեալ վախտ աղասին զօրականօք` կալան զՎառվառեա եւ զՄարիամ, եւ տանէին զնոսա ստիպաւ:

Եւ ի ճանապարհին սուրբ կոյսն քաջալերէր զվանատուր իւր զՄարիամ` մի' ինչ զանգիտել ի սպառնալեաց բռնաւորին, եւ յետս ընկրկիլ ի պսակէ մարտիրոսութեան. այլ առօրեայ կենօք` գնոյ առնուլ զկեանսն յաւիտենից:

Եւ իբրեւ ածին յատեան, եհարց բդեշխն զՄարիամ խոժոռ դիմօք եւ ասէ. «Կին դու, ընդէ՞ր թաքուցեր զաղջիկն ի տան քում»: Եւ նա յահէն զդողանի հարեալ` կարկեցաւ գլխովին, եւ ոչ կարաց տալ պատասխանի: Ապա հրացայտ ակամբ հայեցեալ առ կոյսն` ասէ: «Ա'ղջիկ դու, յառաջագոյն զդենն մեր ընկալեալ ես, եւ ընդէ՞ր արհամարհեալ զայն փախեար»:

Ետ պատասխանի կոյսն սուրբ աներկիւղ համարձակութեամբ. «Սուտ զրպարտութիւն է այդ. ես ո'չ երբէք ընկալեալ եմ զդենն ձեր, այլ իմով հաւատովս էի ի տան այլազգւոյն»: Եւ հանեալ եցոյց զհրամանագիրն Բահրամ փաշային, եւ աղաղակեաց: «Վառվառ է անուն իմ. ես քրիստոնեայ եմ, մեռանիմ ի վերայ հաւատոցս, եւ ոչ լինիմ այլազգի»:

Յայնժամ բդեշխն յանձն արար զՎառվառ դանիշմանի ումեմն ուսուցանել զնա եւ խրատել. եւ զՄարիամ առաքեաց ի տուն երիցուն: Եւ դանիշմանն տարեալ զնա ի տուն իւր` պահեաց յանդորրու, եւ զօր ամենայն յուշ առնէր նմա զանհրաժեշտ մահն եթէ անհաւան գտանիցի, եւ զմեծամեծ պարգեւսն` եթէ հնազանդեսցի հրամանաց բդեշխին. եւ գուն գործէր հանել զնա ի հաւատոցն Քրիստոսի:

Իսկ նա որ գլխովին զգեցեալ էր զՔրիստոս, եւ պատսպարեալ վահանաւն հաւատոյ, անգծելի եկաց յամենայն թունաւոր նետից հակառակամարտից. եւ եռայր հոգւով եւ աղօթիւք խնդրէր յԱստուծոյ արժանի առնել վկայական մահուան: Տեսեալ դանիշմանին զհաստատութիւն մտաց կուսին` ծանոյց բդեշխին. եւ ետ նա ածել առաջի իւր զՎառվառեա եւ զՄարիամ, եւ սաստիկ բարկութեամբ եւ սպառնալեօք մահու` ետ դնել զնոսա ի բանդի:

Անդ Մարիամ լայր հեկեկանօք եւ կոծէր զանձն, ո'չ եթէ դժկամակ էր մեռանիլ վասն Քրիստոսի, քանզի եւ նա յորդորեալ ի բանից կուսին ցանկայր մարտիրոսութեան, այլ զի յիշէր զորդիս իւր, թէ գուցէ եւ նոքա մատնեսցին ի ձեռս այլազգեաց, եւ յերկիւղէ մահուն անկցին ի հաւատոց: Յայնժամ լցեալ կուսին շնորհօք Սուրբ Հոգւոյն, հայեցաւ յերեսս Մարիամայ եւ ասէ. «Տիկին բարի, քաջ գիտեմ զի ի պատճառս իմ ըմպելոց ես զբաժակ մահուն. բայց դու մի' համարիր զայն վասն իմ, այլ վասն սիրոյն Քրիստոսի, որ վասն մեր զանտանելի չարչարանս եւ զմահ ա'ռ յանձն: Մերս այս մահ` շնորհ մեծ է յաստուածուստ մեզ տուեալ. որում թէպէտ բազումք ցանկան` այլ սակաւք արժանանան. գոհասցուք զՏեառնէ` որ արժանի արար զմեզ այսմ մեծի շնորհացս: Իսկ վասն զաւակաց քոց մի' ինչ հոգար, այլ յանձն արա զնոսա Աստուծոյ, եւ նա հոգասցէ վասն նոցա, եւ դու ե'կ զկնի իմ. զի ահա հասեալ կամք առ դուրս ապարանից երկնաւոր արքային, փութասցո'ւք մտանել ընդ նա յուրախութիւն յաւիտենական»:

Եւ Մարիամ մխիթարեալ ի հոգեբուխ բանից Վառվառեայ` սրբեաց զարտասուս յաչաց, եւ զհոգս որդւոց իւրոց ապսպարեալ երկնաւորին խնամոց` վառեցաւ սիրովն Քրիստոսի: Եւ այնուհետեւ ո'չ զորդիս յիշէր, եւ ոչ ի յղութիւն իւր ակնարկէր` որ մերձ էր ի ծնանիլ. այլ միշտ զերկնայինսն խորհէր: Եւ որչա'փ մնացին ի բանդի անդ` աղօթէին ի միասին ուրախութեամբ, եւ խօսակից լինէին զյաւիտենական կենացն եւ զփառացն արքայութեան:

Եւ յետ աւուրց ինչ հրամայեաց բդեաշխն եւ ածին առաջի զերկոսին սրբուհիսն: Յառաջ կոչեաց զՎառվառ եւ ասէ. «Աղջի'կ դու, քե'զ ասեմ, ընկա'լ վերստին զդենս մեր եւ կեցցես. ապա եթէ կամակորեալ ընդդէմ դարձցիս, զքեզ եւ զվանատուր քո այդ կորուսից այժմ չարաչար մահուամբ»:

Աղաղակեաց կոյսն. «Մեք քրիստոնեայ եմք եւ վասն Քրիստոսի մեռանիմք. ո'չ երբէք ընկալաք եւ ո'չ բնաւ ընդունիմք զդենն ձեր, արա' զոր ինչ առնելոց ես ընդ մեզ»:

Յայնժամ բռնաւորն լի եղեւ բարկութեամբ եւ ասէ. «Արկէ'ք զսոսա ի բանդ` զի հանցին ի կախաղան»: Գոչեաց կոյսն սուրբ. «Ես ո'չ եմ պոռնիկ` զի ի կախաղան հանցեն, այլ կոյս եմ ամբիծ. թո'ղ գլխատեսցեն զիս». զի ցանկայր արեամբ մարտիրոսութեան:

Եւ դահիճքն տարան զնոսա ի բանդ. եւ հատաւ ի վերայ նոցա վճիռ մահու:

Եւ ի նմին աւուր յութերորդ ժամու գիշերոյն հանեալ զնոսա ի բանդէն` տանէին ի դուռն սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյն, զի անդ հրամայեալ էր կախել. եւ երթային սուրբքն երկոքին ուրախութեամբ բազմաւ` որպէս ի հարսնութիւն որդւոյ թագաւորի: Եւ յորժամ հասին ի տեղին, աղաչեաց Վառվառեա զդահիճն` զի նախ կախեսցեն զՄարիամ եւ ապա զինքն, թերեւս կասկածեալ` թէ գուցէ երկուցեալ նորա յահագին տեսլենէ մահուան իւրոյ` դրդուեսցի ի հաւատոցն` զոր մինչեւ ցայն վայր ունէր հաստատուն:

Եւ իբրեւ կախեցին զՄարիամ, երանելին Վառվառեա համբարձ զաչս իւր յերկինս եւ աղաղակեաց. «Տէ'ր Յիսուս` որ հաճեցար ընդունիլ եւ զայս վերջին պտուղ օրհնութեան ի բերանոյ իմմէ, հաճեա'ց աղաչեմ խառնել զիս ի պարս վկայից քոց սրբոց: Գոհանամ զքէն, բա'րերար, որ փառաւորեցեր զիս յերկրի այսպիսի փառաւոր մահուամբ, փառաւորեա' եւ յերկինս յաւիտենական փառօք»: Եւ ապա զուարթ դիմօք մատոյց ինքնին զգլուխ իւր ի խեղդն. եւ դահիճքն կախեցին զնա անդէն առ դրամբք եկեղեցւոյն փոքր մի հեռի ի Մարիամայ:

Կատարեցան երկոքին վկայուհիքս` ի թուին Հայոց հազար երկու հարիւր եւ վաթսուն, եւ յուլիսի ԺԶ, յաւուր շաբաթու: Եւ գլխաւորք Հայոց միջնորդութեամբ մեծամեծացն այլազգեաց, ի նմին աւուր հրամանաւ բդեշխին իջուցին ի կախաղանէն. եւ ի վաղիւն մեծահանդէս յուղարկաւորութեամբ եւ երգօք հոգեւորօք թաղեցին զնոսա ի գերեզմանս նահատակաց:

Եւ յայնմ եօթնեկի յամենայն գիշերի լոյս ճաճանչաւէտ ցոլանայր յերկնից ի վերայ տապանի սրբոցն, որում ականատես եղեն ո'չ միայն քրիստոնեայք, այլ եւ այլազգիք բազումք, եւ վկայէին զանմեղութենէ նոցա: Եւ բազում նշանք բժշկութեան եղեն յայնժամ, եւ լինին մինչեւ ցայսօր ի տապանէ սրբոց վկայիցս` ի նեղեալս, եւ ի դիւահարս, եւ յախտաժէտս ի փառս Քրիստոսի:

Զփառաւոր նահատակութենէ բարեյաղթ վկայիցս Քրիստոսի գրեցին արք արժանահաւատք քաղաքակիցք սրբոցս, տէր Մատթէոս քահանայ, եւ Հաննէ վարժապետ քաղաքին, եւ պարոն Կարապետ որդի Յակոբայ իշխանի Մամիկոնեան: Յորոց եւ մեք առեալ եդաք աստանօր ի յիշատակ յաւիտենական: ¹

Իբր յառաջաբանութիւն.

 

Ինքնաբուն պետական ամենաբարին

Քրիստոս Աստուած մեր արքայն երկնային`

Վասըն փըրկութեան մարդկայնոյ ազգին`

Պատարագեցաւ ի վերայ խաչին:

 

Հետեւեալ նըմա վըկայն առաջին`

Սուրբն Ըստեփաննոս նախապտուղ խաչին,

Յայն շաւիղ յորդեալ բիւր ջոկ ընդ բիւրին`

Մարտիրոսք զարիւնս իւրեանց որք հեղին:

 

Երջանիկ նահատակք չարին յաղթեցին,

Չարչարմամբ մարմնոյ ըզմահ յանձն առին,

Որ գըրեալ եղեւ պատմութիւն նոցին,

Իսկ եւ բազմացըն անյայտ մընացին:

 

Ներ յետին դարուս` յայս ձըմեռնային,

Սիրասպառ ժամու` տիր ցամաքային,

Վերաբուսան վարդք` յոյժ գեղեցկագին,

Անուշահոտ իսկ եւ կարմըրային:

 

Նուիրեալ զանձինս Քրիստոսի Փըրկչին,

Բանաւոր զենմունք եւ զոհք մեծագին,

Յոգունք տար աշխարհ ՚ւ այլք աստ ի Կարին,

Շատ տանջմամբ լեալ է կատարումն նոցին:

 

Էր այնց որք եղեն մերս ժամանակին,

Ոյց տեղեակք գոլով գրեցաք զճառ նոցին,

Հասու չեղելոցս թողաք գիտողին,

Ի կամիլն իւրեանց գրեսցեն եւ զնոցինն:

 

Էրանուհւոյս այս քաջ նահատակին,

Եւ այնց` որք եղեն մարտակից նըմին,

Զորոց պատմութիւնն գրել ըզվէպ ճառին`

Ի հարկելն ոմանց փոյթ կալայ յանձին:

 

Սին հեքս յուսալով յԱստուած սուրբ Հոգին,

Ապաւինելով ի ձիրըս նորին,

Տալ կարողութիւն ինձ տըկար անձին,

Յօրինել զվկայիցս ճառսըն ըղձագին:

Յաղագս ումեմն Վառվառ անուն արիասիրտ աղջկան` որ դիպեցաւ փորձութեան իմիք, յետ բազմակերպ տանջանաց` նահատակեցաւ ի սէր Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Եւ նախ յաղագս սննդեան տեղւոյն եւ ազգի նորին:

Հանդէպ սոյն Կարնոյս դաշտին զետեղեալ`

Յորում կայր գիւղ մի Դըւնիկ անուանեալ,

Գոյր տուն Համփայի Զուրիկեանց կոչեալ,

Յոր երեք եղբարք էին բընակեալ:

 

Մաղագ եւ Գասպար` Թօդօլ առձայնեալ,

Եւ փոքր եղբայրըն ընդ այնց էր կեցեալ.

Քոյր սոցին` որ էր Վառվառ անուանեալ:

Համեստ եւ պարկեշտ վարուք կայր սընեալ:

 

Աղջիկս այս` որ էր խնամախօսեցեալ

Ղուշճի գիւղն Համփայի որդւոյ նշանեալ,

Երեք ամք եւըս ի վերայ անցեալ,

Կեսրանքն հարս տանել այժմըս յօժարեալ:

 

Ըստ սովորութեանն խօսք առնել եկեալ,

Եւ մեծ հանդիսիւ ի Դըւնիկ մըտեալ,

Պատուաւորքըն անդ եղեն հրաւիրեալ,

Ըզգեղի աղայն տեսնել մոռացեալ:

 

Եւ նա մախանօք զոխ սըրտին կալեալ,

Շատ վընասատու չարիք խորհեցեալ,

Բարեսէրք զայս լուր կեսրանցըն յայտնեալ,

Զաղջիկըն փութով տանել յորդորեալ:

 

«Ո՞վ գիտէ թէ զի՞նչ չարիք են խորհեալ,

«Երեւոյթ իրին թէպէտ չէ յայտ լեալ.

«Չըլինի վնաս ինչ ձեզ գայցէ հասեալ,

«Կամ հարսնացուին ՚ւ եղբարցըն դիպեալ»:

 

Որ եւ նոքա այն խորհըրդոյն հաճեալ

Յետ աւուրց եկեալ զհարսնացուն տարեալ,

Բայց աւագ տօնից միջոցին դիպեալ,

Յետ ութօրէից պսակել կամեցեալ:

 

Յաղագս գեղի աղայի ընդ այլազգեացն չարութեամբ խորհուրդ առնելոյն վասն աղջկանն. եւ նա լուեալ պատրաստեցաւ հոգեւորապէս.

Էր գեղի տէրըն նախանձու լըցեալ,

Եւ ըզվըրէժ իւր առնուլ կամեցեալ,

Զայլազգիս համայն ի մի հաւաքեալ,

Խորհուրդ իմըն չար ընդ նոսա խորհեալ:

 

Համակամ կանգնեալ դաշինըս եդեալ,

Ըստ իւրեանց ծիսի երդմամբ խիստ երդուեալ,

Բանիս կատարմանն արդ մեք աշխատեալ,

Զհայիֆ մեր առնուլ լիցուք փութացեալ:

 

Առ զապիթըն գալ նոցա կամեցեալ,

Զչար խորհուրդ իւրեանց յայտնել յօժարեալ,

Բայց դէպ եւ պատշաճ ժամու ըսպասեալ,

Բանի կատարմանն յերդմանն պինդ կացեալ:

 

Նոյն բօթալի լուրն մինչ ի դուրս անկեալ,

Թէ գեղի Թուրքքըն թակարդ են լարեալ,

Ղուշճի գիւղն երբոր աղջիկըն լուեալ,

Առ այն սըրտիւ իւր զէտ հուր բորբոքեալ:

 

Շնորհիւն Աստուծոյ եղեւ զօրացեալ,

Քաջացեալ սըրտիւ տիր արիացեալ,

Իբր ըմբիշ զօրեղ առպատրաստեցեալ,

Ընդ այնց մարտընչիլ կամաւ յօժարեալ:

 

Ի յեկեղեցին իսկոյն ընթացեալ,

Լալագին դիմօք ի ծունկըս անկեալ,

Ջերմեռանդ սըրտիւ առ Տէր պաղատեալ,

Յօգնութիւն ինքեան հասանել հայցեալ:

 

Խոստովանահօրն առաջի անկեալ,

Եւ յորդ արտասուօք անդ խոստովանեալ,

Սըրբոյ խորհըրդոյն կենաց հաղորդեալ,

Զմարմին եւ զարիւն Տեառըն ճաշակեալ:

Յաղագս գալոյ գիւղի այլազգեացն առ փաշայն, եւ ծանուցանելոյ նմա զրաբանութիւն իւրեանց վասն աղջկանն.

Նոյն միջոցն ի տեղս էր վէզիր նըստեալ,

Նա Բահրամ փաշայ անուանակոչեալ,

Որ էր այր խոհեմ հանճարափայլեալ,

Իրաւանց դատմանց կարի տեղեակ լեալ:

 

Առ որ դաշնադիրքն ի գիւղէն եկեալ,

Ի յատեան նորա անդ յառաջ կացեալ,

Ըզխորհեալն իւրեանց նըմա արզ առեալ,

Զըրաբանութեամբ զաղջիկն բարուրեալ:

 

Ասեն. «Մեր գեղէն թուրք մանչ մի հարեալ

«Ի սէր աղջըկանն աշխիայ եղեալ.

«Եւ աղջիկն ունի մանչուն մէյլ տըւեալ.

«Արդ զինչ վըճռելըդ ի կամսդ է յանձնեալ»:

 

Փաշայն մարդ յըղեալ` զաղջիկըն բերեալ,

Եւ նա զէտ այր քաջ հետիոտս եկեալ,

Զերկու գիւղցիս հետ բերեալ բանտարկեալ,

Յետ աւուրց տուգանս առեալ բաց թողեալ:

 

Ապա հրաման ետ ի յատեան հանեալ,

Զքաջասիրտ աղջիկն հանդէպ կացուցեալ,

Փաշայն քաղցրութեամբ ցընա իսկ հարցեալ.

«Թուրք մանչուն արդեօք մէյլ ունի՞ս տըւեալ»:

 

Նա խոնարհ բանիւ առպատասխանեալ.

«Էֆէ'նտիմ, զո'ւր է բանդ այդ ասացեալ,

«Զի չունիմ բընաւ ընդ նըմա խօսեալ,

«Եւ յերես նորա չեմ երբէք նայեալ»:

 

Փաշայն եւ բազմեալքն զաղջիկն յորդորեալ.

«Ա'ռ ըզմանչն` զի քեզ լայեխ եմք տեսեալ.

«Լե'ր դենիւ մերով ի վեր պանծացեալ,

«Յաղախնութենէ դու խանում եղեալ»:

 

Ասէ. «Բիւր փառք յաչս իմ ոչինչ թըւեալ,

«Զհաւատս ոչ թողում թէ եւ մահ հասեալ,

«Եւ զթուրք մանչդ առնուլ ինձ անհնար լեալ,

«Թէ մարմինս լիցի մաս մաս կըտրատեալ»:

 

Փաշայն եւ աղայքն եղեն ցասուցեալ,

Հընար նմա առնել ի խոր խորհեցեալ,

Զկարդացօղ Յեշիլ իմամըն կոչեալ,

Զի ի դին իւրեանց ածցէ որսացեալ:

Յաղագս տանելոյ իմամին զաղջիկն ի տուն իւր առ ի հաճեցուցանել զմիտս նորա, թէ ողոքանօք թէ սպառնալեօք.

 

Նոյն ժամայն իմամն զաղջիկն հետն առեալ,

Եւ ի տուն իւր զնա յորդորմամբ տարեալ,

Ընտանեաց իւրոց սաստիկ պատուիրեալ,

Ի պահել ըզնա ըզգուշացուցեալ:

 

Նախ ողոքանօք սիրայորդոր լեալ,

Կերպակերպ բանիւ վէզ քարոզ տըւեալ,

Գըրոց եւ փըրոց խրատ առմատուցեալ,

Իցէ թէ աղջիկն լիցի այնց հաճեալ:

 

Կինն եւ զաւակքն եւս ըզնա մեծարեալ,

Քաղցրաբանութեամբ ի յողոք անկեալ,

Ասեն. «Պերճութեամբ լինիս ճոխացեալ,

«Խանում եւ խաթուն փառօք բարձրացեալ»:

 

Այլ եւ համադամ կերակրօք պատուեալ,

Բարելի սեղան միշտ յառաջ բերեալ,

Ցայգ ցերեկ ըզնա յարգանօք շահեալ,

Իցէ թէ լիցի այնց սիրահարեալ:

 

Գովելի աղջիկն այն երանեցեալ`

Որ ի սէր Փըրկչին էր պարաւանդեալ,

Զողոքն եւ զպատիւն առ ոտսըն հարեալ,

Չը լըսելոյ այնց զունկըն իւր խըցեալ:

 

Իբրեւ տեսին թէ է նա յամառեալ,

Ի հաւատ իւր պինդ զէտ վէմ անշարժ լեալ,

Վասնորոյ զբանըն ի ցասումն փոխեալ,

Տանջել չարչարել եղեն ջանացեալ:

 

Զերջանիկ աղջիկն այն մերկացուցեալ,

Զձեռս եւ զոտս նորին կապանօք պընդեալ,

Ծեծել հարկանել ըզնա ըսկըսեալ,

Բըրօք եւ չըպխօք զորս էին թըրջեալ:

 

Գիշեր եւ ցերեկ խիստ գանակոծեալ,

Աքցի բըռընցի երբ եւ ձեռն հասեալ,

Ապտակ ի յերեսն տալով եւ թըքեալ,

«Բանից մեր, ասեն, լե'ր դու հնազանդեալ»:

 

Յետ այնըր տանջանք մի եւըս խորհեալ,

Թէ «մեռցի կամ մեզ լիցի հնազանդեալ».

Զէմհէրին ամսոյ աւուրցն այս դիպեալ,

Ցուրտ սառնամանեաց միջոցն պատահեալ:

 

Ի մէջ պաղչային որ եազլըխ կոչեալ,

Ի հիւսից հերաց ի վերուստ կախեալ,

Ներքեւն փոսի մէջ ի լիք ջուր լըցեալ,

Սըրունքն մինչ ի ծունկն ներ ջըրոյն իջեալ:

 

Պատառման ասեն կըսկիծն սիրտն հարեալ,

Հերաց ցաւ գըլխոյն ընդ նըմին խառնեալ,

՚Ւ ինքեանք յանկիւնէ պահ առ պահ նայեալ,

Իցէ թէ գայցէ դեն իւրեանց հաճեալ:

 

Բայց շնորհիւ Տեառըն էր նա զօրացեալ,

Ոչ ինչ ներգործէր ցաւ նըմա տիրեալ,

Զի սիրով Փըրկչին էր նա զէտ թըմրեալ,

Եւ իբրու արբեալ քըրտամբ քըրտնեցեալ:

 

Գիշերապահոջ էր որ այս գործեալ,

Տեսին զի զնովաւ մոմեր գոյր վառեալ,

Լիճըն չէր սառեալ` այլ գոլորշ ելեալ,

Մերձ նորա ծեր մի ընդ նըմա խօսեալ:

 

Իսկ նայօղքն ի յայն դողմամբ զարհուրեալ,

Ընթացեալ ի տուն զեղեալսըն պատմեալ,

Մինչ նոքա եկին զտեսիլն ոչ տեսեալ,

Բայց ահաբեկեալ ըզնա արձակեալ:

 

Ընտանիք իմամին դողմամբ աղերսեալ,

«Զաղջիկդ հեռացո' ի մէնջ բաց վարեալ,

«Եւ ի բան դորա մի' լիցիս խառնեալ,

«Զի դա չէ թէքին, մե'ք լինիմք վնասեալ»:

 

Իմամն ընտանեաց իւրոց անարգեալ,

Ասէ. «Այլ տանջմամբ առցուք զնա փորձեալ»:

Ըզնալս հրացուցեալ մերկ մարմնոյն եդեալ,

Իբր ետես չայրիլն` կարի զարհուրեալ:

 

Իմամն առ զապիթն աղերս մատուցեալ,

«Թէ' յորդոր, թէ' գան ցուցի, ասացեալ,

«Չեղեւ մեզ հնազանդ նա յոյժ յամառեալ,

«Դո'ւք գիտէք. որպէս կամք ձեր է հաճեալ»:

 

Որ եւ նա յայլ ոմն իմամի տըւեալ,

Խելամուտ առնել զկամսն հաւան ածեալ.

Եւ նա առեալ զնա` ի տուն իւր տարեալ,

Տանջանք ինչ նըմա տալ ո'չ յօժարեալ:

 

Բայց ցայգ եւ ցերեկ ըզնա խըրատեալ,

Կերպակերպ բանիւ ողոք առարկեալ,

Փառք պատիւ տըրիլ նըմա խոստացեալ,

Զգեն իւրեանց ընդունել զնա յորդորեալ:

 

Ի բազում աւուրս ի տան անդ մնացեալ,

Ողոքմանց, յորդորմանց բնաւ ոչ լըւեալ,

Խոստմանց պարգեւաց սիրահար չեղեալ,

Եւ յիւր դիտմանէն երբէք ոչ կասեալ:

 

Յաղագս գալոյ դատախազ այլազգեացն եւ ցասուցանելոյ զփաշայն` առ ի սպառնալեօք ահացուցանել զաղջիկն եւ հաւան առնել բանին.

 

Էկին դատախազքն ի չարէն դըրդեալ,

Ըզփաշայն եւ զայլսն ի վեր ցասուցեալ,

Զքաջ աղջիկն կըրկին ի դիւան տարեալ,

Յոյժ ըսպառնալեօք զնա ահացուցեալ:

 

Քաջասիրտ աղջիկն տիր արիացեալ,

Անահ ՚ւ աներկիւղ անդ պատասխանեալ.

«Զի'նչ առնելոց էք` արէ'ք, ասացեալ,

«Չե'մ ձեզ հնազանդօղ. լերուք իմացեալ»:

 

Ուստի եւ փաշայն յապշութեան եղեալ,

Հետ խորհըրդակցաց զայլ բան մի խորհեալ,

Զնոյն խորհեցեալըն անդ յառաջ արկեալ,

Այն բանին համայնք եղեն հաւանեալ:

 

«Ղը'զ, ասեն, հախիդ բան մի եմք խորհեալ,

«Չըհնազանդիլդ այնմ անկար է եղեալ,

«Քո դենովդ ի տուն մանչուն երթ լըռեալ,

«Արա ըզխըզմէթսն իբր հարսն անուանեալ»:

 

Հանճարեղ աղջիկն մըտախոհ եղեալ,

Զելս իրաց հընարն խելօք խորհեցեալ,

Անտի չու առնելն կարելի թըւեալ,

Եւ յերկուց չարեաց զփոքրագոյնն ընտրեալ:

 

Ընդ այս բան նա ինքն կայր անդ լըռեցեալ,

Յակամայ կերպիւ դիմօք գըժդըմնեալ.

Բայց վէզիրն իսկոյն պույրուլթի գըրեալ,

Թէ «Վառվառ անուամբդ երթ անդ հարսնացեալ»:

 

Քաղաքի, գիւղի այլազգիք լըւեալ,

Մեծաւ ցընծութեամբ յոյժ ուրախացեալ,

Իսկոյն ըզջէրկեահ ճիպիլլիկ բերեալ,

Ըստ հարս տանելոյ թօրային վարեալ:

 

Բայց աղջիկն արի առ այն դըժկամեալ,

Յելանել նըստիլ անդ ոչ յօժարեալ,

Սակայն բըռնութեամբ մուծեալ նըստուցեալ,

Ինքն ի լաց` իսկ թուրքքն հըրճուանօք տարեալ:

 

Առեալ ցընծութեամբ ըզնա եւ տարեալ

Ի տուն թուրք մանչուն եւ անդ իջուցեալ,

Իբրու իւրեանց հարս զնա սիրաշահեալ,

Ի յորսալ ըզնա շատ խընամք տարեալ:

 

Սակայն խըղճալին տըրտմութեամբ լըցեալ,

Դառնագոյն ողբով յոյժ սըգաւորեալ,

Համարեալ թէ զինքն են գերի վարեալ,

Ըզգետս արտասուաց յաչացն իջուցեալ:

 

Եւ մոլի թուրք մանչն հանգիստ ոչ տըւեալ,

Մերձենալ ի նա տըռփմամբ ջանացեալ,

Բայց քաջ աղջիկըն ոչ մօտեցուցեալ,

Ապտակեալ զերես նորա լըպըրշեալ:

 

Սուրբ Հռիփսիմէի կուսին նըմանեալ,

Զխենդ երիտասարդն ըզգետնի հարեալ,

Ոչ թէ մի անգամ, այլ միշտ նմա յաղթեալ,

Շնորհիւն Աստուծոյ զնա դողացուցեալ:

 

Իսկ մինչ թուրք մանչուն երամքըն լըւեալ,

Ծանեան որ սիրով չլինի որսացեալ.

Ապա ի տանջել ըզնա ըսկըսեալ,

Անարգել հարկանել երբ եւ պատահեալ:

 

Եւ ի փախչելոյ նորին կասկածեալ,

Ոյր վասն ի փայզանտ զոտս նորին պընդեալ,

Ըզնա յաշխատանս լըծել խըստացեալ,

Տառապանօք միշտ եւ գանակոծեալ:

 

Ի բազում աւուրս ի տան անդ մնացեալ,

Դառնագին կենօք ցայգ ցերեկ լացեալ,

Զպէսպէս անարգանս` շատ վիշտըս կըրեալ,

Զորս համբերութեամբ յանձն առեալ տարեալ:

 

Որքան անդ կեցեալ` զպահս իւր ոչ խոռեալ,

Ոյր վասըն շատ օր նօթի անցուցեալ,

Ներհակքն ուտեցնել կարի ջանացեալ,

Բայց նա բնաւ երբէք ոչ եղեւ յաղթեալ:

 

Ի սէր Քրիստոսի կայր սիրավառեալ,

Ըստ անուան իւրոյ որ Վառվառ կոչեալ.

Այն համայն վիշտքըն ոչինչ համարեալ,

Հաւատով մընալն իւր հանգիստ վարկեալ:

 

Թէպէտ յարկըն այն իւր գեհեան եղեալ,

Յորում գտանեցեալքն տանջօղք ինքեան լեալ,

«Լաւ, ասէ, թէ աստ լինիմ չարչարեալ,

Քան թողլով զօրէնս անդ լինիմ տանջեալ»:

 

Ապա քաջ աղջիկն ինքն ինքեան խորհեալ,

Չու առնել անտի ի մըտի եդեալ,

Ի յայս խորհըրդեան կայր միշտ տատանեալ,

Ըզհընար եւ զելն առնել վարանեալ:

 

Բոլորով սըրտիւ միշտ առ Տէր պաղատեալ,

Յամենայն անձնէ ի նա յուսացեալ,

Զմիտք եւ դիտում իւր առ նա հաստատեալ,

Զինքն անտի փըրկել ցայգ ցերեկ հայցեալ:

 

Լըսօղն աղօթից զհառաչսըն լուեալ,

Նա որ սիրէ զայնս` որք յինքըն յեցեալ,

Զերծ նորին անտի արագ յաջողեալ,

Իւր հըզօր բազկաւն փըրկեալ ազատեալ:

Յաղագս արի աղջկանն քաջասրտութեամբ չու առնելոյ ի տանէ անտի ի գիշերապահոջ.

 

Ներ պահոջ գիշերի` աղջիկն ելք գտեալ,

Լռելեայն ի տանէն յարտաքըս ելեալ,

Սըրընթաց իբրեւ արծըւի թըռեալ,

Ի քաղաք մըտեալ, հետքն ումեք չյայտնեալ:

 

Թուրք մանչն եւ ազգ իւր ի վաղիւն ելեալ,

Ի մէջ իւրեանց տան զաղջիկն ոչ գըտեալ,

Յայնժամ ապշելով ի ցասման եղեալ,

Ի վերայ գիւղի Հայոց մըռմըռեալ:

 

Ասեն թէ «Դո'ւք էք ըզնա փախուցեալ,

«Եւ գիտէք զտեղին թէ ո'ւր է թաքեալ»:

Նոքա ասեն «Յայդմ չեմք խապար եղեալ.

«Դո'ւք էք զնա խեղդեալ եւ զլէշն կորուսեալ»:

 

Թէպէտ այլազգիքն եղեն ոխացեալ,

Եղբարցն եւ այլոց վընաս տալ խորհեալ,

Սակայն ինքեանք եւս ի յայնց երկուցեալ,

Զի ի տան մանչուն նա իսկ ղայպ եղեալ:

 

Շատ որոնեցին հետամուտ եղեալ,

Ի բազում գիւղորայս շրջեալ եւ խընդրեալ,

Ի չըգըտանելն եղեն ձանձրացեալ,

Թէպէտ ի բաց լեալ, այլ զոխըն պահեալ:

Յաղագս ոխանալոյ գիւղի այլազգեացն եւ խորհելոյ` զի ի գալ միւսոյ վէզիրին` արզուհալ տայցեն.

 

Օն անդր այլազգիք մախանօք լըցեալ,

՚Նդ այս եղելութեանս կարի վըրդովեալ,

Զվընասօղ խորհուրդս ի մըտի եդեալ,

Յաջողակ ժամու կային ըսպասեալ:

 

Ապա Իպրահիմ փաշայ անուանեալ`

Որ յԱրապիստան աշխարհն էր սընեալ,

Երբեմն ի Հալէպ, յետոյ Շամ նըստեալ,

Յայնց կողմանց առ այսր ի մանսուպ եկեալ:

 

Բազմաթիւ զօրօք յոխորտմամբ վառեալ,

Խըրոխտանօք զինքն ահարկու ցուցեալ,

Սէգ արշաւանօք ի քաղաք մըտեալ,

Զտեսօղսըն համայն առսարսեցուցեալ:

 

Որ եւ գիւղի Թուրքքն եղեն պատրաստեալ,

Արզ տալ զապիթին միախոհ հաճեալ,

Զայս լուր գիւղի Հայ բնակիչքըն լուեալ,

Ինքեանք յառաջ տալ կարի փութացեալ:

 

Միակամ եկեալ արզուհալ տըւեալ,

Զեղեալսըն բոլոր զապիթին յայտնեալ,

«Ի գլուխ աղջըկան թ՚ ի'նչ չարիք բերեալ,

«Ինքեանք ղայպ արին, արդ մե'զ են փակեալ»:

 

Ուստի եւ փաշայն իսկոյն մարդ յըղեալ,

Ըզգիւղի թուրքերն բըռնութեամբ կալեալ,

Քանի ինչ աւուրս ի բանտի եդեալ,

Ըզբազում տուգանս առեալ եւ թողեալ:

 

Յետոյ նոյն թուրքերն իբր հուր բորբոքեալ,

Ըստ եդեալ մըտացն եկեալ արզ տըւեալ,

Թէ «սոքա աղջկանն են խըրատ յըղեալ,

«Որ նա յայն տանէն հընարիւք փախեալ»:

 

Փաշայն խընդութեամբ մուպաշիր թռուցեալ,

Զերեք գիւղի Հայսն զհամայնսըն կալեալ,

Կապանօք, գանիւք ի քաղաք բերեալ,

Ի բանտ ՚ւ ի շըղթայս ըզնոսա արկեալ:

 

«Քեա'ֆիրլէր, ասէ, դո'ւք էք փախուցեալ,

«Թէ'զ, գըտէ'ք զաղջիկն ո'ւր իցէ թաքչեալ.

«Ապա թէ ոչ` դո'ւք լինիք մահացեալ,

«Չարաչար սպանմամբ ի կորուստ վարեալ»:

 

Հէսէս զօրք անդէն թային արարեալ,

Որ գիշեր ցերեկ զնոսա չարչարեալ,

Զէնճիր ի վիզսըն նոցին անցուցեալ,

Եւ զոտսն ի թօմրուխ խըստագոյն պընդեալ:

 

Բանտապանն իւրօքն միշտ տանջօղ եղեալ,

Թէ «Զաղջիկըն դո'ւք էք ղայպ արարեալ.

«Արդ զտեղի նորին ցուցէ'ք մեզ յայտնեալ,

«Թէ ոչ` մեռանիք մահուամբ դառնացեալ»:

 

Զեղբայր աղջըկանն` որ Գասպար կոչեալ,

Ըզնա յոյժ սաստիկ առաւել տանջեալ.

Փաշայն միշտ հանեալ զնա յատեան տարեալ,

Խիստ ցասմամբ նըմա մահ ըսպառնացեալ:

 

Ասէ «Քոյրդ անտի դո'ւ ես փախուցեալ.

«Արդ գիտես զտեղին` ուր իցէ գաղեալ.

«Ասա' մեզ եւ դու լինիցիս զերծեալ.

«Թէ ոչ` կեանքդ ի քէն առնի բաց բարձեալ»:

 

Արին այն վըստահ անդ պատասխանեալ.

«Աղջիկն տանն յինքեանց էր պահպանեցեալ.

«Եզերօք նորին եւըս չեմք անցեալ.

«Չեմք խապար բնաւ թէ ի'նչ իցէ եղեալ»:

 

Յետ շատ տանջելոյն` եղեն ձանձրացեալ,

Եւ իւրեանց հարցմանն ճէվապ չընկալեալ.

Ապա յիւրեանց դենն ըզնա հրաւիրեալ,

Բայց նա բընաւին երբէք ոչ լըւեալ:

 

Յայնժամ յոյժ ցասմամբ փաշայն բարկացեալ,

Ըսպանման նորա վըճիռըն հատեալ,

«Խեղդամա'հ արէք ըզդա, ասացեալ,

«Որ եղեւ այդքան կամապաշտեցեալ»:

Յաղագս տանելոյ զնա ի կախել եւ անդ եւս ստիպեցին յուրանալ եւ նորա չառնելոյ յանձն` կախեցին զնա, եւ լոյս էջ ի վերայ նորա.

 

Տանջօղ հոյլք զօրաց իսկոյն զնա կալեալ,

Ըզձեռս ի յետըս չուանաւ կապեալ,

Մերկ եւ բոկ ըզնա գըլխիբաց տարեալ,

Եւ ամբոխք բազում ի տեսն ընթացեալ:

 

Ի տանելն եւըս հարցմամբ ըստիպեալ,

«Զտեղի աղջըկանն ասա', լե'ր զերծեալ.

Կամ դեն մեր ընկա'լ` որ լիցիս ապրեալ»:

Սակայն նա բան ինչ ո'չ պատասխանեալ:

 

Մինչ կըրկին կըրկին ցընա որ հարցեալ,

Զայս բանըս միայն առպատասխանեալ.

«Մահուանէն ա'յլ վեր բան կա՞յ դառնացեալ.

«Ի գիտելս ասէի, լինէի զերծեալ»:

 

Ժամի դրան չարսուն բերեալ հասուցեալ,

Ներքոյ կախար՚նին ըզնա կացուցեալ,

Անդ եւըս նըմա թէքլիֆ արժրեալ,

«Սոսկ բա'ն մի ասա', լե'ր ազատեցեալ»:

 

Բայց նա հաւատոյն էր սիրավառեալ,

Ոյր վասն զմեռանիլն յօժար յանձն առեալ.

Զաչս յերկինս կալեալ` մըտօք աղօթեալ,

Ի ծածուկ զերես իւր խաչակընքեալ:

 

Մինչ ջէլլաթն ի վերուստ զչուան կապեալ,

Նա կամաւ ըզգլուխն ի խեղդկապն մուծեալ,

Ի փառս Յիսուսի սա նահատակեալ,

Օր չորեքշաբթի յունիս ութ դիպեալ:

 

Բազումք ըզգիշերն ի հեռուստ դիտեալ,

Տեսին ի վերայ նորա լոյս ծագեալ,

Զանձամբըն բոլոր շուրջ շըրջապատեալ,

Ո'չ թէ մի անգամ, այլ կըրկին կըրկնեալ:

 

Յետ երից աւուրց մինչ հրաման եղեալ,

Քրիստոնեայք ըզնա ի վայր իջուցեալ,

Փառաւոր թաղմամբ ի շիրմի եդեալ,

Կըրկին ի վերայ ոյր լոյս ցոլացեալ:

 

Ապա զբանտարկեալքն բանտէն բաց թողեալ,

Նոյն յերեք գիւղցւոց զտուգանս շատ առեալ,

Զհամայն գոյք իւրեանց տալով ո'չ զերծեալ,

Շատք պարտապան լեալ` մուրալ տարագրեալ:

Յաղագս այլազգի կանանց կարծիս առնլոյ տեղւոյ աղջկանն եւ իմաց տալոյ ումեմն աղայի եւ նա զապիթին. որք եկեալ կալան զաղջիկն եւ զնոյն տան կինն.

 

Այլազգիքն էին հետախոյզ եղեալ,

Աստ անդ հարցանել միշտ առջանացեալ.

Չեղեւ հնար գըտման հետոցըն ծածկեալ,

Վասնորոյ լըքեալ եղեն ձանձրացեալ:

 

Այսքան միջոցս որ ի վերայ անցեալ,

Կայր աղջիկն ի տան ըզգոյշ գաղեալ.

Զպատահմունք եղբօրն ո'չ էր իմացեալ,

Միայն իւր գըտմանն կարի կասկածեալ:

 

Դըրդմանէ չարին ըզկարծիս առեալ,

Դրացի թուրք կանայք անդ գոլն իմացեալ.

Խընդալով փոյթ ոմն աղայի յայտնեալ,

Եւ նա առ ժամայն զապիթին խօսեալ:

 

Վախտ աղասին շուտ ղօլօք անդ հասեալ,

Զաղջիկն եւ զտան կինն կալեալ եւ տարեալ,

Իբրեւ փաշային դէմն եղեն հանեալ,

Նա խոժոռ դիմօք ցընոսա հարցեալ:

 

Նախ կընոջն թէ «Է՞ր դա տանդ ես պահեալ»:

Իսկ խեղճ կինն յահէն եղեւ կարկամեալ.

Վանորոյ փաշայն առ նա սըրտմըտեալ,

Բայց ի ժամոյն այն ոչինչ խօսեցեալ:

 

Ապա եւ զաղջիկն յառաջ բերել տըւեալ,

Եւ հրացոլ ակամբ առ նա նայեցեալ,

«Ղը'զ, ասէ, դու զմեր դենն ես ընդունեալ.

«Է՞ր ես փոշմանեալ` ի տանէն փախեալ»:

 

Յայնժամ եւ խոհեմ աղջիկն բարբառեալ,

Անահ ՚ւ աներկիւղ պատասխան տըւեալ.

«Զո'ւր է բանըդ այդ` որ զինէն խօսեալ.

«Ես իմ դենովս եմ անդ այնքան մնացեալ»:

 

Ապա զպույրուլթին զայն նըմա ցուցեալ,

Զոր Բահրամ փաշայն էր իւրըն տըւեալ.

«Սա, ասէ, վըկայ է յայտնաբանեալ,

«Վառվառ եմ մինչ ցարդ դենէս ո'չ խախտեալ:

 

«Վառվա'ռ եմ, Վառվա'ռ, զմահ եմ յանձն առեալ.

«Դենէս ո'չ լինիմ երբէք բաժանեալ»:

Փաշայն ցասմամբ զնա ի յիմամն յանձնեալ,

Իսկ ըզկինն ի տուն իրիցու յըղեալ:

 

Իմամն զնա առեալ` ի տուն իւր տարեալ,

Ողոք, յորդորմունք եւ խրատ շատ տըւեալ,

Բայց յունկ աղջըկանն բընաւ ոչ ազդեալ,

Եւ ի ջերմ սիրոյն չեղեւ ցըրտացեալ:

Յաղագս փաշային յայլ խորհրդոյ լինելոյն, որ զաղջիկն ի տանէ իմամին շուտ շուտ բերեալ հարցանէր պատրանօք առ ի առնուլ ի բերանոյ նորա բան ինչ.

 

Րոտեալ զայլ խորհուրդ փաշայն էր խորհեալ,

Զի այլոց վերայ բանն լիցի շըրջեալ.

Վասնորոյ շուտ շուտ զաղջիկըն բերեալ,

Եւ կըրկին կըրկին հարցափորձ եղեալ:

 

«Աղջիկ, ո՞վ էր այն քեզ խըրատ տուեալ.

«Կամ որո՞յ ձեռամբ եղեր փախուցեալ»:

Եւ նա աներկիւղ զայս պատասխանեալ.

«Մարդ ոք չէ' խապար. ես եմ հընարեալ»:

 

Քէրամլու մաքսապետն այեանօք խորհեալ,

Զխորհուրդ փաշային ցըրել ջանացեալ,

Քէրամ, ինիէթ ազգիս արարեալ,

Որ եւ առ փաշայն խապար յուղարկեալ:

 

«Քոյ մեծ համբաւոյդ այդ չէ' վայել լեալ,

«Աղջկան մի բանի հետ լիցիս անցեալ.

«Տե'ս որ չէ' հընար, այդ բաւ համարեալ,

«Թո'ղ զդոսա ի բաց գըլխէդ դեաֆ եղեալ»:

 

Նա ճեվապ ետ նոցա «թողում» ասացեալ,

Բայց զաղջիկն բերեալ ի նա սպառնացեալ.

«Եկ ի դեն մեր կամ զխրատօղդ ցոյց յայտնեալ,

«Թէ ոչ` չարաչար լինիս դու մեռեալ»:

 

Աղջիկն ձանձրական ճէվապ արարեալ,

«Մինչեւ ե՞րբ դուք իմ յետնէս էք անկեալ»,

Որ եւ զչիթ գըլխոյն ի յատեան նետեալ,

«Ի'նչ անելոց էք` արէ'ք» ասացեալ:

 

Յայնժամ եւ փաշայն յոյժ սաստիկ ցասեալ,

«Տարէ'ք խեղդեցէ'ք զդոսա» ասացեալ.

Աղջիկն գըլխատման որ էր բաղձացեալ,

Զի արեամբ լիցի մարտիրոսացեալ:

 

Վասնորոյ ասէ «Չե'մ ես բոզացեալ.

«Կախել հրամայելդ է ա'յնց պատշաճեալ.

«Այլ գըլխատե'լ տուր. ա'յն է ինձ դէպ լեալ»:

Բայց զինուորքն ըզնա յատենէն քարշեալ:

Յաղագս տանելոյ զերջանիկ աղջիկն եւ զխեղճ կինն ի խեղդել եւ զդիս նոցին ի մէջ ժամուն կախել ըստ հրամանի փաշային.

 

Էկեալ բանտապանն` զջէլլաթն հետն առեալ,

Զաղջիկն եւ զայն կինն ի խեղդել տարեալ.

Քաջ աղջիկն հըրճուեալ` զՏեառնէ գոհացեալ,

Որ ըղձման սըրտին ինքն եղեւ հասեալ:

 

Այլ եւ խեղճ կընոջն եւս սիրտ տըւեալ.

«Մի' վախեր, պի'նտ կաց, լե'ր արիացեալ,

«Ի սէր Քրիստոսի' լիցուք մահացեալ.

«Յուսամք անդ փառաց մեք լինիմք հասեալ»:

 

Ապա զպարանոցս իւրեանց մատուցեալ,

Եւ յօժար կամաւ զխեղդումն ընկալեալ,

Ի փառս Յիսուսի նահատակեցեալ,

Յուլիս տասն եւ վեց` օր շաբաթ դիպեալ:

 

Լուր մահու սոցին այեանքըն լըւեալ,

Թէպէտ վէրք առին, բայց համբեր տըւեալ,

Զհատուցումըն տալ Աստուծոյ թողեալ,

Ի դիպօղ ժամու լիցի գիտացեալ:

 

Փաշայն չար մըտօք զայլ բանըս խորհեալ,

Զդիսն ի մէջ ժամուն կախել հրամայեալ,

Բանտապանն գիշերայն ըզդիսըն բերեալ,

Ի յերդոց ժամուն կախել կամեցեալ:

 

Սաղիմայ նուիրակն ներ գործոյ եղեալ,

Ստեփան եպիսկոպոս յարգոյ հայրն ընտրեալ,

Վէքիլն Յովհաննէս Րաբունին աստ լեալ,

Այր ճարտարախօս հանճարով լըցեալ,

 

 

 

Ընծայիւք տըրօք աղերս մատուցեալ,

Զմիտ բանտապանին առհաճեցուցեալ,

Որ եւ զաղերսանս նորին ընդունեալ,

Ապա ի սեմոց դըրանցըն կախեալ:

 

Զդրունսըն գաւթին յամրապէս փակեալ,

Զի մի գրոհքն ի տես գայցեն ամբոխեալ:

Իսկ վաղիւն լըսօղքն եղեն յոյժ ապշեալ,

Զի զանլուր բանս այս բնաւ չէին տեսեալ:

 

Իշխանապետ մեր գերապատուեցեալ

Յարգոյ Յակոբ աղայն գոլով պերճացեալ`

Որ ազգիս է միշտ խնամածու եղեալ,

Համայն վընասուց դիպմանց պահպանեալ:

 

Որպէս ահա արդ` մինչ զայս բան լըւեալ,

Վըրդովեալ ցասմամբ իսկոյն փութացեալ,

Մաքսապետին զայս ՚ւ այլ մեծաց ազդեալ,

«Անուանց ձեր լայե՞խ է որ այս եղեալ:

 

«Ի բընէ անտի ոչ ոք է լըւեալ`

«Թէ սեմոց ժամուն իցեն զոք կախեալ,

«Խորհուրդ բըդեշխին կայ յայտ երեւեալ.

«Արդ հընար առնելն ձեզ է յանձնեցեալ»:

Յաղագս մաքսապետին եւ այեանացն մեղադրանս յղելոյ առ փաշայն եւ նորա յակամայ հրաման տալոյ վասն իջուցանելոյ զմարմին նահատակացն.

 

Սոյն բանիս այեանքն աղեխարշ եղեալ`

Ըրիայսն հոգածել տի'ր միաբանեալ,

Զերգիծան բանըս առ փաշայն յըղեալ.

«Այդ գործ յայս քաղաք բընաւ չէ եղեալ:

 

«Րիայէն բողոք լինի տարածեալ,

«Վերջըն հասանի վըտանգ վըրդովեալ.

«Արդ` ինչ եւ իցէ տուր հրաման շնորհեալ,

«Իջուսցեն անտի, հող դիցեն ծածկեալ»:

 

Յակամայ կերպիւ հրաման յուղարկեալ,

Ի նոյն օրն իսկոյն անտի իջուցեալ,

Զմարմին վկայիցն որ նահատակեալ,

Փառաւոր թաղմամբ ի շիրմի եդեալ:

 

Յոյս իջման լուսոյ ունօղքն ըսպասեալ,

Գիշերն ամենայն լեալ ակնադիտեալ,

Մինչ յեօթըն գիշեր գայր լոյս ցոլացեալ,

Վերուստ ի տապան նոցին շողշողեալ:

 

Արդ անունն Յիսուսի եղիցի օրհնեալ,

Բարեբանեալ միշտ եւ փառաւորեալ,

Որ զինքն սիրողաց տայ սիրտ քաջացեալ,

Զօրութիւն եւ կար` յոյժ արիացեալ,

 

Բերան եւ հանճար, խօս ճարտարացեալ,

Ըստ իւր հրամանին որ է խոստացեալ,

Դէմ բըռնակալաց մինչ լինին կացեալ,

Խօսին համարձակ պատշաճ զինչ է լեալ:

 

Որպէս ահա ետ սիրտ արիացեալ

Սոյն երանուհի աղջըկանս գովեալ,

Որ շնորհիւ նորին այսքան կիրս կըրեալ,

Եօթն ամսօրեայ չափ համբերմամբ տարեալ:

 

Որ Վառվառ անուն էր նա անուանեալ,

Ըստ այնմ Քրիստոսի սիրովն էր վառեալ,

Կանացի բնութեամբ տանջանաց տեւեալ,

Զտեսօղս եւ զլըսօղս առ հիացուցեալ:

 

Սուրբ Վառվառ կուսին անուանակից լեալ,

Պըսակաց փառաց նըմին կըցորդեալ,

Տասն եւ չորս տարւոյ հասակի եղեալ,

Այսքան քաջութիւնս արար հրաշացեալ:

 

Նա ինքն որ սիրով Տեառըն էր վառեալ,

Եւ ըզ չարչարանս ոյր սակըս կըրեալ.

Ուստի եւ Տէրըն զնա ճոխացուցեալ,

Աստ լուսով եւ անդ փառօք զարդարեալ:

Յաղագս հրաշիցն որք հետզհետէ եղեն, զորոց զմի քանիսն միայն գրեալ եղեւ եւ զայլսն թողեալ` զի նրբամտաց այն ամենայն յայտնի է.

 

Էրջանկացս աղօթիւքն հրաշք շատ եղեալ,

Միայն միտ առնօղքն են վերահասեալ,

Ծածուկ եւ յայտնի որ պատահեցեալ,

Շնորհիւ Քրիստոսի այս համայնք եղեալ:

 

Այնք որք չարութեամբ եղեն ներհակեալ,

Եւ ազգիս մերոյ վընաս տալ խորհեալ,

Իսկ որք բարերարք գոլով խնամածեալ,

Երկաքանչքն զփոխ՚դարձն յԱստուծոյ առեալ:

 

Նախ բըդեշխն անգութ` որ զյոգունս վնասեալ,

Թունալի դիտմանցն նա չեղեւ հասեալ.

Զի յետ միջոցի յարքայէն հրամայեալ,

Ի պետութենէն եղեւ զըրկեցեալ:

 

Ապա բարեբախտ մաքսապետն գովեալ,

Որ ըրիային է միշտ խնամ տարեալ,

Սմա փաշայութիւն յարքայէն շնորհեալ,

Փառք, պատիւ, մանսուպ եղեւ պարգեւեալ:

 

Իսկ զայլ հըրաշսըն թողաք զանց առեալ,

Վասն այլ պատշաճի անդէն համարեալ.

Զի նըրբամըտաց այնք իսկ են յայտ լեալ,

Ի քարտի դրոշմել այլ ոչ հարկ եղեալ:

Ներբող եւ ուրախատու բանս մատուցեալ առ Կարին քաղաք, առ ի ցնծալ, յունիլըն ընդ զիւր եւ զսուրբ մարտիրոսս եւ զնահատակսն.

 

Էւ արդ դու Կարին քաղաք պերճացեալ,

Ի մեծ արքայից որ եսդ հիմնեցեալ,

Առատ բարեօք լի, ճոխ վայելչացեալ,

Անուամբ հըռչակեալ եւ շըքեղացեալ,

 

Ուրա'խ լեր, ցընծա' յաւէտ պանծացեալ,

Զ՚ի քեզ նահատակք եղեն բազմացեալ,

Զէտ գարնանային ծաղիկք առբուսեալ,

Կարմրագոյն փայլմամբ հոտով բուրեցեալ:

 

 

Որք ի վաղ ժամանակ են սըղոցեալ,

Նիշքն ի շիրմի այնց կան յայտնաբանեալ,

Ոմանք հրով այրեալ, ոմանք քարկոծեալ,

Եւ շատք գըլխատեալ եւ զարիւնս հեղեալ:

 

Եւ այլք այլ կերպիւ են չարչարեցեալ,

Սարսըռելագոյն մահուամբ կատարեալ,

Շատք կախարանէ զխեղդումն ընկալեալ,

Ի սէր հաւատոյ ըզկեանսն մատուցեալ:

 

Աղօթիւք սոցին կաս պահպանեցեալ,

Շուրջ ըզքեւ որպէս զպարիսպ են կառեալ,

Որովք զօրացեալ ես, յախտից բուժեալ,

Ցուցմամբ հըրաշից սոցին հըրճուեցեալ:

 

Ահա յայս դարուս վըկայքս որ եղեալ.

Ներ այնց քաջ աղջիկն է գերազանցեալ,

Որ իբր հըզօր այր լեալ արիացեալ,

Յետ այնքան տանջմանց ըզմահ ընկալեալ:

 

Արդ յոմանց եղբարց հէքս եղէ հարեալ,

՚Ւ ի սիրոյ սըրբոցս եւս յաղթահարեալ,

Յետ ինչ միջոցի որ վերայ անցեալ,

Զսակաւ բանս հիւսել եղէ յօժարեալ:

 

Ներ թըւոջս որ էր հազարաւորեալ,

Երկ հարիւր վաթսուն յոր յարաբարդեալ,

Փետըրվար ամսոյ օր տասն եւ հընգեալ,

Յիմս դըժբախտ դիտմանց պահու պատահեալ:

 

Ի հանդիպողացդ խընդրեմ աղերսեալ`

Յիշել զիս յաղօթս ձեր հաճոյացեալ,

Որ եւ Տէր լիցի համայնցս ողորմեալ,

Աստ եւ հանդերձեալն առնել ցընծացեալ:

Երգս ի վերայ Դըւնըկցի նոր նահատակացն, այսինքն արիասիրտ Վառվառ անուն աղջկանն եւ եղբօրն եւ միւս կնոջն: Երգի որպէս - իմ աննման յոյժ գովելի արայի գոյն` սէն կիտերսըն պէն աղլարըմ պաշը …

 

Ի զուր մատնեալ ըմբըռնեցար,

Բըռնակալաց յատեանն կացար,

Ընդդէմ նոցա արիացար,

Երանուհի դու կոյս Վառվառ,

Աւաղ, աւաղ, ջահ հոգւոյդ էր վառ:

 

Համբերեցեր շատ տանջանաց,

Կըրկին կըրկին բանտի վըշտաց,

Յաղթեցեր դու քոյդ ներհակաց,

Երանուհի արիդ Վառվառ,

Աւաղ, աւաղ, ակն հոգւոյդ պայծառ:

 

Էղբայրդ եւըս ըմբըռնեցաւ,

Նահատակեալ կատարեցաւ,

Ընդ վըկայսըն իսկ դասեցաւ,

Երանելին այն քաջ Գասպար,

Աւաղ, աւաղ, ընդ սուրբս լեալ ի շար:

 

Ներ տանն ըզքեզ պահօղ կինն այն`

՚Նդ քեզ ընկալաւ ըզսուրբ վախճան,

Պըսակակից քեզ գոլ արժան,

Երանուհի այն Մարիամ,

Աւաղ, աւաղ, հոգւով քեզ երամ:

 

Նանիր կենցաղս անարգելով,

Անանց փառաց հասանելով,

Համայնց Փըրկչին հարսնանալով,

Երանելի նոր նահատակք,

Աւաղ, աւաղ, եղէք լուսոյ ակք:

 

Էջ լոյս յերկնից ի ձերդ տապան,

Համայն տեսօղքն ուրախացան,

Փըրկչին եղեն տիր գոհարան,

Դուք երջանիկ նոր նահատակք,

Աւաղ, աւաղ, լուսոյ ընդունակ:

 

Է գիտողաց հրաշք ձեր յայտնի,

ՄԵԾԵՌ թըւոջս որ կատարի,

Ի նօտարէս երգս յարմարի,

Ձերդ օգնութեան եմ միշտ փափագ,

Աւաղ, աւաղ, հասցէ ինձ արագ:

Ներբողական տապանագիր ի վերայ սոյն նահատակացս. անուն յարմարողին եւ թուականն գտանի ի վերջին տանն .

 

Գեղապանծ ըզլոյս զոր Սուրբք ըզգեցան`

Ըզնոյնըն ըզգենուլ մատնեաց յանձն զենման

Արարչին ի փառս զՎառվառ քոյր իւրեան,

Ջանայր ազատել ծարաւեաց յարեան:

 

Սիրտ արի յինքըն բերեալ սա զգետնեաց

Զերկիւղ վըտանգին` զոր բըդեաշխն ազդեաց.

Պարանն ի փողին զգին կենաց կըշռեաց,

Զմանեակ ոսկեթել զյաղթանակ ընտրեաց:

 

Արփւոյն ի շողոյ ունել զջերմութիւն,

Բարձրացեալ յերկրէ էջ յայս խորութիւն,

Րենական զինուք եհատ զզօրութիւն

Բանսարկուին` լարեալ զհաղբ յորսառութիւն:

 

Ի յաբեղայէ Շընորհ ձայնելոյ,

Ի յաւելածուէ Սաղիմայ սըրբոյ,

Գըրի սա ի սէր քումըդ կորովւոյ

Ի փըրկչականի ԷՆԲԱՌըՆ թըւոյ:

Երկրորդ տապանագիրն ի վերայ երանուհւոյ Վառվառ նահատակին` զոր նախատառքն յայտ ածեն: Նմանապէս եւ անուն հիւսողին եւ թուականն ի վերջին տան գտանի.

Վաղագոյն տըռփումնդ ի քեզ այդ փառաց

Ցոլանայր արեւ շողով շընորհաց,

Իբրեւ եղջերու առ ջուրըն կենաց`

Դիմեալ զովացար ըստ քոյդ տենչանաց:

 

Աղաւնիդ Նոյեան ըզշիւղ ձիթենւոյ

Գեղուղէշ ծաղկեալ յարեւոյդ տընկոյ`

Կայսերաց առ կայսրն նուէր թագուհւոյ

Մատուցեր կոյսըդ պըսակ քում գըլխոյ:

 

Ռըմբաւոր արանց մարտին քաջութեան,

Բաղձաւոր տիկին զէնըն յաղթութեան

Ըզգեցեալ մարտեար ընդդէմ չարութեան,

Պատառչաց գառինդ` յուսով յարութեան:

 

Վերնական բարեացն յարդարեալ մըթեր

Գումարիլ ի քեզ յուսով յայս մըտեր.

Յայս գուբ խորափոր զգանձ լուսոյ գըտեր,

Որով զարդարեալ զանձնըդ պըճնեցեր:

 

Ամսոյ չափ եօթան աւուրց տանջանաց

Տոկումնըդ քեզ ետ ըզզարդ պարծանաց.

Զհարսնական զմանեակն նըման կուսանաց.

Ընկալար զօժիտ` ցուցակ յարգանաց:

 

Ռետինըդ քաղցու ըստեանց մօր լուսոյ

Դիել բաղձալով ի գիրկ թագուհւոյ,

Գըգուեցար ի դուռն սուրբ եկեղեցւոյ,

Կապ խեղդին ի փողդ յաղթել քո մահու:

 

Յովհաննէս անուն յոմն աբեղայէ,

Սաղիմայ սըրբոյ ի յաւելածուէ,

Գըրի սա ի սէր յընծայեալ սըրտէ

ԷՆԲԱՌՆ ի թիւ որ փըրկչականն է:

Երրորդ տապանագիր ի վերայ ընդ նոյն աղջկանն կախեցեալ Մարիամ կնոջն, որպէս տեսանի ի գլխատառսն. եւս եւ անուն շարահիւսողին եւ թուականն ի վերջին տանն.

 

Մեծ վայելչութեան փառաց պըսակին

Բաղձայր տոչորմամբ վերընտրեալ տիկին.

Արդարոց դասուց կուսանաց ջոկին

Կըցորդիլ յուսայր բարեպաշտ այս կին:

 

Րենական բարեօք լինել պանծացեալ,

Ըզպարտըս մեղաց ջընջել յուսացեալ,

Ի մահ ետ զանձն տոռամբ կախեցեալ,

Զհաւատոյն զպատիւ անբիծ պահեցեալ:

 

Արփւոյն շնորհաց լոյս ծագեալ ի սիրտ իւր`

Յերկրէս ելանել հաճեալ ախորժիւր.

Միածնին ի փառս թաքոյց ի տան իւր

ԸզՎառվառ կոյսըն` մահակիցըն իւր:

 

Յովհաննէս անուն հիւսեաց աբեղայն

Սըրբոյն Սաղիմայ զայս տապանի բան`

Ի պատիւ իւր մօրն Մարիամ անուան

Յամի ԷՆԲԱՌՆ թըւոյ փըրկչական: ²