ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

113.
ՅՈՎԱԿԻՄ ՍԱՄԱԹԻԱՑԻ
† 1843 օգոստ. 17

Ընդ այս ժամանակ Սամաթիացի երիտասարդ ոմն հայազգի Յովակիմ անուն` որ չորս ամօք յառաջ ընկալեալ էր զմահմէտական օրէնս, եւ ապա զղջացեալ եւ կերպարանափոխ եղեալ ըստ տարազու Եւրոպացւոց, եւ գաղտնի խոստովանեալ քահանայի իւրում շրջէր յանծանօթս, մատնութեամբ ոմանց կալանաւորեալ մատնեցաւ ի տանջանս: Պատրիարքն եւ ամիրայք չհամարձակեցան աղաչաւոր լինել առ Բ. Դուռն, զի անարգութիւն էր Մահմէտական դենին, եւ խրատ տային ողորմելի ծնողաց բանտարգելոյն երթալ աղաչել զդեսպանն Ռուսիոյ:

Եւ նոցա գնացեալ ետուն աղերսագիր դեսպանին, որոյ ընթերցեալ զթուղթն` իսկ եւ իսկ հրամայեաց երթալ առ Լօրտ Քանինկ դեսպանն Անգլիոյ, եւ մատուցանել նմա զայն թուղթ:

Ընթերցեալ դեսպանին Անգլիոյ զաղերսագիրն, եւ տեսեալ զարտասուաթոր աղաչանս նոցին, առաքեաց զԲիզանի զառաջին թարգման իւր ի Բ. Դուռն, առ վէզիրն մեծ Րէուֆ փաշա եւ առ վերատեսուչն արտաքին գործոց, զի ի շնորհս երեսաց իւրոց ազատութիւն տացի բանտարգեալ երիտասարդին այնմիկ: Գնացեալ թարգմանն խօսեցաւ առ վէզիրն զխնդիր դեսպանին, եւ ընկալաւ պատասխանի, թէ «յետ երկուց աւուրց ժողով ունի լինել նախարարաց եւ օրէնսգիտաց, եւ ի ժողովին յայնմիկ յայտ առնեմ զխնդիր դեսպանի ձերում, եւ հանեալ ի բանտէ զկալանաւորն առաքեմ առ նա»: Եկեալ թարգմանն պատմեաց դեսպանին որպէս լուաւն, եւ դեսպանն մխիթարեաց զողորմելի ծնողս բանտարգելոյն համբերել աւուրս երկուս, եւ տեսանել զորդի իւրեանց առ ինքեանս:

Եղեւ ժողովն ի Բ. Դրան, եւ պատմեաց վէզիրն զբարեխօսութիւն դեսպանին վասն ուրացեալ կալանաւորին. բայց դենպետն եւ Րիզա Ալի փաշա եւ այլ եւս երկուք ի մոլեռանդ նախարարաց` արհամարհեալք զխնդիր նորա` վճռեցին գլխատել զնա ըստ օրինացն Մահմէտի. եւ գլխատեցաւ ողորմելի երիտասարդն ի Պալըգ բազար դուռն Կոստանդնուպօլսի յետ բազում յորդորանաց եւ խոստմանց մեծամեծ պարգեւաց, զի դարձեալ յանձն առցէ ընդունիլ զմահմէտականութիւն. բայց նա ուրախութեամբ եւ փառաւորելով զՅիսուս Քրիստոս` խոնարհեցոյց զգլուխն առաջի դահճին, որ ձգեաց եւ ընկէց զգլուխն միով հարմամբ, որոյ եւ ես եղէ իսկ ականատես, եւ եդաւ բեղոյրն (շափղա) ընդ երաստանաւ գլխատելոյն ի նախատինս քրիստոնէութեան:

Ընդ այս զայրացեալ դեսպանն Անգլիացւոց` ընդ որում եւ դեսպանք այլոց տէրութեանց` բողոք կալան զայսմ բարբարոսական գործոյ Բ. Դրան, եւ գրեցին առ կառավարութիւնս իւրեանց, եւ թագաւորք Եւրոպացւոց համաձայնութեամբ եւ խորհրդով միմեանց յետ հնգից ամսոց գրեցին առ Օսմանեան կառավարութիւնն խստիւ պահանջելով զազատութիւն եւ զհամարձակութիւն կրօնի ամենայն ազգաց. այնպէս զի թէ ուրացեալ ոք վերստին ստրջացեալ դարձցի յառաջին կրօնս իւր, մի' լիցի նմա բռնութիւն. եւ եթէ ոք կրօնափոխ լինել կամիցի, զոր օրինակ Քրիստոնեայն կամիցի լինել Մահմէտական, եւ կամ Մահմէտականն` Քրիստոնեայ, մի' արգելցի բնաւ, այլ թոյլ տացի ամենայն ումեք պաշտել զո'ր կրօն եւ ինքն կամիցի:

Առաջարկեցին դեսպանք զայս պահանջումն կառավարութեանց իւրեանց Բ. Դրան, եւ հրամանաւ արքայի եղեւ ժողով մեծ ի պալատին, ուր կոչեցաւ եւ դենպետն, եւ յետ բազում բանախօսութեանց եւ խորհրդածութեանց զայս պատասխանի որոշեցին տալ Եւրոպացւոց. թէ «կառավարութիւնս յօժարութեամբ սրտի ընկալաւ զայդ առաջարկութիւն, բայց ի գործադրութեան մասին ոչ կարեմք այժմ հարտարակել ի լուր կրօնամոլ ժողովրդեան մերոյ, այլ խնդրեմք եօթնամեայ ժամանակ ի հրահանգել եւ ի համոզել զբիրտ հասարակութիւն մեր առ սակաւ սակաւ. ապա թէ ոչ` աղմուկ մեծ ծագի աղէտալի ի վնաս Քրիստոնեայ ազգաց»:

Այս մահ եւ նահատակութիւն Յովակիմայ եղեւ սկզբնապատճառ ազատութեան կրօնի. զի որք յառաջն բռնութեամբ ուրացուցանէին եւ յեղաշրջէին զբազումս ի Մահմէտական կրօնս, զոմանս յորդորանօք եւ խոստմամբ պարգեւաց, եւ զոմանս ահիւ եւ սպառնալեօք, տանջանօք եւ մահացուցմամբ, այս ամենայն բարձաւ ի միջոյ եւ խափանեցաւ, եւ համարձակ թոյլտուութիւն եղեւ կրօնի ամենայն ազգաց պաշտել զկրօնս իւրեանց, շինել եւ նորոգել զեկեղեցիս առաւել վայելուչ եւ պայծառ քան զառաջինն. եդաւ զանգակատուն յեկեղեցիս Հայոց եւ Յունաց` փոխանակ անախորժ ձայնից ժամակոչաց. եւ ազատութիւն տուաւ կրօնափոխութեան ամենայն ազգաց եւս եւ Մահմէտականաց առանց անարգելոյ եւ հայհոյելոյ զկրօնս եւ զհաւատս այլոց, որպէս տեսանեմք այժմ: ¹