ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

20.
ՄԱՐՏԻՐՈՍ ՀԻԶՆԱՑԻ
† ԺԵ դար

Երանելի Մարտիրոսս այս էր ի գաւառէն Հիզնայ. եւ վասն դառնութեան աւուրցս եւ աղքատութեան ժամանակիս` ջաղաց մի առեալ էր յանօրինաց, եւ ինքն եւ եղբարքն իւր այնու վճարէին զկեանս իւրեանց: Եւ եկեալ քուրթ կին մի ի նոյն ջաղացն վասն աղալոյ ցորեան: Եւ յանկարծակի եկին այլազգիքն շեխեր ի ջաղացն ի նոյն գեղէն, եւ տեսին զկինն զՄարտիրոսն միայն ի ջաղացն, եւ ասացին թէ «Հետ կնոջդ այդ չար գործեալ ես»:

Եւ նա ասէր. «Այն գործն ձեր է եւ ազգին ձեր. Քրիստոսն մեր սուրբ է եւ զսրբութիւն սիրէ. նոյնպէս եւ ծառայքն Քրիստոսի սուրբ են եւ զսրբութիւն սիրեն»:

Եւ նոքա քարշեալ զնա ի վերայ երեսաց իւրոց եւ տարեալ յատեան կացուցին եւ ասեն թէ «Տաճկացի'ր եւ կամ զմահ յա'նձն առ»:

Եւ նա երկուցեալ ի մահուանէ` խօսեցաւ ըստ կամաց նոցա:

Եւ կացեալ անդ ի մէջ եղբարցն իւրոց գաղտագողի ամ մի, եւ ապա փախուցեալ անտի զինուորական ձեւով եւ եկեալ յերկիրն Արճիշոյ, ի մեծահռչակ ուխտն Աստուածածին, որ այժմ Մեծոփայ վանք կոչի, առ երջանիկ եւ աշխարհալոյս վարդապետն հայկազեան սեռի Թումայ րաբունապետն, յորոյ բարի անունն եւ ի քաղցր վարդապետութիւնն դիմեալ եւ խոստովանեալ զակամայ ուրացութիւնն իւր, եւ առեալ ի նմանէ զարձակումն մեղաց:

Եւ մնացեալ ի սուրբ ուխտն զերիս ամս` պահօք եւ արտասուօք եւ աղօթիւք եւ լալագին պաղատանօք անցուցանէր զկեանս իւր, եւ զծանրութիւն ուխտին բառնայր` կարի յոյժ աշխատութեամբ:

Եւ ասէր վարդապետին թէ «Կամք իմ այս են, զի երթամ սրտիս յօժարութեամբ ի մէջ այլազգեաց եւ դաւանեմ յայտնապէս զՔրիստոս Աստուած ճշմարիտ եւ հեղում զարիւն իմ վասն անուան Նորա»:

Իսկ վարդապետն արգելոյր եւ ասէր. «Ո'րդեակ, մի' տար զքեզ ի փորձութիւն կամաւ, զի ո'չ է հրամանք Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, այլ աղաչել զԱստուած փրկել ի փորձութենէ: Եւ թէ գայցէ փորձութիւն, խնդրել պարտ է յԱստուծոյ տալ համբերութիւն»:

Այլ թէպէտ արգելոյր զնա, արարիչն Աստուած կատարեաց զկամս նորա, քանզի թոյլ ետ գալ ի վերայ նորա փորձութիւն, եւ պահեաց արի եւ քաջ զվկայն Քրիստոսի: Քանզի աւերեալ երկիրն Արճիշու եւ վարդապետն փախուցեալ յանօրէն թագաւորէն արեւելեան Շահրուղ կոչեցեալ, եկն բնակեցաւ ի վանքն Բաղիշոյ, ի սուրբ ուխտն Աստուածածնի, որ այժմ Աւեխու կոչի: Իսկ Մարտիրոսն յետ սակաւ աւուրց եկն առ վարդապետն մխիթարիլ ի նմանէ. եւ կացեալ անդ զաւուրս Ժ: Եւ յանկարծակի եկեալ ի նոյն գաւառէն Հիզնայ, տեսեալ զՄարտիրոսն, ճանաչեցին եւ ասեն. «Դու երբեմն տաճկացեալ ես եւ այժմ ի վանքս յի՞նչ ես եկեալ»:

Եւ նա ասէ. «Յայնժամ յոչ կամաց ուրացուցին զիս. եւ այժմ իմ կամաւ քրիստոնեայ եմ»:

Եւ նոքա եդին չուան ի պարանոցն, եւ առեալ տարան ի քաղաքն առ դատաւորն եւ ամիրայն, եւ ասեն թէ «Այրս այս յերկրէս մեր է եւ տաճկացեալ է. եւ եկեալ գտաք ի մէջ աբեղայիցն»:

Իսկ դատաւորն եւ ամիրայն հարցեալ զՄարտիրոսն եւ ասեն. «Սո՞ւտ է թէ ճշմարիտ, ա'յր դու»:

Ասէ Մարտիրոսն. «Ճշմարիտ է. ես ոչ ուրանամ զմեղս իմ զոր գործեցի, եւ յԱստուծոյն իմմէ ամօթով եղէ»:

Ասէ դատաւորն. «Այժմ տաճի՞կ ես թէ քրիստոնեայ»:

Ասէ սուրբն. «Քրիստոնեայ եմ եւ Քրիստոսի ծառայ»:

Ասէ դատաւորն. «Ապա վասն է՞ր տաճկացար»:

Ասէ Մարտիրոսն. «Սուտ եդին ի վերայ իմ եւ ի մահուանէ երկեայ»:

Ասէ դատաւորն. «Եթէ ոչ դառնաս յօրէնքն մեր, մահու ես պարտական»:

Եւ նա ոչ ետ նմա պատասխանի:

Յայնժամ առեալ զնա եւ տարան առ ամիրայն Շըխ Մահմատ: Եւ նա ժողովեալ զբազմութիւն անօրինացն եւ հանեալ զկապայն` հագոյց Մարտիրոսին, եւ արգելեաց ի բերդն զաւուրս Բ: Եւ պարգեւս մեծամեծս խոստանայր նմա եւ ասէր թէ «Հեծուցանեմ զքեզ ի ձի եւ շուրջ ածեմ ի մէջ քաղաքիս»: Եւ նա ոչ տայր պատասխանի, այլ խնդրէր դիպող ժամ, զի յայտնեսցէ զպայծառութիւն հաւատոյն: Զգեցեալ էր զրահն հաւատոյ եւ խնդրէր զտեղի պատերազմին: Եւ եդեալ զսաղաւարտն յուսոյ ի գլուխն իւր եւ կամէր ներկել ի նոյն արեանն: Վառեալ էր սիրովն Քրիստոսի անտեսաբար, եւ մնայր զի յայտնապէս երեւեսցին նշանք սիրոյն: Պատրաստէր զինքն ի մարտ հանդիսին եւ հայցէր զտեղի ճակատուն: Զարդարեալ էր զիւղ ճրագին եւ ցանկայր հրաւիրման առագաստին: Ունէր զհանդերձ հարսանեաց եւ ակն ունէր կոչման փեսային:

Զարմանալի՜ գործ` քանզի Աստուած եւ հրեշտակք, դեւք եւ այլազգիք ուրախացեալ էին ի գործ Մարտիրոսին, եւ քրիստոնեայք տրտմեալ էին: Ուրախանայր Քրիստոս, զի հանդերձեալ էր առնել զնա իւր չարչարակից, զի խառնեսցէ ի գունդս մարտիրոսաց: Ցնծային հրեշտակք եւ մնային պսակել զնա թագիւն արքայական եւ խառնել ի գունդս լուսեղինաց: Այլ եւ դեւք կուրացեալ մտօք եւ մահմետականք կամարարք նոցին ոչ իմանային զծածուկ խորհուրդ Մարտիրոսին, կարծէին դառնալ ի հաւատս իւրեանց:

Յայնժամ երանելիս Մարտիրոս յուղարկեաց քրիստոնեայ տղայ մի յեկեղեցին, եւ բերեալ ի սուրբ խորհրդոյն, հաղորդէր մարմնոյ եւ արեան Տեառն: Եւ հանեալ զբրդեղէն ասուին իւր, յանձնէր եւ ասէր. «Տարեալ տուք ի վարդապետն իմ եւ ասացէք նմա. մի' տրտմիր ի յայտնի համբաւս իմ, քանզի վաղիւն տեսանես զմեծագոյն հանդէսն իմ. այսօր այլազգիքն ուրախացեալ են եւ քրիստոնեայք տրտմեալ. այլ վաղիւն կամին տրտմիլ դասք անօրինաց, եւ ուրախացեալ ցնծան ժողովուրդք քրիստոնէից»:

Յայնժամ իջուցեալ զՄարտիրոսն ի բերդէն, հեծուցեալ ի ձի: Եւ դասք անօրինացն առաջի նորա գնացեալ սուսերամերկ` հանդերձ դիւական երգօք, թմբկօք եւ պարուք: Եւ ածեալ ի շուրջ զքաղաքն ամենայն` աւետիս տային միմեանց թէ «Բարձրացաւ օրէնք մեր առաջնորդին եւ յաւելաւ ժողովուրդ նորին»:

Իսկ սուրբն թաքնաբար ծիծաղէր զանմտութիւն նոցա եւ ասէր ի սրտի իւրում թէ «Այժմ յայտնեմ զխորագոյն բարձրութեան հաւատոյ ձերոյ եւ յամօթ առնեմ զձեզ զամենեսեան եւ ցուցանեմ սուտ եւ ընդունայն, զսնոտի եւ զխաբեբայ օրէնք ձեր»:

Յայնժամ եկեալ ի դուռն բերդին, իջեալ ի ձիոյն, դարձաւ յարեւելս եւ երկրպագեալ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ` աղաղակեաց մեծաձայն. «Քրիստոնեայ եմ եւ Քրիստոսի ծառայ. եւ զՔրիստոս ճշմարիտ Աստուած եւ Տէր խոստովանիմ: Հաւատամ ի Հայր եւ յՈրդի եւ ի Սուրբ Հոգին, երեք անձինք եւ մի բնութիւն եւ մի աստուածութիւն կատարեալ: Այս ժամուս ցանկացայ եւ արդ փափագանաց իմոց հասի»:

Յայնժամ յամօթ լեալ դասք անօրինացն, միաբանեալ ի վերայ նորա, ասեն. «Մի' ասեր զայդ. ապա թէ ո'չ` այժմ սպանանեմք զքեզ»:

Ասէ երանելին Մարտիրոս. «Ասացեալ եմ միշտ եւ դարձեալ ասեմ. պարգեւատուն իմ եւ կեցուցիչ Քրիստոս է, Աստուածն իմ եւ ստեղծօղ, որդի Հօրն երկնաւորի եւ ծնեալն ի սուրբ կուսէն Մարիամայ: Իսկ դուք սուտ եւ խաբեբայ, անօրինաց հետեւողք եւ ժառանգորդ գեհենին»:

Ապա դիմեցին առ հասարակ ի վերայ նորա եւ քարամբք քարկոծեցին, մինչեւ ծածկեցաւ ի քարանցն մարմին քաջ նահատակին Մարտիրոսի. քանզի ջարդեցին զգլուխ նորա, այլ յայնժամ պսակեցաւ յարքայէն Քրիստոսէ: Կոտորեցին զմատունս նորա, այլ եղեւ բացօղ դրանն երկնից: Խորտակեցին զբարձսն անդամոց Մարտիրոսին, այլ ընթացաւ ի ճանապարհն երկնից: Ջախջախեցին զդաստակ ձեռացն, այլ առաւել զպարգեւս ընկալաւ: Այլայլեցին զպատկերն գեղեցիկ, այլ ուրախացաւ Քրիստոս ընդ քրտնաջան մշակն: Մանրեցին զոտս Մարտիրոսին, այլ քայլեաց ի կամարն վերին: Մերկացուցին զմարմին Մարտիրոսին, այլ զգեցաւ զլոյսն անճառելին: Ներկեցին արեամբ զնահատակ ցանկալին, զի երեւեսցի պայծառ փառօք յաւուր դատաստանին: Ծածկեցին քարամբք զանձն պատուական, զի խնդրեսցէ զնա թագաւորն յաւիտենական:

Յայնժամ ուրախացեալ դասք քրիստոնէիցն եւ եկեալ քահանայք եւ ժողովուրդք Բաղէշ քաղաքին` բարձին զմարմին Մարտիրոսին եւ տարեալ թաղեցին առ դրան սուրբ եկեղեցւոյն Գէորգեայ: Եւ է բարեխօս առ Քրիստոս ամենայն քրիստոնէից: ¹