Պատմութիւն Հայոց

Գ. Իսկ զհետ սորա, ըստ այլայլման իրաց եւ ժամանակաց եւ դիպելոյ աշխար հիս Հայոց բազմամբոխ դարուց, երբեմն խաղաղութեան եւ երբեմն սաստիկ եւ անբաւ շփոթմանց, միաբանութեան առ միմեանս եւ երկպառակութեամբ ճեղքելոյ ի միմեանց` կալ ոմանց ըստ աստուածային հրամանատուութեան ի հնազանդութիւն բնիկ իւրեանց Արշակունի թագաւորացն, եւ այլոց ծառայել կամաւ աւտար թագաւորացն` ի կորուստ անձանց եւ աշխարհիս. որք ի միաբանելն տեսանէին զԱստուծոյ աւգնականութիւնն յանձինս եւ յաշխարհս, եւ ի քակտելն եւ ի պառակտելն ` զվնաս եւ զկորուստ յանձինս եւ յաշխարհս ։
       2 Որում երկրորդ գրոցն անուանեն զոմն պատմագիր, կոչեցեալ Փաւստոս Բուզանդացի. եւ վասն զի կարգելոցն առ ի նմանէ ի տեղիս ուրեք կարծեցին ոմանք բանք ինչ ոչ յարմարք եւ դիպողք, որպէս առաջնոյն ճշգրտաբանութիւն, Ագաթանգեղոսն կոչեցելոյ` յերկուացեալ հարկաւորին չասել զայնպիսի անպատշաճ կարգումն բիւզանդացւոյ ուսելոյ։ 3  Քանզի Բիւզանդիոսս այս փոքրիկ քաղաքիկ էր, յառաջագոյն շինեալ յառնէ ումեմնէ Բիւզաս անուն կոչեցելոյ, մերձակայ Թրակացւոց սահմանակցութեանն. զոր եւ ի գալն աստուածակամ հրամանով սրբոյն Կոստանդիանոսի ի վերայ անթիւ բազմութեանն Գթաց ի պատերազմ, եւ առ եզերբն Ղեկովբ գետոյ արարեալ զիւր զաւրու բանակատեղս, որ եւ աստուածային տեսչութեանն լինէր արժանի, աւրինակեալ նմա յայտնապէս յերկնից աստեղեայ լուսատեսիկ նշան կենսատու խաչին, բերելով շուրջ զինքեամբ ճառագայթից նշանա գիրս, թէ «այսու յաղթեսցես». եւ նորա զարթուցեալ` յուսով երեւեցելոյ նմա սուրբ նշանին աւգնականութեան յաղթեալ վանէր զթշնամեացն բանակսն, եւ խնդիր փութապէս գիւտիս այսմ հոգացեալ` ճեպով զիւր մայրն զերանելին Հեղինէ յԵրուսաղէմ առաքէր։ 4  Եւ թէ ո՛րպէս անդ ի ձեռն ջերմ խնդրոյ սրբոյ մարդոյն յայտնեցաւ կենաց փայտն` գիտէ ամենայն անձն, ի նորին գրոց տեղեկացեալ զգիւտ փրկութեան մերոյ։
       5 Եւ ինքն թագաւորն եկեալ ի յառաջագրեալ քաղաքիկն, որ անուանեալ կոչէր Բիւզանդիոս, եւ տեսեալ զսքանչելատեսիլ զամրութիւն տեղւոյն, թէպէտ եւ ծանրագոյն եւ բազում աշխատութիւն ի տեղւոջն ցուցանիւր` ոչ ինչ վեհերէր վասն աւգտակարութեան կղզւոյն. վասն զի շրջափակեալ յամենայն կողմանց` ծովածիր էր տեղին, բայց խուն ինչ ցամաքայատակ ճանապարհ, առանց շրջագայութեանց ջրոցն, որ ելանէր յարեւմուտս կոյս կաղաքին։ 6  Վաղվաղակի զձեռն ի գործ արկեալ` տայր հրաման հարթել զբարձրաբերձ զբլուրսն, որ ի ներքս ի կղզւոջն էին, եւ շինեալ քաղաք մեծապայծառ, զոր ըստ իւրում անուանակոչութեանն Կոստանդնուպաւլիս անուանէր, որ թարգմանի հայերէն` Կոստանդիանոսի քաղաք. զոր ոմանք ըստ հռովմայեցի բարբառոյն Պաղատն ասեն, որ թարգմանի արքունի։ 7  Իսկ որ յառաջագոյն շինեալ Բիւզանդիոսն էր` է թաղ մի յեզեր նորին քաղաքի, որ մինչեւ ցայսաւր նորին անուամբ կոչի Բիւզանդիոս։ 8  Եւ յայնմհետէ վտակք գիտութեան, որպէս ի թագաւորանիստ վայրի, յորդեալ բղխեն ի քաղաքէն. որպէս եւ յամենայն կողմանց յաշխարհէն Յունաց քաջ ուսեալքն անդ փութան հանդիսանալ, եւ մինչեւ ցայսաւր առաւելեալ տարածին յամենայն կողմանս նորա իմաստութեան վտակք։
       9 Արդ յայնպիսումն քաղաքի եւ ի մէջ այնչափ բազմութեանն ուսելոյ վարժեալ այրն Փաւստոս այնպիսի ինչ արդեաւք անհաճոյս լսողաց բանս կարգէ՞ր ի պատմութեան իւրում։ 10  Քա՛ւ եւ մի՛ լիցի։ 11  Ուստի եւ անհաւատալի իմում տկարամտութեանս կարծեցեալ գործն` ասեմ, թէ գուցէ այլ ոք յանդուգն եւ անհրահանգ բանիւ լրբաբար ձեռն արկեալ յիւրն` գրեաց զինչ պէտս ըստ կամի. եւ կամ զի ուրուք անկարեալ դիպողս` այլաբանեալ վնասեաց, եւ անուամբ Փաւստոսին զիւրոյ յանդգնութեանն սխալանս համարեցաւ ծածկել. եւ այն յայտնի ցուցանի ամենայն հայեցողաց. քանզի են ոմանք ի Յոյնս, այլ մանաւանդ առաւել յԱսորիս, բազումք սպրդեցին գալ յայսպիսի յայրատութիւնս. արք տգէտք եւ յանդգունք գրեցին յինքեանց ճառս ընդունայնս եւ անպիտանաբանս եւ խառնեալ եդին ի գիրս գիտուն լսողաց. այլ ընտրող մտաց ճանաչի յայտնապէս գիտնոցն բանք եւ անմտացն շաղփաղփութիւնք։