684 թուականի պատմութիւն

[ ԼԳ. Յաղագս սրբական առն Աստուծոյ Իսրայեղի քահանայանալոյն եւ գիւտ Սրբոյն խաչին՝ վիպասանումն զրուցատրաբար]
       1  Այլ քանզի աղբիւր ուղփաճեմ իջիւք էր այրն երջանիկ, ի յորդահոս քաղցր յիւրոց յոքունց արբուցանէր վտակաց, սաստկացեալ ունելով միշտ պատերազմ ընդդէմ Ենիբա թշնամւոյն, որով սովոր իսկ են առաքինազունքն ախոյեան քաջ եւ ընտիր ընտիր ընդդէմ նորա գտանիլ։ 2  Նոյն աւրինակ եւ սա գեղեցկազարդ արդարութեամբ էր վայելչացեալ անուանելով յաշխարհի. բղխեաց, արձակեաց յեղակարծ յոլովից ճաշակելիս զհոտ անուշից սրբութեանց սրբոց։
       3  Յետուստ ուրեմն յակնարկել Հոգւոյն Սրբոյ ի սիրտ վերադիտողին Դաւթայ՝ տուելով ի նմա զմեծն քահանայապետութիւն՝ ձեռնադրէ, զի կալցի իշխանութիւն՝ շահել զոգիս կորուսելոցն որպէս մեծն Պետրոս, եւ զանարատն մատուցանէ պատարագ որպէս զարին Ահարոն։ 4  Եւ մերձաւորք եւ հեռաւորք խրախճանակիցք ընդ այն լինելով՝ ի սրբական աջոյ նորա առցեն աւրհնութիւն։ 5  Բայց մեծ ահա զարմանք այն էին սքանչելեաց, որ յոլովից անհաւատալի իրն թուէր այն, ըստ կարգի կատարէր առ նա աւր ըստ աւրէ ըստ առաջին խորհրդոյ վերին ցուցականութեանն։ 6  Սակս որոյ ի դէպ էր առ նա առաքելական ձայնն, թէ՝ Զնախահրաւէր կոչեցեալսն արդարացոյց Աստուած եւ զարդարսն փառաւոր արար ։
       7  Արդ՝ յետ անցանելոյ ամի միոյ ի վերայ այնորիկ, սակս նախագուշակ հրամանին, որ ի վերուստ եղեւ նմա ազդումն, ցանկութիւն յոյժ սուրբ երէցն ունէր խնդրել զփափագելի խաչն՝ զծածկեալն սրբոյն Մաշտոցի ի Գիս անուանեալ գեւղ, որ յՈւտի գաւառի։ 8  Եւ վասն զի ինքն՝ առաջնորդ բարի եղբարցն, զսիրոյն խորհելով առ ամենեսեան, կատարեալ զպատուիրանն՝ զգեցեալ զճշմարտութիւն Աստուծոյ ի ծածուկ, վասն այնր բարեխնամաբար հոգացեալ զբոլորիցն աւգուտ՝ ոչ հռչակելով զծածուկ խորհուրդ ի հանդէս ամբոխից, զի խուսափել ջանայր ի մարդկան գովեստից, փախչել ի փառամոլ եւ ի սնապարծիկ ախտից, վասն այսորիկ զմի ոմն ի սրբասնելոցն քահանայից՝ նախամեծար պատուաւորաց հետեւող, իւրումն միայն զնա առնէր գիւտին այնմիկ, եւ ոչ ժողովով կամէր զերթն։ 9  Եւ նովաւ հանդերձ հասանէր ի նախասացեալ ի վայրն՝ ի Հինն եկեղեցի, եւ ոչ գիտելով ստուգել եւ ի նշմարել զտեղին։
       10  Նոյնժամայն նշան զարմանալի լինէր ի վերայ սաղարթապատ ծառոցն նոճիցն, որք երկաքանչիւր աստի եւ անտի միջաւորեալ ունէին յինքեանս զկոչարանն սուրբ։ 11  Որ իբրեւ եթէ ծագումն երեւեալ բոցաճաճանչ ի վերոյ ունել կամարաձեւ եւ ի նոյն միացեալ հաւասար գերակատար գմբեթին՝ բաւանդակապէս սահեալ ճառագայթէր ի ծայրս ծառոց նոճիցն ճշգրտապէս աղեղանդ, որ յամբս երեւի, փայլակնաբար ցայտէր ի ստորադրեալ քարատող եւ աղիւսաշար պուրատին, ուր կայր դադարեալ անդ խաչն Քրիստոսի։ 12  Գիտացեալ այնուհետեւ սրբոյն առն, եթէ յայնմ տեղւոջ է գանձն անկապուտ, առնոյր ի ձեռն բրիչ, պարեգաւտեալ իբրեւ զարին Աբրահամ՝ սկսաւ բրել զնկատեալ տեղին իւրով համահաւանեալ արամբքն։ 13  Եւ որպէս վայրափոսէր, հինգ էր քիլ կամ թէ աւելի ինչ՝ յանկարծակի երեւեալ տապան մի արծաթի՝ ժանգառագոյն, հնացեալ, որ եւ ունէր առ հասարակ հայ, հոռոմ եւ ասորի գիր եւ ցուցանէր ի նմա գոլ զմասն ի կենդանարմատ փայտէն։ 14  Կայր անդ նշանն Քրիստոսի արծաթաձոյլ, գեղազանեալ ոսկիազաւծ տեսակաւ, որ յաւէտ է ի խաչէն Տեառն ։
       15  Ապա այնուհետեւ հրճուալից եղեւ յոլովակի խնկարկութեամբ այրն Աստուծոյ, զուարթանայր հոգեծաղիկ պայծառութեամբ, յարակցաբար լեալ մարմնաքնարն Դաւթի երգոյն՝ յաւրինէր նուագս երաժշտականս. Աւրհնեցից զՏէր յամենայն ժամ ։ 16  Եւ որ ի կարգին է վասն շնորհելոյ երկիւղածաց իւրոց զնշանն, որ միշտ ապրեցուցանէ ի թշնամոյն, զայս անխլաբար ընկալեալ զնշան փրկութեան՝ յիւրն բերէ եկեղեցի։
       17  Յաւուրսն յայնոսիկ յերեւել նշանին եւ գալ հասանել ի հանգստարանն՝ մեծ եւ հրաշալի զարմացումն լինէր, որ լռել անհնարին էր զահեղ մեծ փառացն Աստուծոյ։ 18  Զի որպէս Կիւրղի, որ յԵրուսաղէմ էր հայրապետ, գրութեամբ ի Կոստանդիանոս՝ «Վասն երեւման խաչին», ասէ, եթէ՝ «Ցոյլքն լուսոյ մինչեւ ի Ձիթաստանեաց լեառնն ո՛չ միում կամ երկրորդում երեւեալ, այլ ամենայն բազմութեան քաղաքին ակն յայտնի ցուցեալ», նոյնգունակ եղեւ Արեւելեաց աշխարհիս լուսոյ խաչիս երեւումն ։ 19  Զի առ հասարակ ամենեցուն տեսեալ զսաստկութիւն լուսոյն, բոցաճաճանչ փայլմամբ՝ եկեալ ընդ ամբս երկնից, սլացեալ յայտ յանդիման։ 20  Ամենեցուն տեսեալ զել եւ զէջ շնորհացն ի վերայ ամենասուրբ խաչին, երբեմն՝ ի նմանութիւն հրոյ, երբեմն՝ ի նմանութիւն լուսոյ, երբեմն՝ ի նմանութիւն աստեղն, որ ծագէ յառաւաւտուն, զոր ոչ մի ոք, այլ աշխարհ ամենայն եղեն տեսողք մեծապայծառ սքանչելեացն ճառագայթից։
       21  Զի մինչ դեռ ի յերկինս ցոլացեալ էր մերձ առ տեղեաւն ի տաճարի Տեառն, ոչ միայն բնակչաց քաղաքին, այլ շրջակա համասփիւռ եւ համատարած ամենայն գեւղից եւ քաղաքաց, արանց եւ կանանց, այլ եւ հովուաց ի լերինս եւ անդիորդաց ի փոսս ճարակողաց եւ արդիւնարարաց ի դաշտս, որք աշխարհասէրք զպտուղս կապտէին, եւ բազում ճանապարհորդաց բացաւթէից ի հինգերորդում պահու գիշերոյն, այդոքիկ ամենեքեան տեսանէին զարփիահրաշ սքանչելիսն։ 22  Եւ եկեալ բազում ճեպով ընդ այլ բազում տեսողսն՝ ահիւ քաջասլաց քայլարանաց առ ի տես յախուռն խմբելոցն հոյլս հոյլս ի հանդիսի հաւթարձակ տեսարանին, եւ լցեալ զցանկութիւն փափագանացն, համբուրելով զՍուրբ խաչն Քրիստոսի, ընկալեալ զշնորհս եւ զողորմութիւն ի նոյն ինքն ի տենչալի զինէն՝ զհանդերձեալ վայելուչ զյաղթութեանն առեալ ընդունէին պարգեւս։ 23  Եւ զի բազումք ի գլխաւորաց աշխարհիս կողմանց կողմանց եկեալ էին ի տաւնն տէրունական նշանին, եւ վասն այնորիկ սաստիկ եւ ահեղ նշանացն, որ երեւէին ի վերայ խաչին, ոչ ոք իշխէր զգիշերն ի յարկսն յայն մտանել եւ ի քաղաքի Դաւթին աւթել, այլ այնուհետեւ ելեալ արտաքս ի սարաւանդակ վայրսն եւ զգիշերն ամենայն անդ աղաւթէին մինչեւ ցառաւաւտն ։ 24  Եւ ի ծագել արեգականն մտանէին ի գաւիթ եկեղեցոյն առաջի խաչին ահիւ եւ երկիւղիւ, եւ իսկոյն յարեալ ի հսկումն՝ խաչապայծառ տաւնին կատարէին գոհացողական պատարագ ի վերայ սեղանոյն ։
       25  Ապա յետ երեւելոյ հրաշիցս այսոցիկ, իբրեւ վերստին ընձիւղեալ վերածաղկէր հզաւրեղ, աստուածընկալ խաչ աշտարակին մեծի, յորժամ դաւանիլ հաւատացաւ յԱստուծոյ արժանաւորիլ մեզ ընդունակ գոլով աննման առծածկելի զինին եւ միշտ զմեաւք պահպանութեամբ պարունակեալ զիւրոյ արարչութեան գութն խնամոյ՝ անվթար առտուեաց մեզ Տէրն նեցուկ՝ զփրկական կայմն զպարզողն ի մեզ աստուածգիտութեանն առագաստ, թանց գիտութեանց դպրացն ջոկք եւ ուխտի մանկանց դասք մնային, զի ի նոցանէ էր ծածկեալ խորհուրդն։ 26  Ապա զգացեալ Աստուծոյ սպասաւորին, որ էր ի Հին եկեղեցւոջ անդ, զծագումն խաչին, վասն որոյ իբրեւ գիտակ այսմ լինէր այրն, քաջայաւժար կամաւ երթայր ի Մեծ Կուենից գաւառն՝ ի Գլխոյ վանաց եկեղեցին։ 27  Եւ անդ զսուրբն տեսեալ հիւղինակ՝ Իսրայէղ անուն, անկեալ առ ոտս նորա՝ պատմէր զբաւանդակն զանուրջտեսութիւն եւ մաղթէր հնարս գտանել եւ յայտնել նմա զիրացն հանգամանս։ 28  Նա իսկ ոչ առնոյր յանձն յայտնել նմա զխորհուրդն, եւ նորա դարձեալ ի տեղի իւր։
       29  Եւ ի վաղիւն առ նոյն այրն նոյն երկրորդէր տեսիլն. ունելով ձեռագիր՝ տայր նշան նմա այրն Աստուծոյ։ 30  Որոյ զայն ահատեսեալ սրբոյն, հմտաւորեալ, թէ ի վերուստ է ազդեցութիւնն, յայտնէ նմա զխորհուրդն, եւ զնոյն ինքն զկենսատու խաչն ցուցանէ եւ երդմնապատիժ սահմանադրությամբ պատուէր տայր նմա մի՛ ումեք պատմել։ 31  Այլ նա թէպէտ եւ բազմադաշին լեալ երդմամբ չպատմել ումեք, սակայն յետ սակաւ աւուրց ինչ դժրողաբար ուխտազանցեալ՝ երթայ առաջի կաթողիկոսին եւ այլոցն ամենեցուն հռչակեցուցանել զզրոյցն, զի չէր պարտ ծածկել ճշմարտութեանն։
       32  Ընդ որ հայրապետն Եղիազար հիանայր վասն պարգեւական աւետեացն եւ նոյնժամայն կամաւ իշխանին Ջեւանշերի գիր հրամանական առ Իսրայէղ առաքէր փութանակի՝ զչքնաղագիւտ զխաչն Քրիստոսի առ նա հասուցանել։ 33  Իսկ նորա հնազանդեալ հայրապետական հրամանին՝ փութով հասանէր ի սուրբ եկեղեցին։ 34  Եւ ինքնին մեծ իշխանն եւ սուրբ հայրապետն ամենայն մեծամեծաւքն անդ հասանէին եւ ակն յայտնի զնորոգափայլ խաչն Քրիստոսի տեսանէին, զոր սրբոյն Մաշտոցի իւր իսկ ձեռամբ եդեալ էր ի պահեստի, որով դարձուցանէր իսկ զաշխարհս Աղուանից ի կռոցն մոլորութենէ լուսածնութեամբ աւազանին շնորհաց։ 35  Եւ երկրպագեալք սրբոյ նշանին՝ անտի դառնային յարազուարճ բերկրանաւք՝ զտենչալին պարգեւաց տուող բարեբանելով։
       36  Յայնմհետէ մեծարու եղեալ քահանայն Աստուծոյ Իսրայէղ առաջի կաթողիկոսին եւ իշխանին եւ յաչս մեծամեծացն, առնոյր եւ հրաման ի նոցանէ գործել զամենայն համարձակապէս։ 37  Եւ յետ սուղ ինչ աւուրց վասն առաւել հրաշիցն եւ մեծամեծ սքանչելեացն, որ բազում անգամ եղեալ էր ի վերայ ծառոցն նոճից, կամեցաւ զի ի նուէր նշանին ձաւնեսցէ զնոսա ի պատկեր տեառնանման խաչին։ 38  Եւ առժամայն կոչեալ վարձաւորս արս ճարտարս հիւսանց եւ պատշաճաբար յաւրինեալ զնշան խաչին՝ քանդակակերպ զարդու դրուագելով պատրաստեցին զամենայն ըստ գործոյ Տեառն։
       39  Զայսոսիկ լուեալ եպիսկոպոսապետին եւ Ջեւանշերի՝ նոյնժամայն գրեն առ այրն Աստուծոյ Իսրայէղ, զի եւ նոքա հաղորդ լիցին հասանել ի ժամադրութիւն նաւակատեաց նշանին եւ յաւծումն Սրբոյ խաչին։ 40  Որում մեծաւ լրջմտութեամբ քաջահաւան այնմ եղեալ քահանային Տեառն՝ պատրաստական յաւրինէր զպէտս կազմութեան նուիրական տաւնին ըստ աւրինակի խաչազարդ պայծառութեանն ։ 41  Այլ նոքա հեղգական ծոյլութեամբն չժամանէին հասանել յամբովկ գործոյն ։ 42  Յայնժամ տեսիլ յԱստուծոյ երեւէր ի վերայ սրբոյ պատրիարգին Եղիազարու, զի մի պղերգեսցէ երթալ աւծանել զխաչն Քրիստոսի։ 43  Որոյ պարառաբար յարուցեալ առաւաւտուն՝ փութապէս հասանէր ի կարգեալ եկեղեցին՝ ի վիճակ Գիսաւան նահանգին։
       44  Քանզի յայնժամ իշխանն մեծ չուեալ էր ի կողմանս հարաւոյ՝ ի Սիսականեացն գաւառ, եւ վասն զի հայրապետն Եղիազար նմանակիր առաքելոցն էր բանիւք եւ գործովք, զպատրանաց ինչ ցնորս վրէժխնդրութեամբ վանէր եւ զոր ինչ ճշմարտութիւն՝ ծաղկէր, պսակ պարծանաց իւրոց վարկանէր, ջատագով այնմ լինէր խնդրոյ, երկասիրեալ առաքինազարդ ուղղափառութեամբ՝ յերիս անձնաւորութիւնս անշփոթելիս միշտ երկրպագել ուսուցանէր։ 45  Ծանուցեալ այնուհետեւ երջանիկ առն, եթէ աստուածպաշտութեան է խորհուրդս զարմանագործ տեսմանս, որ երբեմն առ Իսրայէղ քահանայ, ընդունէր զնա իբրեւ զԱստուծոյ սպասաւոր եւ առհանեալ մասն ի Սրբոյ խաչէն Մաշտոցի, նորին կամաւ եդեալ ի փայտակերպ նորոգաշէն նշանին՝ աւծանէր զխաչն իւղովն աւրհնութեան։ 46  Եւ կանգնեալ ի մէջ եկեղեցւոյն՝ առնէր նաւակատիս մեծապէս խնճոյիւք, հռչակաւոր հանդիսիւք, եկեղեցական ուխտիւ եւ հաւատացելոց դասիւք ։