Արդ
յետ
այսր
ամենայնի
հաւանութեանց՝
յամառեալ
զնոյն
ի
մէջ
բերեն.
բնութեամբ
են՝
ասեն՝
չարիք,
և
ոչ
կամածինք։
58
Եթե
բնութեամբ
իցեն,
ընդէ՞ր
աւրէնք
ի
թագաւորաց
դնիցին,
և
սաստք
յիշխանաց,
և
պատիժք
ի
դատաւորաց.
ո՞չ
ապաքէն
վասն
կարճելոյ
չարեացն։
Եթե
բնութեամբ
իցեն
չարիքն՝
ոչ
պարտի
աւրէնսդիրն
աւրէնս
դնել,
և
ոչ
իշխանն
պատիժս
ի
վերայ
չարագործին
ածել։
Ընդէ՞ր
պատժիցեն
զայն՝
որ
ոչ
կամաւքն
չար
իցէ,
որում
արգահատելն
պարտ
էր,
և
ոչ
պատիժս
ի
վերայ
հասուցանել։
Եւ
արդ
այնպիսւոյն
եթե
կին
շնայցէ,
չպարտի
մեղադիր
լինել.
քանզի
ոչ
կամաւ՝
որպէս
ասենն՝
յաւժարեցաւ
ի
չարն,
213v
այլ
բնութեամբ
բռնադատեցաւ։
Եւ
եթե
որդւոյ
իւրոյ
սուր
առեալ՝
ի
վերայ
խաղայցէ,
մի
լիցի
նմա
մեղադիր.
զի
ոչ
իւրով
կամաւ
երթայ,
այլ
չարն
տանի
զնա
յայն։
Եւ
եթե
[60]
ի
դրացւոյ
և
ի
բարեկամէ
թշնամանեսցի՝
մի
փոխարէն
թշնամանեսցէ,
այլ
առաւել
արգահատեսցէ
ևս.
զի
ոչ
եթե
նա
ինչ
թշնամանէ,
այլ
չարն՝
որ
բռնաբար
վարէ
զնա։
Նոյնպէս՝
յորժամ
դուստր
զմայր
անարգիցէ,
և
նու
զկեսուր
իւր,
և
կին
զայր,
և
ծառայ
զտէր,
և
եղբայր
զեղբայր,
մի
ինչ
տարցին
ընդ
միտ՝
որք
անարգեցանն,
այլ
արգահատեսցեն
նոցա
որպէս
ի
չարէն
բռնադատելոց։
59
Իսկ
եթե
տեսանեմք՝
եթե
թագաւորն
զիւրոց
աւրինաց
վրէժս
պահանջէ,
և
պահանջմամբ
վրիժուցն
զվնասն
կարճէ,
և
դատաւորն
զգողն
և
զաւազակն
պրկէ
և
քերէ՝
վասն
զվնասակարութիւնն
ի
միջոյ
բառնալոյ,
և
հայր
զորդի
դժնեայ
մահապարտեալ՝
դատաւորաց
մատնէ,
և
այլքն
ամենեքեան
իւրաքանչիւր
զանցնիւր
զանարգանաց
վրէժս
պահանջեն՝
կամ
անձամբ
կամ
իշխան214rաւք,
յայտ
է՝
թե
չարիքն
որ
գործին՝
կամածինք
են
և
ոչ
բնականք։
Բայց
աղէ՝
դու
զ[61]կարին
իսկ
զոք
շռայլեալ
ցանկութեամբ՝
պրկեա
և
մտրակեա,
տեսանե՞ս
թե
բնաւ
ամենևին
գտանիցի
ի
նմա
յիշատակ
ցանկութեանն։
Եւ
արդարև
ոչ
ինչ
ընդ
վայր
ասացեալ
է
բան
Իմաստնոյն,
թե
ծառայ
որ
ընդ
ունկն
ոչ
լսէ՝
ընդ
մկանունս
տան
լսել
նմա։
60
Նա
և
այլուստ
ևս
մարթեմք
իմանալ.
զի
մարդոյ
բնութիւն
բարեաց
ցանկացող
է,
և
ոչ
չարեաց։
Զի
շունն,
որ
շնայ,
մինչ
դեռ
իսկ
ի
գործ
շնութեանն
իցէ՝
եթե
շուն
ոք
կոչէ
զնա,
ըմբոստանայ.
և
պոռնիկն,
որ
յայտնի
պոռնկի,
զանուն
պոռնկութեանն
չախորժէ
լսել.
նոյնպէս
և
գողն
և
աւազակն,
և
այլ
ևս
չարագործքն,
թեպէտ
և
զգործ
չարագործութեան
գործեն՝
զանուն
չարագործութեանն
յանձն
ոչ
կամին
առնուլ։
61
Նա
և
կեղծաւորն
կեղծաւորեալ,
որ
մեղմեխանաւք
ընկերին
կամիցի
վնաս
առնել,
թաքուցանէ
զկեղծաւորութիւնն,
և
որպէս
թե
բարւոյ
ինչ
214v
խրատ
տայցէ՝
հրապուրեալ
արկա[62]նէ
ընդ
վնասիւք
զանմեղն.
և
եթե
ոչ
զբարւոյ
զդէմս
զգեցեալ
մեղմեղիցէ,
չկարէ
ըստերիւրել
յիրաւանց
զիրաւագէտն։
62
Նա
և
յորժամ
զխիստ
ոք
իշխան
կամիցի
ի
քաղցրութիւն
ածել,
չկարէ
յայտ
երթալ
ասել՝
թե
դու
խիստ
ես,
այլ
քաղցրախառն
բանիւք
մատուցեալ
ողոքէ՝
թե
դու,
տէր,
քաղցր
ես
և
բարերար
ամենեցուն,
ամենեքին
գոհ
են
զքէն,
բոլորք
առ
իրաւագէտս
ունին.
և
այնպէս
կարէ
մեղմով
քաղցրացուցանել
զխստութիւն
իշխանին,
և
խոնարհեցուցանել
ածել
յիրաւն
և
յարժան։
Նոյնպէս
և
առ
ցասուցեալն
և
տրտմեալն
և
առ
նախանձոտն
քաղցրութեամբ
ոք
մատչի
և
ցածուցանէ։
Եւ
անտի
յայտ
է՝
թե
բարեաց
ցանկացող
է
բնութիւն
մարդկան,
և
ոչ
չարեաց։
63
Եւ
եթե
գազանացն
գազանութիւն
չար
ինչ
բնութեամբ
կարծեցուցանիցէ
նոցա,
գիտասցեն՝
զի
կէսքն
յանասնոցն
ի
պէտս
արարան,
որպէս
և
արջառ
և
ոչխար
և
[63]
ամենայն
ինչ
որ
ուտելի
է
և
կրելի
է.
և
կէսքն
վասն
215r
երկիւղ
ի
միտս
մարդկան
ծնուցանելոյ։
Զի
թե
գազանք
ահագինք
են,
և
վիշապք
և
աւձք
և
այլ
ճճիք
վնասակարք,
և
մարդն
այնչափ
հպարտացեալ
է՝
մինչ
ըստ
Աստուծոյ
երկիւղին
սահմանս
արտաքոյ
ելեալ
անսաստէ,
եթե
այնպիսի
զարհուրեցուցիչք
չեին՝
ո՞րչափ
ևս
առաւել
չկայր
երբեք
յակաստանի։
64
Նա
և
նոքին
իսկ,
որ
չարքն
կարծին
անմտաց,
երբեք
երբեք
աւգտակարք
լինին
և
զերծուցիչք
ի
մահուանէ։
Զի՞նչ
չար
քան
զաւձ
կայցէ,
և
ի
նմանէ
թերիակէ.
և
ի
սպանող
դեղոց,
որ
ի
նենգութենէ
մարդկան
կազմեցան,
չև
հասուցեալ,
և
անդէն
բուժէ։
Եթե
բնութեամբ
չար
ինչ
էր
աւձ,
կամ
չարի
իրիք
արարած,
ապա
չգտանէր
ինչ
ամենևին
ի
նմա
աւգտակար,
և
ոչ
զգաւնանայր
երբեք
ի
գազանութենէ
անտի
իւրմէ.
նա
աւանիկ
տեսանեմք
ի
հնարագիտութենէ
թովչաց
զգաւնացեալ,
իբրև
զչուան
[64]
խաղալիկ
է
նոցա,
և
բազում
անգամ
բնակեալ
ի
տան՝
չմեղանչեն
բնակչացն։
65
Եւ
արդ
եթե
215v
հեթանոս
իցէ՝
որ
չար
ինչ
բնութեամբ
կարծիցէ,
յանդիմանեսցի
յիւրոց
արուեստակցացն
յաւձապաշտացն.
որ
այնչափ
զգաւնացուցանել
զաւձս
գիտեն,
մինչև
կոչել
յուռթիւք
ի
տունս,
և
կերակուրս
մատուցանել,
որպէս
Բաբելացիքն
վիշապին՝
զոր
պաշտեինն.
և
սպան
զնա
Աստուծոյ
սիրելին՝
նովին
ընտելական
կերակրովն։
66
Եւ
եթե
մոգ
իցէ,
և
չարի
արարած
զգազանսն
վասն
գազանութեանն
ասիցէ,
ի
հասարակաց
մտաց
փաշաման
կրեալ
ըմբերանեսցի։
Զի
եթե
գազանքն
չարի
արարածք
իցեն,
և
երկիր
բարւոյ,
զիա՞րդ
բարւոյն
արարած
չարին
արարածոց
դայեակ
մտեալ՝
սնուցիչ
լինիցի,
որք
ի
նմանէ
կերակրին
և
ի
ծոց
նորա
հանգչին.
զի
երկու
հակառակք
իրերաց՝
միմեանց
ծախիչք
են,
որպէս
խաւարի
լոյս,
և
ջեր
սառամանեաց։
[65]
Արդ
եթե
գազանք
չարի
արարածք
եին,
և
երկիր
բարւոյ,
ծախել
պարտ
էր
զնոսա
երկրի՝
և
ոչ
սնուցանել,
սպառել
և
ոչ
սերել.
ապա
եթե
երկիր
և
զգազան
216rսն
սնուցանէ
և
ոչ
ապականէ,
յայտ
է՝
եթե
յորմէ
արարչէ
երկիր
լեալ
է՝
ի
նմանէ
և
գազանքն
արարեալ
են.
և
չիք
ինչ
չար
բնութեամբ.
քանզի
չիք
ռինչ
չար
արարիչ
բնութեամբ։
Եւ
մանաւանդ
թե
և
գազանք
իսկ,
զոր
ասեն՝
թե
ի
չարէ
արարչէ
եղեալ
են,
ցուցանեն
թե
չեն
ուստեք՝
այլ
յերկրէ,
այնու
զի
յերկրէ
կերակրին
և
ի
նմա
բնակեն,
և
անդրէն
ի
նոյն
շրջեալ
հողանան։
67
Նա
թե
և
ի
չարէ
ինչ
եին
չարք
արարեալ,
ոչ
ինչ
ի
նոցանէ
աւգտակար
գտանէր,
այլ
ամենևին
իսկ
վնասակար։
Իսկ
արդ
եթե
տեսանեմք,
զի
կիսոցն
մորթքն
պատսպարան
մերկութեան
մերոյ
լինին՝
և
կիսոցն
ճրագուն
դեղ
նեղի,
և
այլ
ինչ
յանդամոցն,
որպէս
առիւծուն
և
արջոյ
և
այլոցն՝
ըստ
իւ[66]րաքանչիւր
մի
ըստ
միոջէ,
յայտ
է՝
եթե
ի
բարւոյ
արարչէ
լեալ
են,
վասն
միոյ
իրիք
աւգտակարին
գտանելոյ
ի
նոսա։
Զի
որ
չար
ինչ
է,
նորա
ամենայնին
վնասակար
է,
և
մորթ
և
միս.
այլ
զնոցա
որպէս
զմորթն
զգենումք,
և
ոչ
վնասէ,
և
զմիսն
216v
եթե
սիրտ
ուրուք
առնոյր
և
ուտէր՝
ոչ
վնասէր.
որպէս
վարազի՝
որ
գազանագոյնն
է
քան
զամենայն
գազանս՝
ուտի
միսն,
և
ոչ
վնասէ.
նոյնպէս
և
զնոցայն՝
եթե
ուտէր
ոք՝
<չ>վնասէր։
Եւ
յարջառ,
զոր
ասեն՝
եթե
ի
բարւոյ
արարչէ
արարեալ
է,
գտանի
ինչ
վնասակարութիւն։
Զցլու
միս
ուտել՝
դարման
է
մարմնոյ,
բայց
եթե
զարիւնն
ոք
ըմպիցէ՝
սատակի։
68
Նոյնպէս
և
ի
բանջարս
է
ինչ՝
որ
առանձինն
սատակիչ
է,
և
խառնեալ
ընդ
այլ
բանջարս՝
բժշկիչ
պէսպէս
ցաւոց
լինի։
Զմանրագորն
եթե
լոկ
ոք
ուտիցէ՝
սատակիչ
է,
և
խառնեալ
ընդ
այլ
արմատս՝
քնածու
լինի
քնահատաց։
Եւ
զհազար՝
եթե
ի
տաւթ
ժամա[67]նակի
ուտիցէ
ոք,
քանզի
զովացուցիչ
է,
զտապս
ի
փորոյն
փարատէ.
և
եթե
ի
հով
ժամանակի
ուտիցէ
ոք,
վնասէ.
և
եթե
զջուրն
քամեալ
անապակ
ըմպիցէ
ոք,
սատակի.
և
եթե
զսերմնն
աղացեալ՝
ջրով
ըմպիցէ,
ի
ցանկութենէ
արկանէ։
Եւ
կանեփուկն
թուփ
ինչ
է,
որոյ
սերմն
նորա
դեղ
է
և
նոյն
դ217rարձեալ
կասեցուցիչ
ցանկութեան։
Եւ
մոլախինտդ,
որ
առանձինն
ի
յայտնի
ինչ
ժամանակի
սպանող
է,
նովիմբ
զմաղձս
հնացեալս
հնարին
բժիշկք
հատանել։
Եւ
կաղանչանան
ազգ
ինչ՝
առանձինն
սպանող
է,
և
խառնեալ
ընդ
այլ
դեղս
մաղձադեղ
է
բուժիչ
ի
մահուանէ։
69
Արդ
յայսպիսի
իրս
անհարթս
առ
ոչ
ուղիղ
հայելոյ,
կարծեցին
եթե
չար
ինչ
բնութեամբ
իցէ.
բայց
Աստուած
այսպէս
իմաստուն
զմարդն
կազմեաց,
զի
և
ի
դարմանիչսն
մարթիցէ
վայելել.
և
որ
վնասակարքն
կարծիցին,
և
անտի
ևս
հնարիւք
աւգտակարութիւնս
[68]
կարիցէ
գտանել,
առ
ի
յանդիմանելոյ
զբարս
անմտացն
թե
չիք
ինչ
որ
բնութեամբ
չար
է։
