Շինուածք Կարնոյ քաղաքին, որ կոչեցաւ Թէուդուպօլիս…

ՇԻՆՈՒԱԾՔ ԿԱՐՆՈՅ ՔԱՂԱՔԻՆ, ՈՐ ԿՈՉԵՑԱՒ ԹԷՈՒԴՈՒՊՕԼԻՍ, ՈՐ ԱՅԺՄ ԱՐԶՐՈՒՄ ՎԵՐԱՅՁԱՅՆԵԱԼ ԿՈՉԻ

Անատօլէ զօրաւարէ ընկալեալ զհրամանն արքունի, ի կայսերէն Թէոդոսէ, եկեալ յաշխարհս մեր հաճի ի գաւառին Կարնոյ, իբրեւ ի միջոցի շինեալ զքաղաքն արգաւանդահող շատ, ջուր շատ եւ բերին վարկուցեալ զվայրս, ոչ կարի բացեայ ի տեղացն, որ Եփրատա մասն ինչ բղխէին աղբիւրք եւ հանդարտ գնացիւք յուռուցեալք ծօվանան մօրաբեր երեւութիւք. յորում անբաւութիւնք ձկանց եւ զանազան հաւուց ճարակաւորաց, որոց ի ձվոց եւ ի ձկանց միայն կերակրեալ լինէին բնակիչքն: Եւ զեզեր մօրաին շամպ յոյժ եւ բազմութիւնն եղեգանց. եւ դաշ[տ]քն ունին զթանձրութիւն խոտոց եւ շրջաբերութիւն սերմանաւոր խոտոց եւ լերի[ն]քն լի են երէօք կճղաբաշխօք եւ որոշանօք, նաեւ անա/1բ/սունք պաշարս բազումս ցուցանեն` մեծահասակք, քաջամարմինք եւ յորս ցուցանեն մեծահասակ գերութեան: Եւ առ ստորոտօվ մի գեղեցկանիստ գտեալ լերինն բազում աղբիւրք ականակիտս եւ մանունս բղխեալ` ան[դ] տեղագրեաց զքաղաքն, զորով շրջափակեալ խոր փոսիւ անդնդալիր հաստատեաց զհիմունս պարսպին անտաշ վիմօք խորագունս, կրօվ զերեսս անդնդոց փակեաց եւ ի վերա բարձրաբերձ աշտարակս ահագինս շինեաց, յորոց զառաջինն Թէոդոս անուանեաց` ի պատիւ Թէոդոսի. եւ ի նմանէ փոքրիկ ամրոցս ի բարձրաւանդակ տէղին եւ անդր շինեաց աշտարակս ժառանգա[ւ]որս եւ հասոյց ընդ մեծ պարսպին եւ իբրեւ զնաւացռուկս, եւ առանց գոգաւոր խորշիւք, որք ընդդէմ հային լերինն: Սմապէս եւ ընդդէմ դաշտին հիւսիսոյ: Իսկ ընդդէմ յարեւելից եւ արեւմտից կանկնեաց աշտարակս բոլորաձեւ եւ այլ հնարս հնարեաց, զի թէ /2ա/ գայցեն թշնամիք եւ նեղեսց[ե]ն զքաղաքն եւ մուտ եւ ել ոչ տան առնել. արարին ներքնափոր ի միջոյ քաղաքէն փորել ի ներքոյ գետնոյն խորագոյն շինել քարամբ եւ գնացեալ էհաս ի մէջ դաշտին, ճաշո մի գնացք ի տէղին որ ժողով ջրոցն է եւ շամպ յոյժ, կարօղ են բերել անասնոց խոտ եւ այրելոյ եղէգ: Եւ ի միուս [կ]ողմն քաղաքին հարաւոյ ի կողմանն նոյնպէս գետնափոր փակած մեծամեծ վիմօք մինչեւ ի լիառն, որ կոչի Այծու պտկունք եւ [թէ] կարիք հասանիցին կարօղ են ձիօք եւ հեծելօք մտանել ի քաղաքն առանց գիտելոյ թշնամիացն:

Եւ վասն ջրոցն կարի գեղեցիկ է եւ վաելուջ է, զի ոչ ոք է ի քաղաքին առանց ջրոյ, ոչ մեծատուն եւ ոչ աղքատ, ամենեքեան ունին ջուրս անուշս, բերեալ երեսօք անդնդոց: Եւ այլ ջուրս ընդ յոլով տեղիս ածեալ մտոյց անյայտ գնացիւք: Եւ ի վերա ջերմն բղխեալ աղբերացն յարկս վիմափոր քարանց շինեալ եւ ի մէջ քաղաք[ի]ն ապարանք եւ աշտարակք գեղ/2բ/եցկաշէնք եւ սրբագործս, փողոցք եւ հրապարակք, սպանդանոցք եւ վաճառանոցք սրբատեսիլս, եկեղեցիք բազումք գմբեթայարկք եւ հրաշալիք տեսօղացն: Եւ դրունք քաղաքին բարձրասեմ եւ լայնանիստ եւ կատարեալ պարսպաւ վայելոչս եւ բուրքն ամենայն խոսրովայինք: Եւ ի մէջ քաղաքին ի բարձրաւանդակի վայր մթերանոցս բազմապատիկս շինեաց, Օգօստոսի անուանեաց` ի պատիւ Օգոստ[ոս]ի: Եւ ելից զինու եւ պահապան գնտիւք զքաղաքն եւ անուանեաց Թէոդուպօլիս, զի յիշատակաւ քաղաքին անմահ լիցի անունն:

Արդ եւ ես նուաստ ոգի յետնեալս ի կարգէ քահանայից Յակոբ անուամբ, որ եմ ի բնիկ գեղեցկաշէն մայրաքաղաքէն Թէոդուպօլսէս, որ այժմ գեր ի վերոյ եւ վարկիանէ ժամանակս եւ լի է ամենայն բարութեամբ: Կրկնաբանեցից զվայելչութիւն սորա, զի սա է Վերին Հայք եւ է արեւելք, եւ է շինեալ վասն ամրութեան Հոռոմոց եւ Պարսից հրամանաւ մեծ կայսերն Ստանպօլայ Փոքուն Թէոդոսի, որ էր ազգաւ Ֆռանկ, վերակացութեամբ սրբոց վարդապետացն մերոց փիլ[ի]սօփայիցն Դաւթի եւ Մովսեսի աշակերտացն Սահակայ /3ա/ եւ Մեսրօպայ: Սկիզբն արասցուք թելադրութեամբ հոգոյն սրբոյ քաղաքիս, որ բարձ[ր] է քան զամենայն երկիր եւ ունի պատուական գաւառք եւ աւանք, բերդորեայք ի Դ (4) կողմունսն, եւ իշխօղ է իշխան սորա բազում տեղեաց, զոր պատմեցից կարգաւ:

Նախ ի հարաւոյ կողմն են գաւառք գովելիք ի ձորն Լակզի կոչեցեալ, ունի բազում գուղս, ծաղկաւէտ եւ խոտալիր, մինչեւ հասանէ ի Խորգունեաց ձորն, եւ երկիրն Հանդերձու, է գիւղք բազումք եւ բնակութիւն է Հայոց եւ Քրդաց, եայլան լի խոտով: Եւ ունի Բ (2) աղահանք ջրոյ, որք բազում տեղիս նոքա լնուն աղով, եղօվ, ընկուզով եւ մեղրով: Եւ անտի երկիրն Խորձունեաց, բազում գիւղք եւ գաւառք, այգեստանօք եւ մրգաւէտ ծառօք զարդարեալ է, եւ ունի գիւղաքաղաք զԿեղի փոքր դղեակ մի, եւ է այժմ պարոնանիստ եւ կարի ախորժահայք վարդապետաց սրբոց երաժշտականաց եւ բնակարան, դամբարան. եւ կայ վանք Բ (2), այժմ միաբանակեցաց տէղիք, մինն անուն սուրբ /3բ/ Կարապետին եւ միուսն` սրբոյ կուսին Մարիամու Աստուածածնին. եւ է անդ գերեզման սրբոյն Խաթայ եպիսկոպոսին, որ պահպանութիւն է յաշխարհին, որ այժմ Հակոտուն կոչեն: Եւ ելանէ երկաթ եւ գուլուլայ թօբի. եւ ունի սինօռ մինչեւ Բալու:

Եւ անտի է գաւառ մի գեղեցկաշէն յոյժ, պարոնանիստ, խոտալիր եւ ջրաւէտ, անասնօք եւ ոչխարօք լի եւ գեղերօք Հայոց, որ այժմ Ղըզըլջան կոչեն:

Եւ ի արեւմտից կողմն են գաւառք զարմանալիք, Առաջինն Հայք, որ այժմ Դերջան ասեն եւ ունի գիւղս բազումս Հայոց բընակարան, եւ է երկիր դաշտաձեւ, հացալից, անասնօք, իւղօք եւ մեղրօք ի լի. եւ ունի գուղաքաղաք զԲագառիճ առ ափն Եփրատա, եւ ունի վանս Բ (2), որ այժմ տեղի է միաբանակեցաց, մինն է անքոյթ ի բարձրաւանդակ տեղոջ, որոյ անունն Պըղընձագոյն անապատ ասեն, եւ միուսն է հիմնարկեալ ի սրբոյն Գրիգորէ Լուսաւորչէ, եդեալ մասն ի սրբոյ Կարապետին եւ միուս` բարձրագոյն եկէղեցին սուրբ /4ա/ Դաւիթ անուանեալ բարձրակառոյց խաչերով. եւ է դանբարան սրբոց վարդապետաց ի պահպանութիւն երկրին այն. եւ է անդ գերեզման սրբոյն Աթենաթորոսին. որ յաւուրս Համբարձմանն ուխտ լինի եւ բազում ախտաժէտաց փարատումն լինի շնորհոքն Քրիստոսի եւ սուրբ վկային նորա:

Եւ գընացեալ հասանէ երկիրն Յեկեղիաց դաշտաձեւ եւ լայնանիստ եւ ունի գիւղք եւ աւանք բազում եւ ունի վանս ԻԴ (24), գմբէթայարկք եւ հրաշալիք տեսողացն: Եւ է անդ դամբարան սրբոց վարդապետացն Արիստակէսի եւ Մեծին Ներսէսի ի Թիլն աւանի. եւ է տեղիք չարչարանաց սրբոյն Գրիգորի մերոյ Լուսա[ւ]որչին, որ այժմ Տղայ Լուսաւորիչ կոչեն դեղին այնմիկ, զի անդ ետ Տրդատ երկոտասան չարչարանք սրբոյն Գրիգորի Բ (2) ամ. եւ յետ Բ (2) ամացն ապա ուղարկեաց ի Խոր Վիրապն, զի որպէս գրեալ կայ ի լիակատար պատմութեանն իւրում: Եւ ունի քաղաք մեծ Հայոց զԵզնկայ, որ լի է ամենայն բարութեամբ, բամպակօք, այգեստանօք եւ մրքաբեր ծառօք: Եւ կայ ի մէջ քաղաքին այժմ Ե (5) եկեղեցի /4բ/ քահանայիւք եւ ժողովրդեամբ լի: Եւ է դամբարան սրբոց վարդապետացն Յօհաննէս Պըլուզին, որ «Լուսաւորչի անձինքնե է ասացեալ եւ Կիրակոս վարդապետին, որ «Արեւելքնե է ասացեալ, եւ Կեղեցի Ղուկաս վարդապետին, որ զՀռօմայեցոց տումարն եւ այլ բազում ոտանա[ւ]որս է շարադրեալ եւ Կիլիկոյ Մինաս կաթողիկոսին, որ մականուամբ Քացախ կոչիւր, զի տեսաք աչօք մերովք եւ լուաք զդաս եւ զքարոզութիւն նորա ի քաղաքս Արզրում, եւ գնացեալ Եզնկայ էառ վախճան ՌՁԱ (1632) թվին եւ եդեալ կայ ի դուռն սրբոյն Սարգիսի, հետ Մեծին Ղո[ւ]կասու, որ յար եւ նման էր առաջին սրբոց հայրապետացն աստուածաբանութեամբ եւ սրբութեամբ լի: Եւ կայ ի վերայ ճանապարհին վանք մի հռչակաւոր, որ Միա[ւ]որի ի սուրբ Կարապետ անուն, առ ստորոտով լեառն մեծի, որ Չարտախլու կոչեն, որ գնացեալ սինօռն հասանէ մինչեւ ի Շիպ Ղարահիսարն, որ է Կողոնիայ:

Եւ անտի յառաջ գնացեալ ի միուս կողմն հասանէ յերկիրն Դարանաղեաց, որ ունի գիւղք եւ աւանք եւ ունի բերդ ամուր եւ անառիք ի վերա գետոյ[ն] /5ա/ Եփրատայ, զի ինքն Տրդատ շինեաց եւ ետ անդ զԱշխէն տիկինն եւ քուր իւր զԽոսրովիդուխտն: Եւ է յոյժ վայելուչ եւ մրգաբեր փոքրիկ քաղաք եւ բնակութիւն ազգիս Հայոց. եւ ունի պայծառ եկեղեցիք եւ վանորայք. եւ լինի յոյժ ախորժ [եւ] զարմանալի պանիր, որ ի Ստանպօլ եւ Արզրում փաշային աղերս կու մատուցանեն: Եւ անդ է լեառն Սեպուհ դամբարան Լուսաւորչին մերոյ եւ սրբոյ կուսին Մանիայ: Եւ անդ կախեալ կայ յօդն Հաւհալի թուրն Տրդատայ, զոր խաչ ձեւացոյց սուրբն Գրիգոր, որ գնացեալ արժանաւորք տես[ա]նեն զնա, որպէս եւ Պլուզ վարդապետն շարադրեալ է յերգ շարականին ասելով. «Զէնն արքայական սպանման գործի կենաց արքային ի կենացե: Եւ ի մէջ ձորուն է անդ գերեզման որդոց եւ թոռանց սուրբ Լուսաւորչին ի Թորթան: Եւ կայ անդ վանք մի Աւաք, զոր սուրբ առաքեալն Թաթէոս հիմնարկեալ է: Եւ յորժամ էջ սուրբն Գրիգոր զայռ ի վայր անհուն լերինն ի վերայ ծնկանցն, /5բ/ որ այժմ Գոհանամ ասեն, զի կամէր այնպէս գնալ ի սուրբ Յերուսաղէմ, վասն հօրն իւրոյ թողութեան Անակայ, եւ յորժամ էհաս ի ձորն ոչ հանդուրժեաց միածինն Աստուած ընդ չարչարանս ծառային իւր, այլ առաքեաց սերօբէս, զի ոչ ետուն թոյլ, այլ ասեն թէ «Անհնար է արդարանալ հօր քում, ի զուր մի աշխատիլ, համարեցաւ քեզ Աստուած արդարութիւնե: Եւ անդ շինեաց վանք մի յանուն Սերօբէիցն, ուր ետես, որ է միաբանակեցայց տեղիք մինչեւ ցայսօր: Եւ գնացեալ հասանէ մինչ ի Քարաձորն Յակնայ եւ Արաբկերու: Եւ յետ կոյսն ունի Կամախ Գ (3) գաւառս` Հասանօվայ, որ բազում գիւղք կան, եւ Արմտաններն, որ գնացեալ հասանէ մինչեւ ի Տիւրիկէ, եւ միւսն է Ղուռուչան, երկիր խոր եւ թաւամայրի, որ ի գրոց Ազնցիք ասեն: Աստի էին եւ սուրբքն Եւստռատիասոիքն, որ գնացեալ ի Սեբաստիայ մարտիրոսացան վասն Քրիստոսի:

Եւ անտի շրջեալ դէպ ի կողմն հիւսիսոյ են գաւառք զարմանալիք, առաջինն է երկիրն Գայլ գետոյ, որ ունի գիւղս բազում ձորամէջս, մայրիս եւ /6ա/ անտառս յոլով, եւ ունի գուղաքաղաք զԿարմրի, եւ բնակիչք երկրիս Հայք եւ Տաճիկք են: Եւ աստի ելանէ Գայլ գետն եւ դիմեալ ի յարեւմուտս գնացեալ հասանէ ի Նիկիսար քաղաքն:

Եւ յետ այնորիկ երկիրն է Շէռյեայնու, ունի բազում գիւղք եւ աւանք, եւ բնակիչք երկրիս Հայ բազում, Հօռօմք եւ Տա•իկք եւս: Եւ է յոյժ թաւ մեյրիք, սար եւ ձոր անտառախիտ, եւ ունի բերթ զՇէռիայն, եւ գնացեալ հասանէ մինչեւ ի դաշտն Յաշխարհու:

Եւ անտի շրջեալ ի ձորն Կուկվանցու, որ բնակութիւն է Հոռոմոց եւ ունի գիւղք եւ աւանք եւ վանօրայք բազում, [եւ] բերդ անառիկ զԿուկվանց, եւ ունի սահման մինչեւ ի Սեւ ծովն մեծ, որ է Պոնտոս:

Եւ անտի ուղիղ ի կողմն հիւսիսոյ ձորն է Ծանախոյ, ունի գիւղք եւ փոքր բերդորայք, վանորայք եւ հրաշալիք անապատք, թագաւորաշէնք Հոռոմոց, որ բնաւ կին եւ անմորուս մարդ ոչ մտանէ անդ, որք այժմ կան անդադար ի փառաբանութիւն Աստուծոյ: Եւ ունին քաղաք զԿումուշխանան, որ է վայելուջ եւ մրգաւէտ վայրք. եւ բնակիչք սորա Հայք եւ Հոռոմք բազում, եւ /6բ/ կայ եկեղեցիք հրաշալիք Հայոց եւ Հօռմոց: Եւ ելանէ աստի ոսկի եւ արծաթ ընտիր, բազում, նաեւ պղինձ, արճիճ եւ երկաթ բազում, որ Արզրում եւ շրջակայք նորա լնուն: Եւ ունի ձորս այս սինօռ մինչեւ Տրապիզօն:

Եւ անտի շրջեալ ի միւս կողմն հիւսիսոյ է երկիրն Խախտեաց, որ ունի բազում գիւղք եւ աւանք եւ վանորայք եւ է այժմ ամենեքեան միաբանակեցաց տեղիք եւ վարժարան աստուածաբան վարդապետաց: Եւ է սա քաղցր եւ համեղ երկիր եւ Հայոց բնակարան, եւ ունի բերթ մի պարսպաւոր եւ անառիկ ի վերայ բարձրաբերձ վիմի հաստատեալ, որ այժմ Բաբերթ ասեն քաղաքին այն: Եւ անցանէ գետն Ճորոխ ընդ մէջ քաղաքին, եւ ելանէ ձկունք անթիւ եւ զանազան: Եւ են բնակիչք սորա մարդասէր եւ հիւրընկալ քրիստոնեայք եւ ծաղրերես քահանայք եւ տօլվաթաւորք: Եւ ունին այժմ եկեղեցիք Դ (4) զարմանազիք տեսողացն, որ կան անդադար ի փառաբանութիւն Քրիստոս: Եւ է երկիրս այս հացալից, ջրաւէտ, խոտալիր, ոչխարօք եւ անասնօք ի լի, իւղ եւ մեղր /7ա/ սպիտակ եւ անթիւ, որ հիանալի է տեսօղացն. եւ ունի սինօռ մինչեւ ի Հօռմնոցն եւ Սեւ ծովնափն եւ Ըսպեր:

Եւ անտի հասանէ ի ձորն մեծ եւ անհուն, որ ունի դղեակ մի պարսպաւոր շինեալ ի վերայ Ճորոխ գետոյն, որ այժմ Սպեր ասի. եւ է սա պարոնանիստ, եւ ունի գիւղս եւ մազրայս ԳՃ (300) եւ մայրիս յոլով, է եւ ձորն այգիք անթիւ եւ ծառոց պտուղք յոլով համով եւ հոտով: Եւ ունի վանք մի հրաշալի, անուն սրբոյն Յովհաննու Մկրտչին կառուցեալ, որ է այժմ միաբանակեցաց տեղիք. եւ ամենայն տարի սուրբ Խաչվերացի տօնին գնան անդ ուխտաւորք բազումք: Եւ ունի ի գլուխս լերանցն եայլաներ յոյժ խոտաւէտ եւ ջրաբուղ, որք բազում հօտք ոչխարաց եւ անասնոց ճարակա[ւ]որեալ լինի, եւ է իւղ եւ մեղր անթիւ, եւ բնակիչք երկրին բովանդակ Հայք. որ գնացեալ հասանէ մինչեւ ի գիւղն Խոտեւջուր. եւ ունի վանք երկու, եւ այլ եկեղեցիք բազում յոյժ, որ այժմ աւերեալ եւ ամայիք կան ի ձեռս Տաճկաց:

Եւ միուս ձորն շրջեալ որ է Իշխ[ա]նանիստ, որ ունի բազում գիւղք եւ փոքր բերդորայք եւ վանորայք ի գլուխս լերանց. եւ ունի բազում եայլայ ակնաբուխ անասնոց եւ խաշանց վաելուչ վայրք, /7բ/ եւ ի մէջ ձորոցն է այգիք եւ բուրաստանք եւ պտուղք ծառոց զանազան եւ անթիւ, եւ գինի այնչափ յոլով եւ քաղցրահամ, որ մինչեւ Է (7) տարին այնպէս բարէհամ եւ անապական, որ թըվի թէ այսօր հարեալ է ի հնձանէ, որ ոչ սրտի դողումն, եւ կամ գլխացաւութիւն բերէ, այլ ախորժէ ըմպողաց: Եւ ունի ձորս այս բերդ անառիկ զԹորթոմ, որ պարոնանիստ է եւ իշխօղ է, մինչեւ ի բերթն Ագրակք առ ափն գետոյն Ճորուխի: Եւ լինի Թորթումս այս տանձ եւս առաւել խնծոր զարմանալի հոտով եւ համով, տեսողացն որ հիացեալ տացեն փառս ստեղծօղին Աստուծոյ, որ մէկն այնչափ մեծ է, որ ԲՃ (200) դրամ կշռոյ է, որ է Ա (1) նուկի եւ է գունն կարմիր կամ սպիտակ յոյժ, որ հանապազ ի Ստանպօլ եւ ի դրունս մեծամեծաց ընծայ մատուցեալ լինի, որ անուամբ շամալմասի ասեն: Եւ կայ ի մէջ ձորոյն մեծամեծ վանորայք Վրացի գուղն Խախու, Ոշկ եւ Իշխան, որ յար եւ նման ոչ գոյ նոցա, բայց թէ լինի միայն սուրբն Սոփի ի Կոստանտնուպօլիս: Եւ էին բնակիչք երկրիս /8ա/ կէսն Հայք եւ կէսն ազգաւ եւ կրօնիւն Վրացի, բայց Հայի լեզուաւ խօսէին: Իսկ ի բազմանալ հագարացոց ի ժամանակս մեր, ի թվականիս ՌՂԲ (1643) ամին, եղեւ հրաման մեծ կայսէրէն Ըստանպօլայ ի վերայ մօլլայի միոջ, որ էր յոյժ անուանի եւ առաջակայ էր քաղաքիս Արզրումայ եւ փաշանե[ր]ացն, Ջաֆար անուն, յոյժ անիրաւ եւ չարասէր, որ եւ սատանայէ ինքն Բէլիար, եւ յոյժ անիրաւ, ժանտաբարոյ եւ քրիստոնէից թասիպ, յաշխարհագիր առնել զբոլոր շրջակայ եր[կ]իրս Արզրումայ: Եւ ելեալ արար դաւտար եւ կապեաց ծանր խարաճ եւ ելից մեծ եւ փոքրն ի թագա[ւ]որական դաւտարն. եւ երկիրս այս` Թորթոմ, վասն խարաճին վրացիքն ամենայն յերկուցեալք ի յահէն դարձան յօրէնսն Մահմէտի. ապայ ազգս Հայոց մնացին ի վերայ հաւատոցն ողորմութեամբն Քրիստոսի եւ աղօթիւք սուրբ Լուսաւորչին: Եւ ձորս այս յոյժ բարեաւ լի է, որ քաղաքս մեր Արզրում, Բասեն եւ շրջակայ գաւառքն ամենայն սոքա կու լնուն` գինիաւ, խաղողով եւ ձիթապտղով եւ մրգով ամենայն:

Եւ ունի /8բ/ աղահանք Բ (2), Ա (1) հատ եւ Ա (1) քար, որ բազում տեղիս լնու առատօրէն:

Եւ անտի շրջեալ ի կողմն յարեւելից է գաւառ մի մեծ եւ բազում գիւղք եւ բնակիչք երկրին Հայք եւ Վրացիք. եւ ունի բերդ մի բարձր եւ անառիկ, որ այժմ Մամրվան կոչեն: Եւ է ի մէջ բերդին վանք մի փառաւոր, որ անուն սրբոյն Գէորքա է կառուցեալ, որ այժմ Կուլէթ ասեն, եւ է այժմ պարոնանիստ եւ հացալից երկիր եւ կարի խոտաւէտ եւ ակնաբուխ սառն ջրոց յոյժ. եւ է ի մէջ մայրի անտառաց, որ փիճի ասեն եւ ազատմայրի կոչեն, որ ոչ սկիսբն տեսեալ ոք կայ եւ ոչ ծայր հասեալ ոք, զի ասեն թէ գնացեալ հասանէ մինչեւ ի Կովկաս լեառն եւ ի դուռն Ալանաց ի Կասպիական ծովն, որ է Կիւան: Եւ երկիրս այս լի է պաշարեղինօք եւ ամենայն բարութեամբ եւ ունի սինօռ մինչեւ ի Յօխտիք քաղաք եւ միուս կողմն մինչ ի Բասեն:

Եւ անտի շրջեալ ուղիղ դէպի արեւելս է երկիրն Վերին Բասենոյ բազում գիւղք եւ աւանք. եւ ունի ծաղկաւէտ լերունք, ջրալից, եւ տուն հացի, անասնօք եւ ոչխարօք ի լի, իւղ եւ /9ա/ մեղր իբրեւ աղբիւր յորմէ առատ հոսի, գէղէցիկ եւ վարժք քէհլան երիվարք բազում, որ տեսօղացն հիացեալ փառս տան Աստուծոյ. նաեւ գեղեցիկ շինեն դոյլ եւ կոյժ փայտեայ զանազան, յոյժ օգուտ է եւ ախորժ է ըմպօղաց ջուր է նմանէ. եւ են բնակիչք երկրի Հայ եւ Թուրք սակաւք, եւ ունի մեծ բերդ պարսպաւոր ի վերայ վիմի հաստատեալ, որ Հայ բառօվ Դարունք կոչեն, բայց եկեղեցի մի է, փայտաշէն եւ յոյժ մեծ, որ այժմ Հասանղալայ կոչի, որ անցանէ գետն Արազ ընդ դուռն քաղաքին. եւ է առ ափն ջրոյն Գ (3) ջերմը ջրոյց բղխեալ, որ շինեալ է յարկս քարատաշ վիմաց, որ յոյժ ցաւոց եւ ախտացելոց եւ օգտակար է մտելոց ի ջուրն մերձ կամրճին. եւ ելանեն ձըկունք անթիւ եւ զանազան ազգին ազգի համեղ ճաշակօղացն նաեւս ճանառ յոյժ: Եւ է բերթս այս մեծ պարոնանիստ եւ հեծելօք ահաւոր խմբօղ ի մարտ պատերազմի: Եւ ունի վանք հռչակա[ւ]որ եւ գմբեթայարկ շինեալք ի մօրէն Մագ[ի]ստրոսին, որ անուն սուրբ կուսին Մարիամու է կառուցեալ. անդ է հրաշալի պատկերն պահապան ազգին Հայոց, որ է /9բ/ այժմ բազում միաբանակեցաց տեղիք, գրէ թէ երկիցս կատարեցաւ. օրհնութիւն սուրբ մեռոնին եւ է գերեզման Մագիստրոսին: Եւ ունի թէմ երկոտասան գաւազանի տեղ: Եւ ի գլուխ լերինն վանացս այսորիկ բուսանի զարմանալի ծաղիկն համասփուռ ԺԲ (12)-ն տարին մի անկամ, որ թէ հանդիպեալ ես դու համասփռի պատմութեանն, գտանես ի լերենս այսմիկ, որ Դարու[ն]ք կոչի: Եւ ի հարաւոյ կողմն ի մէջ ձորակին ունի բերթ մի փոքրիկ, որ հասեալ է մինչեւ ի յօդս վերին անահ ի մեքենայից, որ Յաւնիկ կոչի, անտի էր ճգնա[ւ]որն Գառնիկ, որ անփոփեաց տեսլեամբ զմարմին Լուսա[ւ]որչին մերոյ ի Թորթան: Եւ ունի սինօռ Բասենս այս Վերին մինչեւ ի Զառափխանան եւ ի Կաղզվան:

Իսկ Ներքին Բասենն է պարոնանիստ. եւ ունի գիւղաքաղաք զԽորասան առ ափն Երասխայ. եւ ունի բերթ Զիւին. եւ ունի ջերմնբուղ ջուր, որ բազում ցաւոց օգտակար է, Մէժընկերտ եւ Կէչէվան. եւ է ի մէջ բերդին գերեզման Խաչատուր Կէչեռեցուն: Եւ այլ բազում գիւղք ունի եւ մայրիք, որ գնացեալ հասանէ մինչեւ ի Կարս, ի Պարտէզ /10ա/ եւ ի Սօղանլուն:

Եւ անտի ի լեառնակողմն հարաւոյ են գաւառք Բ (2), որ ասեն Ղարայ-Եազի եւ Խալի-Եազի, են բնակարան եւ եայլայ Քրթաց, որ հանապազ վրանօք Կեդարու շրջին, ոչխարօք եւ անասնօք ի լի. եւ գնացեալ հասանէ մինչ ի լիառն Սուկաւէտ, որ ի գլուխ լերինն է գերեզման սրբոց Սուքիասանցն, որ երեւի արիւնն ի վիմին կանաչ-կարմիր եւ այլ ազգի ազգի երանգ գունոյց եւ է մինչեւ ցայսօր, որ ամենայն տարի յաւուր կատարման սոցա բղխէ աղբիւրս իբրեւ զպրօպատիկէ աւազանին, ով ոք որ համդիպի նոյն օրն բժշկութիւն լինի ամենայն ցաւոց եւ փարատումն ախտաժէտաց, որ այժմ Քօսատաղ ասեն:

Եւ ի ստորոտով լերինն է երկիր մի մեծ եւ դաշտային, ունի գիւղք եւ աւանք բազում եւ բերթորայք անառիկք առ ստորոտով լերանց Մասիսոյ, եւ ունի բերթ պարոնանիստ որդոցէ որդիք Շաւշիկ, Պայազիտ, Խամուր-ղալան եւ զԴիատին ի գլուխս դաշտին. աստի ելանէ մեծ մասն Եփրատայ եւ քուքուրդ բազում. եւ գնացեալ ի մէջ դաշտին եւ լինի գետ մեծ եւ անհուն: Եւ երկիրս այս ի գրոց /10բ/ որ Վաղարշակերտ կոչի եւ այժմ Ալաշկերտ ասի: Եւ է յոյժ խոտաւէտ, ջրալից եւ հովիտ. անասու[ն]ք եւ հօտք ոչխարաց իբրեւ զաստեղս երկնից սփռեալ կան ընդ երեսս դաշտին, իւղ եւ հաց բազում, ազգի-ազգի գեղեցիկ եւ տաճիկ ձիան, որ պարոնաց եւ փաշաներաց հեծանելի: Եւ իշխան երկրիս է մեծ պարոն եւ բազում զօրաց տէր. եւ ունի սինօռ մինչ ի շրջապատն Մասիսոյ, երկիրն Երէւանայ եւ միուս կողմն մինչ ի Արտազ, որ է Մակու եւ Յապաղան:

Եւ աստի եկեալ դէմ թագաւորն Տրդատ ամենայն զօրօքն Հայոց Լուսաւո[ր]չին մերոյ Գրիգորի, որ եկն ի Ղայսարու կաթողիկոսութեան կարգօքն հանդերձ Անգեղտան իշխանաւն, որ ունէին ընդ իւրեանս զմարմին սրբոյ Կարապետին եւ Աթանագինեայ հայրապետին, որ եկեալ հանգուցին ի Տարօն տեսլեամբ հր[ե]շտակի եւ հրաման տուեալ ազգին Մամիկոնէից, զի շինեսցեն վըկայարան ի վերայ սրբոցն: Եւ ելեալ սուրբն Գրիգոր հանդերձ իշխանօքն Հայոց հասեալ ի Վաղարշակերտ եւ տեսեալ զմիմեանս` հայրապետն եւ թագա[ւ]որն յոյժ ուրախացան եւ բանակեալ առ ափն Եփրատայ զօրքն /11ա/ եւ ամենայն նախարարքն Հայոց օթեցան յայն օր: Եւ ի վաղիւն առեալ սուրբն Գրիգոր զձեռանէն Տրդատայ իջոյց ի ջուրն եւ մկրտեաց եւ Յօհաննէս անուանեաց, Ճ եւ ԻՌ (120000) ոգիս զամենեսեան ազգս Հայոց առհասարակ: Եւ անդէն յետս արգելաւ գետն յորժամ զսուրբ մեռոնն էհեղ եւ լոյս պայծառ եւ ահագին կամար կապեաց ի վերայ ջրոյն եւ ամենայն հաւատացելոց, եւ ապայ մատոյց փրկագործ եւ սոսկալի եւ սարսափելի, զահաւոր զխորհուրդ սուրբ պատարագն ի մէջ վրանին, այս է չատրին եւ հաղորդեաց զամենեսեան զահաւոր եւ զկենարար մարմնոյ եւ յարենէ որդոյն Աստուծոյ, զի Լուսաւորիչ աստ անուանեցաւ, որ եւ լուսաւորեաց զազգս Հայոց հոգով եւ մարմնով: Եւ կայ ի մէջ դաշտին գիւղ մի մեծ Բլուր անուն, անդէն վաղճանեալ սուրբ հայրապետն Իսահակ Պարթեւն, որ էր թոռին թոռի որդի մեծ հայրապետին` սրբոյն Ներսէսի: Զի յետ սորայ յազգէն Լուսաւորչին ոչ ոք նստաւ յաթոռն հայրապետական, զի մարմին սրբոյն Սահակայ Ալաշկերտու տարան ի Մուշ եւ հանգուցին ի գիուղն Յաշտիշատ. /11բ/ եւ է այժմ մեծ վանք, հռչակաւոր, շինեալ կայ ի վերայ նորա:

Եւ անտի գայ հասանէ ի քաղաքն Հայոց Մանազկերտ դաշտաձեւ, պարոնանիստ, զի աստ արար առանձին ժողով Հայոց կաթողիկոսն սուրբ Յօհան Յօձնեցին, ՃԺԷ (668) թվին, որ ի ժամանակս. Եզր կաթողիկոսին այլայլեալ եւ խանգարեալ էր, վասն մարմնոյ եւ հեշտասիրութեան, որ ոչ անկցի յաթոռուն եւ ի պատիւ մեծութենէն փառացն, որ ունէր սուրբն հայրապետն Յօհան Յօձնեցին, հաստատեաց զՆիկիական դաւանութիւնն եւ ուղղեաց զամենայն կարգս եւ կանոնս Հայաստանեաց եկեղեցոյ: Եւ ձեռնատուութեամբ իշխանին Արծրունեաց Վարդ Պատրկին զազգսն Հոռոմոց, որ եկեալ եւ տնաւորեալ էին յերկիրս Հայոց, զամենեսեան հանեաց եւ աքսորեաց տամբք եւ ընտանիօք մինչեւ առ ափն Պոնտոսի, որ է Սեւ ծովն: Եւ ունի բերդ սրբատաշ, մեծ եւ պարսպաւոր, եկեղեցիք եւ վանորայք հրաշալիք տեսօղացն, գիւղք եւ աւանք բազումք, խոտալիր, ջրաւէտ, հօտք եւ անասու[ն]ք բազում, գէրք եւ գեղեցիկք եւ վարժ երիվարք եւ ձկուկնք զանազան: Եւ է սա քաղցր երկիր եւ բնակարան Հայոց եւ Մարաց եւ /12ա/ ունի սինօռ մինչ ի Արճէշ, Խլաթ եւ Արծկէ:

Եւ անտի գայ երկիրն Ապահունեաց պարոնանիստ, որ այժմ Խնուս արտաձայնի, եւ ունի փոքր դղեակ մի պարսպաւոր. ունի գաւառ եւ գիւղք բազում հացալից եւ խոտալիր եւ հովիտք բազում ոչխարաց, իւղ եւ մեղր բազում իբրեւ զջուր առատ. եւ ունի աղբիւր աղի, որ իբրեւ զառու հոսի, քանի որ պիտոյ է, ի կայլս եւ ի փոսս թողուն, որ արեքականն հայեցեալ չորացուցանէ, իբրեւ զցորեան ժողովեալ, դարս եւ կուտակս առնեն եւ վաճառեն, որ բազում զօրաց թօշակ լինի, ապա թէ ոչ պիտոյանայ ջուրն, թողուն, որ գնացեալ խառնի Եփրատ գետն: Եւ աստի ելանէ արապի ձիան վարժ եւ քէհլան. եւ բնակիչք երկրիս բազում Հայք եւ Քուրդք, եւ ունի սինօռ մինչեւ ի Չարբհօր եւ ի խառնո[ւ]րդս Մուրատ գետոյն, որ է Եփրատ:

Եւ անտի է գաւառ մի փոքրիկք, որ այժմ Վարդօ ասեն, եւ ունի գիւղք եւ աւանք բազում գեղեցկաշէնք Հայոց եւ Քրդաց, եայլաներ եւ անասունք բազում, իւղ եւ մեղր բազում եւ ամենայն բարութեամբ լի. եւ ունի սինօռ մինչ ի վանս Գլակա սուրբ Կարապետին եւ /12բ/ միուս կողմն մինչեւ երկիրն Մանդագունեաց, որ այժ Գինճ անուանեն:

Եւ գայ յայս կողմն է երկիր մի մեծ եւ լեառնային սառնասուռն, անփայտ եւ ձըմեռային, եւ պարոնանիստ մեծ, որ այժմ Թաքման ասի, եւ ունի գիւղք եւ աւանք բազում, եւ Քրդաց եայլաներ, որ ամառային վրանաւ Գեդարու շրջին, եւ ունի աղբիւր աղի որ լընու բազում տեղիս եւ է օգուտ մեծ, որ է զանազան եւ անթիւ ակունս ջրոց բ[ղ]խելոց սառն եւ բարեհամ, որ այժմ Բինգօլ ասի, որ գետն Արազ ի սորա լերանցն ելանէ եւ գնացեալ իջանէ ի մէջ դաշտին Բասենոյ: Իւղ երկրիս է անապական իբրեւ զջուր անարատ, ոչխարք եւ անասունք բազումք եւ մեծամեծք եւ գեղեցիկ, քահլան ձիան բազում, եւ ունի սինօռ մինչեւ Բասեն, Արզրում եւ Կեղի: