Շինուածք Կարնոյ քաղաքին, որ կոչեցաւ Թէուդուպօլիս…

***

Եւ ունի օրհնեալ քաղաքս այս եւ երկիրս աթոռք եւ ուխտատեղիք Դ (4), այսինքն Մուտուրկու եւ սուրբ Լուսա[ւ]որչի վանք, Բ. է սուրբ Կարմիր եւ հրաշալի Հնձուց վանք, որ ի Ներսէսի է հիմնարկեալ, որ է եւ պատմիչն ասէ. Գ. է Խաչկաւանք, որ եւ մասն անդ է ձեռամբ որդոյ թագաւորի եւս Յօհաննէս եպիսկոպոսին. եւս Դ. վանքն հռչակա[ւ]որ ի մօրէն Գրիգորի Մագիստրոսի է, որ անուն սրբոյ կուսին Մարիամու ասի Սպիտակավանք, անդ է Է (7) վիրաց պատկերն ըստ Ղուկասու նըկարեալն եւ է անդ պահապան ազգիս Հայոց. եւս Ե. վա[ն]քն է հրաշալի սպիտակ եւ սիաւ, որ է Բաշխենց վանքն, անդ է մասն կենաց փայ[տ]ին, մածեալն աստուածային արիամբն, որ կայ ի Նե[ր]քին Բասեն. եւս այս հրաշալի տաճարքս կան անդադար ժամ եւ փառաբանութիւնն Աստուծոյ, յարաժամ սաղմոսերգութիւն եւ պատարակ մատչին Աստծուն համայնից օրհնեն եւ փառաբանեն նաեւս ազգն քրիստոնէից հանդերձ, որ է օրհնե[ա]լ յաւիտեանս. ամէն:

Եւ ունի /24ա/ քաղաքս այս եւ ունի աթոռք Գ (3) այսինքն եւս Մուտուրկու վանք, որոց առաջին եւ գլուխ է ի քաղաքիս աթոռ, սուրբ Լուսաւորչի վանք, որ եւս ասի Մուտուրկու վանք, որ է այժմ տեղիք միաբանակեցաց, որ է յարաժամ ի մէջ սաղմոսերգութեանն ժամ, պաշտօն եւ պատարագ, զոր տէր Աստուած հաստատունս պահասցէ ի տէր ամենայն ժամ: Ի Թվականիս մերոյ ՌՂԵ (1646), որ եկն Ստանպօլցի Սարգիս վարդապետն սուրբ Էջմիածնայ նուիրակ, որ անդ էր վարժեալ եւ ունէր ձայն ահեղ եւ զարմանալի անուշ եւ համեղ, որ եւ հաւանեցոյց զքաղաքս եւ զերկիրս ճարտար քարոզութեամբն իւրով. եւ եպիսկոպոսն Ղազար իւրովի կամօվն հրաժարեցաւ եւ ետ ի նայ զվանքն. եւ նա դարձաւ առ կաթողիկոսն Փիլիպպոս եւ էառ հրաման եւ կօնտակ նստիլ մեծագահ աթոռն Թէոդուպօլիս, եւ եկեալ արար բազում շէնք եւ շինւածք ձեռնտուութեամբ քրիստոնէից եւ վաճառականաց քաղաքիս եւ յոյժ աշխատութեամբ եբեր ջուր եւ եհան ի դուռն վանացն աղբիւր, եւս Ա (1) ջաղացք մի յոյժ վայե/24բ/լուջ եւ զարմանալի տեսօղացն ի վերայ կօչկօչան գետին եզերն եւ այլ ուղութիւնս եւ ի բարի կարգս եւ կրօնս արար ի սուրբ ուխտս այս, զոր տէր Աստուածն համայնից անշարժ եւ հաստատուն պահեսցէ մինչեւ ի կէտ կոչման իւրոյ. ամէն:

Եւ ի միուս վանքն է Հնձուց Կարմիր վանքն, որոց եւ յիշատակէ Մօսէս Խորենացին. զոր եւ հիմնարկեալ է մեծին Ներսէսէ կաթողիկոսէ, որ թոռին թոռ էր սրբոյն Գրիգորի մերոյ բազմաչարչար նահատակին, յարի եւ քաջ լուսաւորչին. զի յորժամ թագաւորն Հայոց Արշակ առաքեաց զՆերսէս իշխանօք եւ բազում զօրօք ի Կեսարիայ եւ ելեալ գնացին անդ, ուղդ եւ երկրպագութիւնն մատուցին: Եւ սուրբ հայրապետն [Եւ]սեբի տեսեալ զհրաշագեղն Ներսէս եւ փառաւոր իշխանքն ընդ նմայ, յոյժ ուրախացաւ եւ պատրաստեաց ձեռնադրել զՆերսէս կաթողիկոս Հայոց ընդ նմին եւ Բարսեղ Ղայսար[ե]ցին, զի յորժամ սուրբ զօծումն ընկալան սուրբ հայրապետէն նոյն ժամա[յ]ն յայտնապէս հոգին սուրբ Աստուած էջ ի վերայ սրբոյն Ներսէսի եւ սրբոյն /25ա/ Բարսղի, որ ակներեւ ամենեքեան տեսին երկոցունցն արժանաւորութիւնն եւ հիացեալ փառս ետուն Աստուծոյ, որ այնպէսի առաջնոր[դ] ունին սրբազան ազգն Հայոց: Եւ առեալ զսուրբն Ներսէս իշխանօքն եւ ամենայն զօրօքն յոյժ ուրախութեամբ աշխարհս Հայոց մտին. եւ ամենայն քաղաք ընդդէմ նորա գային ուր եւ հասանէր անդ հիմն արկանէր եւ շինէր եկէղեցի, օծանէր քահանայս սարգաւագունս եւ դպիրս, սպասաւորեսցեն սրբութեամբ եւս արժանա[ւ]որս ձեռնադրէր եպիսկոպոսս ի վերայ քաղաքաց եւ վանորէից, շինէր ի վերայ ճանապարհին խաներս եւ հոգէտունս: Եւ եկեալ էանց ի գաւառն Դերջանայ եւ հասեալ ի մօտ դաշտին Կարնոյ, նայեւս լուաւ քաղաքապետն զգալն սուրբ հայրապետին եւս յարգելի իշխանացն եւ փառաւոր սիրելիացն ել ընդյառաջ նոցայ բազում ընծաուք եւ պատրաստութեամբ զօրօք եւ հետեւակօք, տարեալ եմուծ ի բերթն Արզրումայ, որ էր փոքրիկ, զոր յետոյ հրամանաւ Փոքուն Թէոդոսի եղեւ, /25բ/ զի շինեցին եւ մեծացուցին: Եւ արար սէր եւ ընդունելութիւն սուրբ հայրապետին եւ պարգեւս բազումս ետ նմա, եւ նոյն ժամայն ելեալ անտի եւ եկն ի բարձրաբլուրս մերձ քաղաքին, դէմ յարեւելս կոյս, եւ խաչակնքեալ անտի զքաղաքն փրկական սուրբ նշանաւ, որ ունէր ընդ ինքեան, օրհնեաց զքաղաքն եւ զամենայն սահմանս նորին, զիշխանս եւ զամենայն բնակիչսն որ ի նոսա: Եւ իջեալ անտի սուրբ հայրապետն հանդերձ իշխանօք եւ զօրօքն ամենայն, գնացեալ հասին ի Քերսոն քաղաք անուանեալն եւ գիւղն Հինձք, դէպ յարեւելս կոյս ի բարձր տեղւոջ բանակեալ օթեցան, կամէր սուրբ հայրապետիս մերոյ գնալ յաթոռն Գրիգորաշէն, որ ասի Էջմիածին: [Եւ] ի գիշերին, յորում օթեալ էր, ետես զարմանալի տեսիլ յայտնապէս, զի ամենամաքուր սուրբ Աստուածածինն ունելով ի գիրկս իւր զորդին միածին բազմութեամբ հրեշտակօք իջեալ եւ զգեցեալ էր ծիրանազգէստս կարմրափայլս եւ փայլակնացայտս հրեշտակք պարունակելով եղանակէին ասելով: «Դու ես հարսն անարատ հօրն երկնաւորի, դու մայր ստեղծողին մերոյ, որ մեք սարսեալ դողամք, դու ծրարեալ ունիս զնա ի քում սենեկի, նա որ երկինք եւ երկիր չէին բաւական տանիլ /26ա/ դու բարձեալ ունիս ի բազկի քում, որով եւ լի է երկինք եւ երկիր փառօք նորա հաճեցաւ ընդ քեզ իջանել ի վերայ վիմիս յայսմիկե: Եւ զայսոսիկ մինչ ետես եւ լուաւ պահեաց ի մտի:

Եւ ընդ լուսանալ առաւօտուն հրամայեաց զօրացն ամենից քարինս բերել եւ էարկ հիմն եկեղեցւոյ ի նոյն վիմին, յորում իջեալ էր ամենօրհնեալ սուրբ Աստուածածինն եւ տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս մանկական կերպի[ւ] ի գիրկս մօրն եւ օծեաց զքարինս Դ (4) եւ կացեալ աւուրս ինչ ի շինումն սուրբ տաճարին, որ եւ հիմնարկեալ հասոյց աւարտ կամարակապ եւ գմբէթայարկ, կարմրափայլ քարամբք զԿաթուղիկէն, զարդարեաց ի նմանութիւն հանդերձ ի սուրբ կուսին, որ ի հեռուստ իբրեւ զշափիւղայ փայլէ: Ձեռնադրեաց եպիսկոպոս եւ յանձնեաց իշխանի քաղաքին եւ նա ուրախութեամբ անձն էառ, զի զամենայն կատարեսցէ անպակաս զշինւած յայլ տեղեաց նորին: Եւ ինքն գնացեալ եհաս ի տեղի իւր, ուր էր միտք սուրբ հայրապետիս: Եւ իշխան քաղաքին հաստատեաց զամենայն եւ բազմացան ի նմա միաբանութիւնք: Եւ էր գլխաւոր վանք, զոր Շնորհալին ի «Յիսուս որդիե գրգոջն երգէ, որ եւ Քեսրոն քաղաք շինեալ, ի Կարմիր վանքն հուպ անւանեալ: Աստ է գերեզման Գրիգոր կաթողիկոսին /26բ/ եւ Ապիրատ մականուանեալ սուրբ հայրապետին Հայոց ընդ նմին, մերձ առ շիրմի սորին կայ ամփոփեալ Յօհաննէս կաթողիկոս սուրբ հայրապետն մականուն Իմաստասէր վերաձայնեալն, տես ի կարգս կաթուղիկոսաց ի ժամագրքի անդ: Նաեւ ի մէջ տաճարի սոյնոյ ի ներքս խորանի է ամփոփեալ զմարմին Վասլի, զոր Ելուզակ անուանէ Շնորհալին: Աստ են եւ մասունք սրբոց եւ մասն սրբոյ խաչափայտին Քրիստոսի: Նաեւ մերձ առ սրբոյ հրաշալի ուխտիս է կիսոյ ժամաւ հեռի ձոր ինչ, որ կայ անդ հանգեալ տաճարք եւ մատրանք յանուն սրբոց եւ սիրելեացն Աստուծոյ եւ յատուկ ճգնութեան տեղի սրբոց Հռիփսիմեանց եւ Գայիանանց, որք ի գալն ի Հռովմայ եկեալ կացին եւ մնացին անդ ժամանակս ոչ սակաւս ճգնելով եւ աղօթելով զանձինս ապրեցուցանել կամելով ի յաշխարհային զազիր ցանկութենէ: Եւ աստ է բարեհամ ցրտացեալ եւ սառն ջուր քաղցրահամ, որ եւ ասի Հռիփսիմէի աղբիւր, որ եւ է առողջարար ի զովացման եւ փարատումն ջերման եւ այլպէս պատահմանց, որք բազումք գնան յուխտ եւ երկրպագութիւն, ի գալն ի սուրբ ուխտս Կարմիր վանք եւ աստի անդ, որ եւ տէր պահեսցէ հաստատ մինչ ի կատարած:

/27ա/ Եւ միուս վանքն է ի կողմն հուսիսոյ, որ անուն սրբոյ Խաչին է շինեալ եւ կառուցեալ, զոր փոքր ի շատէ պատմեցից քեզ, եւ թէ զխաչափայտին զբովանդակ պատմութիւնն հարցանիցես, լիակատարն գրեալ կայ ի Կիրակոս պատմագիրն եւ այլ ուրեք, բայց մեր պիտանացուն այս է, թէ որպէս բերաւ յաշխարհս Հայոց եւ թէ վասն էր ասի խաչափայտ եւ Խաչկավանք: Զի յորժամ թագա[ւ]որեաց բարեպաշտ եւ երկուղածն Աստուծոյ մեծ կայսրն Հերակլ ի Ստանպօլ, որ էր ազգաւ Հոռոմ ի թւականիս մերոյ ԾԷ (608), ազդեցութեամբն Աստուծոյ ել ի խնդիր խաչափայտին Քրիստոսի բազում եւ անթիւ զօրօք գնալ ի Թարվէզ, զի յառաջագոյն գնացեալ էր պիղծն եւ ժանգն Խուսիան հրամանաւ Պարսից արքային Խոսրովու բազում զօրօք եւ եհաս Մսըր մինչի յԱղէքսանդրիայ եւ գերիեալ քանդիաց եւ աւար էառ զերկիրն Արապստանայ եւ ի դառնալն յետս եմուտ ի սուրբ քաղաքն Յերուսաղէմ եւ բազում քրիստոնեայս արար սրախողող եւ սրբութիւնքն զամենայն ընդ նմին եւ զխաչափայտն Քրիստոսի, որ ի Գողգոթայ կանգնեալ կայր վարեաց գերի /27բ/ եւ քահանայք բազում տարաւ ի Թարվէզ առ թագաւորն Խոսրով, որ էր կռապաշտ: Իսկ թագաւորն Հերակլ ել ի Կոստանդնուպօլսէ եւ եկն էհաս Արզրում, որ էր ընդ ձեռամբ եւ իշխանութեամբ իւրով: Եւ տեսեալ զպարիսպն խախտեալ եւ քայքայեալ էր, զոր չար եւ անիծիալն, ատելին Աստուծոյ եւ մարդկան Խոռիանն աւերեալ էր սակաւ ինչ. եւ հրամայեաց շինել եւ նորոգել զամենայն եւ նստաւ ինքն բոլոր տարի մի եւ խոր[հ]էր հանապաղ եւս վարանէր ի մտի իւրում եւ սգայր անմըխիթար, թէ որով հնարիւք կարիցէ զխաչափայտն ընդ ձեռամբ ձգել …:

/30ա/ Եւ ինքն անկեալ առաջի զօրացն ամենայն անցին ընդ գաւառն Խնուս եւ իջին ի դաշտն Ալաշկերտու եւ կտրեալ զվերին կողմն Մասիսոյ եւ հասին Արտաւազ գաւառն, որ է Մակու եւ գնացեալ Հարեւզանդ գավառ, որ է Խօյ եւ անդ բանակիալ նստան մինչ ի գալ յետնոցն ամենայն զօրացն …:

/32բ/ Եւ եկեալ եհաս ի գավառն Հացունեաց, որ այժմ Չօրս ասի, եւ անդ եկեալ Բուրեղ տիկինն Սունիաց բազում ընծայիւք ընդ առաջ մեծ կայսերն …:

Եւ նա առեալ հաւատով եդ ի հիմունս եկեղեցոյն եւ շինեաց վանք վայելուջ, հոյակապ եւ գմբէթայարկ խայտախար քարիւ ի պահպանութիւնն երկրին Բասենու, որ /32բ/ կայ մինչեւ ցայսօր դեռեւս Բաշխենց վանք կոչեն: Եւ անտի ելեալ որդիք թագաւորին առաջնորդութեամբ իշխանին ելին ի լիառնակողմն եւ մտին ի թաւ մայրիս, որոյ անունն Ազատ կոչի եւ գընացեալ հասանի ի գուղն Ծաղկի, յակունս Եփրատայ, որ է ի գլուխս դաշտին Կարնոյ եւ անտի ելեալ գնացին ի ձորամէջ, ի կո[ղ]մն հուսիսոյ, եւ ի բարձրաբերձ լեռնոջ միոյ յայնկոյս եւ տեսին տեղին այն խոտալի եւ վայելուչ վայր, յանդիման Կարնոյ բերդին եւ բանակեցան անդ աւուրս ինչ, վասն Բ (2) պատճառի` ա. որ յոյժ եայլայ էր, որ ապահով էր վայրն այն, բ. որ մօտ էր ի քաղաքն, զի ճանապարհի պիտույսն հոգասցեն … /33ա/

Եւ ժողովին շրջակայք ամենայն գիւղք եւ գաւառք, մանաւանդ ի քաղաքէն Արզրումայ բազմութիւնն` արանց եւ կանանց, եւս Տաճիկք անթիւք եւս ի ռամկաց ի մեծի աւուրն, այսինքն ի Վարդավառին. եւ առնեն բազում մատաղ ի փառս Քրիստոսի եւ խաչին նորա: Եւ յայնչափ պաղ է ջուրն, որ ի յակէն ոչ ոք կարէ Է (7)-ն քար հանել, բնաւ ոչ երեւին տեղիք բղխմանն, այլ կայ հանդարտ. եւ այնքան յըստակ է, որ թէ Ա (1) ըստակ մէջն ձգես պըղտոր կու երեւի ըստակն: Եւս յառաջնորդեն յառաջս ջրին Բ (2) ջաղացք յառաջ կու հանէ եւ շուրջ ածէ, զի այս հրաշք մեծ [է] …:

/34ա/ Իսկ եպիսկոպոսն Յօհաննէս կեցեալ անդ եւս շինեաց անդ բազմածախ եկեղեցի հոյակապ եւ հռչակաւոր յանուն սուրբ խաչին, որ մինչեւ ցայսօր Խաչկավանք ասեն: Նաեւս Ա (1) խորան շինեաց ի դսի կողմն, անուն սուրբ Յարութեան, զի յարուց որդի թագաւորին …: