Հայ Գիրքի Մատենագիտական Գործեր

ԺԸ. ԴԱՐ

ԺԸ. դարու սկիզբը մինչեւ 1717, Ամսթերտամի տպարանը գործունէութեան մէջ էր։ Այս շրջանին կը տպէ 17 գիրք։ Այս դարուն ալ իտալական տպարաններ կը շարունակեն հայ գիրք տպել։ Այս տպարանատէրներէն ամէնէն անուանին է Անտոն Բորտոլին, որուն տպարանին մէջ տպուած են Վենետիկի Մխիթարեան հայրերու գործերը, մինչեւ որ իրաւունք ստացած են սեփական տպարան հիմնել։ Այս տպարանէն լոյս տեսած են Աստուածաշունչի երրորդ տպագրութիւնը (1733) եւ Մխիթար Աբբահօր «Բառգիրք հայկազեան լեզուի»ն (1749-1769)։

Այս դարուն Պոլսոյ մէջ կը գործեն մէկէ աւելի տպարաններ։ Հո՛ն է Գրիգոր Մարզուանցին, որ արդէն նախորդ դարու վերջաւորութեան կը գործէր։ Հո՛ն է Աստուածատուր Ապուչեխցին, որ 1700-ին հիմնադիրը կը դառնայ մէկուկէս դար տեւող տպարանի մը եւ ձուլարանի մը։ Իր ժառանգորդները կը շարունակեն իր գործը եւ մեզի կու տան անուանի տպագրիչներ։ Այս սերունդէն է Պօղոս Արապեանը։

Տպարանները հետզհետէ կը բազմանան եւ դժուար է անոնցմէ իւրաքանչիւրին մասին անդրադառնալ։ Այս գրութեան վերջաւորութեան պիտի տանք ցուցակ մը, որ կը ցոլացնէ հայկական տպարաններու հիմնումը աշխարհի չորս ծագերուն մէջ։

* * *

Հայրենի հողին վրայ առաջին տպարանը կը բացուի Էջմիածնի մէջ 1771-ին, ձեռամբ Սիմէոն Կաթողիկոս Երեւանցիի եւ մեկենասութեամբ հնդկահայ Գրիգոր Խոջաջանեանի (Չաքիկեան)։ Տպարանին երախայրիքը անյաջող ըլլալով գիրքը չի տարածուիր։ 1772-ին կը տպուի «Զբօսարան հոգեւոր»ը, որ Կաթողիկոսին հեղինակութիւնն էր։ Նոյն Կաթողիկոսին ժրաջանութեան շնորհիւ կը բացուի թուղթի գործարան մը Էջմիածնի մէջ 1776-ին, որ կը գործէ մինչեւ 1881։

Հնդկահայ առաջին տպարանը բացուած է 1772-ին Մատրասի մէջ Շահամիր Շահամիրեանի կողմէ։ Այս տպարանէն լոյս կը տեսնեն հինգ գիրքեր, որոնց մէջ Մովսէս Բաղրամեանի «Յորդորակ»ը եւ Յակոբ Շահամիրեանի «Որոգայթ փառաց»ը, որոնք կը կազմեն մեր քաղաքական մտածողութեան երախայրիքը։

Նոյն քաղաքին մէջ երկրորդ տպարանը բացած է շիրազեցի Յարութիւն քհնյ. Շմաւոնեանը, որ գիրքերու կողքին լոյս ընծայած է մեր առաջին հայ թերթը (1794-1796)։ Իսկ Կալկաթայի մէջ հայ տպարան բացած է Յովսէփ քհնյ. Կիրակոսեանը։

Ինչպէս յիշեցինք նախապէս՝ Մխիթարեան զոյգ Միաբանութիւններն ալ սկզբնական շրջանին չեն ունեցած իրենց սեփական տպարանները. սակայն ժամանակի ընթացքին կրցան արտօնութիւն ստանալ։ Վիեննայի Միաբանութիւնը բացաւ իր տպարանը 1776-ին Թրիէստի մէջ։ Այս տպարանը 1812-ին Միաբանութեան Վիեննա հաստատումով պիտի փոխադրուէր հոն։ Իսկ Ս. Ղազարու Միաբանութիւնը ունեցած է իր սեփական տպարանը 1789-ին։ Զոյգ Միաբանութիւններն ալ ջանք չեն խնայած հայ կեանքի բոլոր խորշերն ալ պեղելու։ Թէեւ կղզիացած հայ իրականութենէն, սակայն դարձան անոր մշակութային յառաջամարտիկները։ Իրենց գլխաւոր ճիգը եղաւ տպագրութիւնը։ Հրատարակած են գրեթէ մեր բոլոր մատենագիրները։ Զոյգ Միաբանութեանց հրատարակութեանց թիւը մինչեւ 1882 եղած է 1105 գիրք։

Այս դարուն վերջաւորութեան նոր տպարաններ կը բացուին։ 1780-ին Լոնտոնի մէջ նոր ջուղայեցի Գրիգոր Խալդարեանց կը տպէ «Դաւանութիւն հաւատոյ» գիրքը։ Յետոյ իր տպարանով միասին կը փոխադրուի Փեթերսպուրկ եւ կը ծանօթանայ Ռուսաստանի առաջնորդ Յովսէփ եպս. Արղութեանի հետ։ Անոր օգնութեամբ կը տպէ քանի մը գիրք եւ 1787-ին կը մեռնի։ Արղութեան եպս. տպարանը նախ կը փոխադրէ Նոր Նախիջեւան, ապա Աստրախան։

Այս դարուն կը տպուի 787 գիրք։ [1]

Կ՚ուզենք հայ տպագրութեան ժամանակագրական պատմութիւնը հոս կեցնել, որովհետեւ դժուար է այլեւս հետեւիլ անոր ընթացքին։ Ան այլեւս միակ քաղաքի մը կամ քանի մը քաղաքներու մէջ չէ սահմանափակուած. յորդած է եւ ողողած ամբողջ աշխարհը, ուր հայ գաղութ մը գոյութիւն ունի։ Յատկանշական երեւոյթ մը նշմարելի է – մինչ նախորդ դարերուն ընդհանրապէս հոգեւորականներն էին հրատարակիչներն ու տպագրիչները, ԺԹ. դարուն այս դերը մեծ մասամբ կը փոխանցուի աշխարհականներուն։ Եւ ասոր պատճառը մեծ մասամբ ուսման տարածումն է, նաեւ տպագրական արուեստին շահաբեր կալուած մը ըլլալուն հանգամանքը։

Կարելի չէ այս թռուցիկ ակնարկը վերջացնել առանց յիշատակելու Խրիմեանի հաստատած տպարանը Վարագայ վանքին մէջ (1858)։ Այս տպարանէն շարունակեց լոյս տեսնել Արծուի Վասպուրական ը. նաեւ նոյն տպարանէն լոյս կը տեսնէր Արծուիկ Տարօնոյ հանդէսը։

Հոս կ՚արտատպենք Գարեգին Լեւոնեանի Հայ գիրքը եւ տպագրութեան արուեստը գործէն ցուցակ մը, որ կը ցոլացնէ հայ տպարաններու հիմնումին ժամանակագրական կարգը. –

Հայկական տպագրութիւնները ժամանակագրական կարգով մինչեւ 19-րդ դարի վերջը սկիզբ են առել հետեւեալ քաղաքներում