ՄՈՒՏՔ
Լոյս
ընծայելով
Ռուբէն
Զարդարեանի
մատենագիտութիւնը,
ընթերցողին
անթերի
գործ
մը
հրամցուցած
ըլլալու
գոհունակութիւնը
չունինք
դժբախտաբար։
Եւ
ասիկա
ոեւէ
մահկանացուի
կարելիութեան
սահմաններէն
դուրս
է։
Նման
գործի
մը
պարագային,
պէտք
է
նկատի
ունենալ՝
տուեալ
գրողին
լոյս
ընծայած
առաջին
գրութենէն
մինչեւ
հիմա՝
աշխարհի
չորս
ծագերուն
լոյս
ընծայուած
հայ
մամուլի
բոլոր
հաւաքածոները,
դասագիրքերը,
գրականութեան
պատմութեան
նուիրուած
աշխատասիրութիւնները,
եւ
այլն։
Լիբանանի
քաղաքական
վերջին
դէպքերը
առիթ
չընծայեցին
Ռ.
Զարդարեանի
հարազատներուն
հետ
շփման
մէջ
մտնելու։
Այլապէս՝
թերեւս
կարելի
ըլլար
անտիպ
նամակներ
եւ
գեղարուեստական
գրութիւններ
ձեռքի
տակ
ունենալ։
Դժբախտաբար
ձեռքի
տակ
չկրցանք
ունենալ
Ռ.
Զարդարեանի
լոյս
ընծայած
գեղարուեստական
գործերէն
ոմանք՝
որպէսզի
կարենայինք
աղբիւրները
ճշդել։
Մատենագիտութեան
կազմութեան
սկսելէ
առաջ
աշխատեցանք
երեւան
հանել
Ռ.
Զարդարեանի
գործածած
ծածկանունները
կամ
գրչանունները։
Ռ.
Զարդարեանի
առաջին
գրութիւնը
լոյս
տեսած
է
Յովնան
Փալագաշեանի
Ծաղիկ
հանդէսին
մէջ
(2
Մարտ,
1891)։
Որոշ
աղբիւրներ
1890
թուականը
կու
տան,
սակայն
մենք
պրպտումներ
կատարելով՝
ստուգեցինք
որ
պէտք
է
ըլլայ
1891։
Առաջին
տպաւորապաշտ
էջերը
լոյս
ընծայած
է
Գրիգոր
Զօհրապի
խմբագրած
Մասիս
շաբաթաթերթին
մէջ
(1893),
առաջին
հէքիաթները՝
Արշակ
Չօպանեանի
Ծաղիկ
հանդէսին
մէջ
(1895),
իսկ
առաջին
քերթուածը
Միքայէլ
Շամտանճեանի
Մասիս
հանդէսին
մէջ
(1898)։
Մինչեւ
1905
զբաղած
է
առաւելաբար
գեղարուեստական
գրականութեամբ,
լոյս
ընծայելով
տպաւորապաշտ
էջեր,
պատկերներ,
հէքիաթներ
եւ
նորավէպեր։
1905-էն
ետք
իր
կատարած
խմբագրական
աշխատանքը
առիթ
չէ
ընծայած
գեղարուեստական
գրականութեամբ
պարապելու։
Տարին
հազիւ
մէկ-երկու
գեղարուեստական
գործ
արտադրած
է։
Իր
գեղարուեստական
գործերուն
մեծ
մասը
լոյս
ընծայած
է
Իզմիրի
Արեւելեան
մամուլ
ին
մէջ
(1900-1905)։
1905-1915
առաւելաբար
զբաղած
է
հրապարակագրական
եւ
թարգմանական
աշխատանքներով։
Թարգմանութիւններուն
մեծ
մասը
անստորագիր
ըլլալով
դժուար
է
անոնց
հայրութիւնը
ճշդել։
Այս
Բ.
շրջանին
լոյս
ընծայած
է
Մեղրագետ
դասագիրքերու
շարքը
(թիւով
6)
եւ
պատրաստած
է
իրագիտութեան
դասագիրք
մը՝
Բաներ,
բաներ,
ի՜նչ
բաներ,
որ
անյայտացած
է։
Այս
գործին
մասին
Յ.
Ճ.
Սիրունի
կը
գրէ.
«Պատրաստած
էր
նաեւ
իրագիտութեան
դասընթացք
մը
Բաներ,
բաներ,
ի՜նչ
բաներ
տիտղոսով.
յանձնուած
արդէն
մամուլին
եւ
մասամբ
ալ
տպուած,
աղէտը
ընդհատեց
տպագրութիւնը,
եւ
լոյս
տեսած
պրակները
գացին
յետոյ
նպարավաճառներու
կրպակը»
(«Ռ.
Զարդարեան»,
Հայրենիք
ամսագիր,
Գ.
տարի,
թ.
3
(Յունուար,
1925),
էջ
39)։
Ռ.
Զարդարեանի
գեղարուեստական
եւ
հրապարակագրական
գրութիւններուն
յիշատակութեան
ատեն՝
անհրաժեշտութեան
պարագային
տուած
ենք
լուսաբանութիւններ,
տուեալ
գրութիւնը
աւելի
հասկնալի
դարձնելու
համար։
Ռ.
Զարդարեանի
գեղարուեստական
գործերու
հրատարակութիւններ
կատարուած
են
նախապէս։
Ամէնէն
ընդարձակը
երեւանեան
հրատարակութիւնն
է։
Սակայն
ան
ալ
որոշ
գրութիւններ
դուրս
ձգած
է
իր
հրատարակութենէն։
Մենք
մասնաւոր
ճիգ
թափեցինք
եւ
կրցանք
շուրջ
21
գրուածք
մէկտեղել,
որոնք
հատորի
մէջ
կը
մտնեն
առաջին
անգամ
ըլլալով
այս
հրատարակութեամբ։
Ռ.
Զարդարեան
ունի՞
անտիպներ։
Այս
հարցին
անորոշ
կերպով
(առանց
սեփականատիրոջ
անունը
տալու)
կը
պատասխանէ
«Նահատակ
Գրագէտներու
Բարեկամներ»
հրատարակչութեան
կողմէ
լոյս
ընծայուած
Ռ.
Զարդարեանի
Ամբողջական
երկեր
ու
կենսագրական
բաժինը.
«Ձեռագիրներու
թանկագին
տետրակ
մը
կը
գտնուի
Ամերիկա,
իր
աշակերտներէն
մէկուն
մօտ,
ուր
քով
քովի
բերուած
են
ուսուցիչ
Զարդարեանի
բոլոր
այն
էջերը,
զորս
ան
սովորութիւն
ունէր
գրել
գրատախտակին
վրայ,
շարադրութեան
իբրեւ
փորձեր։
Ապահովաբար
անոնք
գրի
առնուած
են
ներշնչումի
անսպասելի
պահերուն,
որոնցմով
այնքա՛ն
կը
հրճուէր
իր
հոգին։
Այդ
ձեռագիր
տետրակին
մէջ
կան,
ինչպէս
կը
վկայէ
իր
աշակերտներէն
մէկը,
բազմաթիւ
էջեր,
գրուած
Մեզրէի
Կեդրոնական
վարժարանին
մէջ,
հէքիաթներու
եւ
գաւառական
ուսումնասիրութիւններու
հաւաքածոյ
մը,
որմէ
ո՛չ
մէկ
էջ
լոյս
տեսած
է
մինչեւ
այսօր։
Այդ
հաւաքածոյին
մէջ
կան
անընթեռնելի
կտորներ,
ինչպէս
Հաւը,
հէքիաթ
մը,
երկու
սիրերգներ,
գաւառական
երգերու
եւ
հէքիաթներու
շարք
մը։
Միւս
մասը,
աւելի
մաքուր
գրի
առնուած,
կը
ներկայացնէ
Աստուած
փնտռող
մարդը,
հէքիաթ,
Խարբերդցի
կնիկը,
ուսումնասիրութիւն
մը՝
նուիրուած
Յովհաննէս
Գազանճեանի։
Ունի
նաեւ
Գաւառացի
էրիկ
մարդը,
Ձկնորսը
գետեզերքը,
Եղնիկ
աղբարը,
Սեւ
մահը,
Վարդապետը
՝
վանական
տպաւորութիւններ,
Գեղեցիկ
օր
մը,
Աշնան
հովուերգութիւն,
Գեղացի
էրիկ
մարդը
եւ
Հայ
վաճառականութիւնը
»։
Թանկագին
վկայութիւն
մը
պիտի
ըլլար
եթէ
տրուէր
Ռ.
Զարդարեանի
աշակերտին
անունը։
Զարմանալի
է
որ
«Նահատակ
Գրագէտներու
Բարեկամներ»ը,
որոնք
ծրագիր
ունէին
լոյս
ընծայել
Ռ.
Զարդարեանի
ամբողջական
երկերը,
ճիգ
չեն
ըրած
ձեռք
բերելու
այդ
անտիպները։
Վերոյիշեալ
գրութիւններէն
լոյս
տեսած
են
Խարբերդցի
կնիկը,
Եղնիկ
աղբարը,
Սեւ
մահը,
Վարդապետը
(վանական
տպաւորութիւններ),
Աշնան
հովուերգութիւնը
եւ
Հայ
վաճառականութիւնը
։
Մատենագիտութեան
բաժինին
մէջ
մատնանշած
ենք
անոնց
աղբիւրները։
Ռ.
Զարդարեանի
գեղարուեստական
գործերը
ցարդ
արժանացած
են
չորս
տպագրութեան
–
երեքը
Ցայգալոյս
վերնագիրով,
իսկ
մէկը
–
Ամբողջական
երկեր
–
Ա.
–
Արձակ
էջեր
եւ
հէքիաթներ
։
Զարմանալի
է
որ
Զարդարեան
լոյս
ընծայած
է
Ցայգալոյսը
առանց
ընդգրկած
նիւթերուն
գրական
սեռի
համաձայն
դասաւորման։
Միւս
հրատարակութիւններն
ալ
հետեւած
են
Ռ.
Զարդարեանին,
բայց
երեւանեանէն,
որ
յստակ
դասաւորման
ենթարկած
է
զանոնք–
1)
Վիպակներ
եւ
նորավէպեր.
2)
հէքիաթներ
եւ
լեգենդներ.
3)
արձակ
քերթուածներ
եւ
պատկերներ.
4)
բանաստեղծութիւններ։
Այս
վերջին
հրատարակութեան
ալ
թերութիւնը
ժամանակագրական
կարգի
սկզբունքին
չյարգուիլն
է։
Մենք
անհրաժեշտ
կը
նկատենք
ժամանակագրական
կարգին
պահպանումը,
որովհետեւ
ա՛ն
է
որ
ցոյց
պիտի
տայ
գրագէտին
հետզհետէ
կատարած
յառաջդիմութիւնը։
Ռ.
Զարդարեան
իր
խմբագրած
Ռազմիկ
եւ
Ազատամարտ
թերթերուն
մէջ
լոյս
ընծայած
է
թարգմանութիւններ,
որոնցմէ
մաս
մը
անստորագիր
են։
Խուսափեցանք
այդ
անստորագիր
թարգմանութիւնները
իրեն
վերագրելէ,
ակամայ
սխալ
մը
չգործելու
համար։
Մենք,
կարելիութեան
սահմանին
մէջ,
գեղարուեստական
գործերուն
ժամանակագրական
կարգը
ճշդած
ենք
մատենագիտութեան
մէջ
եւ
ապագայ
հրատարակութիւններու
պարագային
նկատի
պէտք
է
ունենալ
այդ
ուղեցոյցը։
Ժամանակագրական
կարգի
պարագային՝
նկատի
առած
ենք
անոնց
տպագրութեան
տարեթիւը։
Երբ
գրութիւնները
ունեցած
են
ստեղծման
տարեթիւ՝
նկատի
առած
ենք
այդ
պարագան
եւ
ըստ
այնմ
դասաւորած։
Երբ
գրութիւնները
ստեղծման
վայրի
նշում
ունին,
ինչպէս՝
Խարբերդ,
Մանիսա,
Պերլին,
եւլն.,
անհրաժեշտ
նկատած
ենք
յիշատակել
զանոնք։
Հոս
կ՚ուզենք
շփոթ
մը
փարատել։
Ռազմիկ
եռօրեայ
թերթին
հրատարակութիւնը
կամ
հիմնադրումը
վերագրուած
է
Ռ.
Զարդարեանին։
Սխալ
է
այս
տեսակէտը։
Թերթը
եղած
է
օրկանը
Պուլկարիոյ
Հ.
Յ.
Դաշնակցութեան։
Հրատարակութեան
ծրագիրը
մշակուելէ
ետք,
հրաւէր
ուղղուած
է
Ռ.
Զարդարեանին
(որ
1905-ին
կը
գտնուէր
Մանիսա),
գալու
եւ
ստանձնելու
թերթին
խմբագրութիւնը։
Զարդարեան
զայն
խմբագրած
է
1905
Հոկտեմբեր
15-էն
մինչեւ
1908
Սեպտեմբեր
կամ
Հոկտեմբեր
ամիսը։
Իր՝
Պոլիս
վերադարձէն
ետք՝
Ռազմիկ
ի
հրատարակութիւնը
շարունակուած
է
մինչեւ
Պոլսոյ
Ազատամարտ
օրաթերթին
հիմնումը
(10
Յունիս,
1909)։
Ինչպէս
ըսինք
սկիզբը՝
անթերի
չէ
այս
աշխատանքը։
Սակայն
կը
կարծենք,
որ
հաւաքուած
մատենագիտական
հունձքն
ալ
բաւարար
աղբիւրներ
կը
պարունակէ
Ռ.
Զարդարեանով
հետաքրքրուողներուն
համար։
