Հայ Մամուլի Մատենագիտական Գործեր

ՄԵՐ ՑՈՒՑԱԿԸ

1940-ական թուականներէն, մամուլը մեր հետաքրքրութեան առարկան դարձած է։ Մեր հաւաքած տեղեկութիւններուն հիմամբ, լոյս ընծայած ենք Սուրիոյ եւ Լիբանանի հայ մամուլին ցուցակները եւ նուիրած ուսումնասիրութիւններ։ Նուիրած ենք գրախօսականներ՝ մամուլի մատենագիտական գործերու։

1980-ին, Հ. Յ. Դ. 90-ամեակին նախօրէին, պատրաստեցինք Հ. Յ. Դ. մամուլի առանձին քարտարան մը, իւրաքանչիւր քարտի վրայ նշելով անհրաժեշտ տեղեկութիւնները, առաւել, աստ ու անդ տուեալ թերթին վերաբերեալ մեր հանդիպած ակնարկութիւններն ու տեղեկութիւնները, խմբագիրներուն անունները, անոնց խմբագրած տարիները եւ այլն։

1980-ին, Ազդակ շաբաթօրեակ – Դրօշակի բացառիկին մէջ (թիւ 49-50, էջ 1138-1141) լոյս ընծայեցինք մեր «Հ. Յ. Դաշնակցութեան 90-ամեայ մամուլը» ուսումնասիրութեան Ա. մասը (դժբախտաբար կիսատ մնաց այդ ուսումնասիրութիւնը. 10 տարի ետք, այսօր, այս գրքոյկով, աւելի ծաւալուն վիճակով լոյս կը տեսնէ այդ ուսումնասիրութիւնը)։ 1980-ին, մեր յօդուածին սկիզբը տուած էինք դաշնակցական մամուլ եզրին իմաստը կամ մեր յղացքը։ Այդ յղացքը գտնել այս գրքոյկին սկիզբը։

Այդ չափանիշով մօտեցած ենք հայ մամուլին։ Օգտագործած ենք ծովածաւալ գրականութիւն (թող արեւելեան չափազանցութիւն չտեսնուի ծովածաւալ ածականին մէջ), որուն մէկ ամփոփ պատկերը տուած ենք «Մատենագիտութիւն Հ. Յ. Դ. մամուլի» բաժինին մէջ։ Աչքէ անցուցած ենք հարիւրաւոր տարեգիրքեր, թղթատած՝ հայրենակցական միութեանց պատմագիրքերը, թերթատած՝ կենսագրական բառարաններ եւ հետեւած՝ ընդհանրապէս առօրեայ մամուլին։ Իւրաքանչիւրին ամէնէն աննշան տեղեկութիւնն իսկ արձանագրած ենք մեր քարտարանին մէջ։ Ահաւասիկ այս զէնքերով զինուած՝ մօտեցած ենք 1890-1990-ի հայ մամուլի ներկայացուցիչներուն։ Դաշնակցական մամուլի պատմուճան չենք հագցուցած եւ ո՛չ ալ Հ. Յ. Դ. մամուլի անդամական քարտ տուած՝ ո՛չ մէկ թերթի։ Իրենք է որ անդամաքարտ ներկայացուցած են մեզի։ Զանոնք գտանք Հ. Յ. Դ. մամուլի շէնքին բնական տէրերն ու վարձակալները։ Ու մենք իբրեւ պարկեշտ մատենագէտ, անոնց անուան արձանագրումն ու յիշատակումը կատարեցինք (512 անուն թերթ – դադրած եւ շարունակուող)։ Հ. Յ. Դ. մամուլի շէնքը ունի հաւանաբար այլ բնակիչներ (տակաւին մեզի անյայտ), որոնց արձանագրումն ու յիշատակումը պիտի ըլլայ մօտիկ ապագային հրատարակելի՝ «Հ. Յ. Դ. մամուլի մատենագիտութիւն» մեր աշխատասիրութեան մէջ։

Մեր ցուցակագրումի կամ ստուգումի կամ ստուգման աշխատանքին մէջ մեծ կռուան են մեր անձնական հաւաքածոները – նմոյշներու (շուրջ 1500՝ օրէ օր աճող) եւ թերթերու թիւեր, տարիներ եւ երբեմն ամբողջական շարքեր։

Ա. Ընդհանուր աշխատասիրութիւններ

Հոս նկատի առած ենք գլխաւորաբար այն գործերը, որոնք հայ մամուլին ամբողջական ցուցակը եւ կամ որոշ շրջանի մեր մամուլին ամբողջական պատկերը ներկայացուցած են։ Բոլոր աշխատասիրութիւնները նշուած են ժամանակագրական կարգով։ Կը ցուցադրուին բոլորն ալ։

Գարեգին Լեւոնեան (Աշուղ Ջիւանիի որդին) ունի երեք գործ նուիրուած այս նիւթին.

1. Հայոց պարբերական մամուլը (Ալեքսանդրապոլ, 1895)։ Արժանացած է Իզմիրեանց մրցանակին։ Լոյս տեսած է հայ լրագրութեան հարիւրամեակին առթիւ։

2. Լիակատար ցանկ հայ լրագրութեան, 1794-1904, Լոյս, Օրացոյց հանդէս, խմբ. ՝ Եղիշէ Թոփչեան (Թիֆլիս, 1905), էջ 595-610։

3. Հայոց պարբերական մամուլը, լիակատար ցուցակ հայ լրագրութեան՝ սկիզբից մինչեւ մեր օրերը, 1794-1934 (Երեւան, 1934), 230 էջ։

4. Հայր Մկրտիչ Պոտուրեան, Հայ մամուլը տասնեւհինգ տարուան մէջ – 1794-1908 (Վենետիկ, 1909), 303 էջ։

5. Հայր Ռաֆայէլ Կարապետեան, Լիակատար ցուցակ հայերէն լրագիրներու, որոնք կը գտնուին Մխիթարեան Մատենադարանին մէջ ի Վիեննա – 1794-1921 (Վիեննա, 1924), 79 էջ։

  6. Հայր Մկրտիչ Պոտուրեան, Հայ հանրագիտակ, Ա. - Ե. հատոր (Պուքրէշ, 1938-1940), 970 էջ (Ա - Ը գիրեր)։

7. Յովհաննէս Պետրոսեան, Հայ պարբերական մամուլի բիբլիոգրաֆիա. հատ. Ա., 1794-1900 (Երեւան, 1956), 747 էջ. հատ. Բ., 19001956 (Երեւան, 1957), 624 էջ։ Գրախ. Ներսէս Գասպարեան, Պատմա-բանասիրական հանդէս, թ. 3-4 (1961), էջ 307-330։

Տես նաեւ մեր գրախօսականը։

8. Ամալիա Կիրակոսեան, Հայ պարբերական մամուլի մատենագիտութիւն – 1794-1967 (Երեւան, 1970), 623 էջ։

  9. Եդուարդ Գիւլբէկեան, Հայկական մամուլի ցուցակ – անգլ. (Լոնտոն, 1971)։

10. Հայ մամուլ, ցուցահանդէս սփիւռքահայ պարբերական մամուլի (Մոնթրէալ, 1972), 12 էջ։

11. Ժիրայր Դանիէլեան, «Հայ պարբերական մամուլի հարցեր», Հայկազեան հայագիտական հանդէս, Զ. տարի (Պէյրութ, 19771978), էջ 267-320։

12. Ո՞վ է նա – սփիւռքահայ հասցէարան (Ovena), խմբ. կազմ (Պէյրութ, 1980), 196 էջ։

13. Միհրան Մինասեան, «Հայ պարբերական մամուլի նորայայտ անուններ», Հայկազեան հայագիտական հանդէս, Թ. հատոր (Պէյրութ, 1981), էջ 295-304։

14. Ժիրայր Դանիէլեան, Հայ նոր պարբերական մամուլը – 19671981 (Պէյրութ, 1984), 183 էջ։

15. Մանուէլ Բարլոյեան, Հայ մամուլի մատենագիտական համահաւաք ցուցակ – 1794-1980 (Երեւան, 1986)։

Բ. Զանազան գաղութներու հայ մամուլին նուիրուած աշխատասիրութիւններ

16. Արիս Իսրայէլեան, «Ամերիկահայ մամուլը եւ գրականութիւնը», Ոստան եռամսեայ, Ա. տարի, թ. 2 (Պոլիս, 1911), էջ 426-431։

17. Յովհաննէս Աւագեան, «Ամերիկահայ գրականութիւնը»,

Ամէնուն տարեցոյցը։ Խմբ. ՝ Թէոդիկ (Պոլիս, 1922), էջ 106-111։ Էջ 106-109-ը կը վերաբերի մամուլին։

18. Թէոդիկ (Թէոդորոս Լապճինճեան), «Թրքահայ մամուլը 1921ին», Ամէնուն տարեցոյցը, (Պոլիս, 1922), էջ 409-411։

19. «Ռումանահայ մամուլը», Ընդարձակ տարեցոյց Ս. Փրկիչ ազգային հիւանդանոցի, նոր շրջան, Գ. տարի (Պոլիս, 1927), էջ 353354։

20. «Հայ մամուլը», նոյն, Զ. տարի (1930), էջ 178։

21. Տոքթ. Գ. Օ. Գալուստեան, «Իզմիրի թերթեր», Յունահայ տարեգիրք, Բ. տարի (Աթէնք, 1928), էջ 349-351։

22. Լեւոն Մօզեան, «Ֆրանսահայ մամուլը», Ամէնուն հասցէն, Բ. տարի (Փարիզ, 1932), էջ 200։

  23. Վահան Զարդարեան, «Հայ լրագրութիւնը Եգիպտոսի մէջ (1865- 1933)», Յիշատակարան 1, Բ. տպագրութիւն, Ա. հատոր (Գահիրէ, 1933-1939), էջ 3-20։ Արտատպած է Յուսաբեր բացառիկը (18 Դեկտ., 1954), էջ 54։

24. Նոյն, «Թրքահայ մամուլ եւ լրագրութիւն» (1832-1932), նոյն, Յիշատակարան 4, էջ 1-52։

25. Թորոս Ազատեան եւ Մարտիրոս Գօչունեան, Արմաղան, Թուրքիոյ հանրապետութեան 15-ամեակին առթիւ, 1923-1938 (Պոլիս, 1938), «Պարբերական մամուլ», էջ 60-61։

26. Գաբրիէլ Լազեան, «Հայ մամուլը Յունաստանի մէջ», Յուսաբեր բացառիկ (Գահիրէ, 18 Դեկտ. 1954), էջ 49-50։

27. Կարօ Գէորգեան, «Յունահայ մամուլը», Ամէնուն տարեգիրքը, Դ. տարի (1957), էջ 232-244։

28. Նոյն, «Ֆրանսայի մէջ հրատարակուած հայերէն թերթերը», Ամէնուն տարեգիրքը, Զ. տարի (1959), էջ 279-282, 317-318։

29. Նոյն, «Ամերիկահայ մամուլը հին թուականներէն մինչեւ մեր օրերը», Ամէնուն տարեգիրքը, Ժ. տարի (1963), էջ 429-451։

30. Դաւիթ Շահլամեան, «Նիւթեր հայ պարբերական մամուլի պատմութեան համար», Պատմա-բանասիրական հանդէս (Երեւան), թ. 3 (1964), էջ 157-163։

31. Նոյն, «Եգիպտահայ մամուլը 100 տարում», Պատմա-բանասիրական հանդէս (Երեւան), թ. 1 (1966), էջ 296-300։

32. Ժիրայր Դանիէլեան, «Ակնարկ լիբանանահայ մամուլի պատմութեան», Հայկազեան հայագիտական հանդէս, հատ. Գ. (Պէյրութ, 1973), էջ 237-282։

33. Լեւոն Չորմիսեան, Համապատկեր արեւմտահայ մէկ դարու պատմութեան, Դ. հատոր, Ա. գիրք, Ֆրանսահայերու պատմութիւնը, «Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը», (Պէյրութ, 1975), էջ 91-104. «Ֆրանսահայ մամուլը», էջ 156-163, 206-226, 300, 320-321, 363։

34. Յովհաննէս (Օննիկ) Թօփուզեան, Եգիպտոսի հայկական գաղութի պատմութիւն – 1805-1952 (Երեւան, 1978), «Եգիպտահայ պարբերական մամուլի ցուցակ (1865-1952)», էջ 315-335։

35. Յակոբ Չոլաքեան, կազմող, Հալեպահայ պարբերական մամուլի համառօտ նկարագրութիւն (Հալէպ, 1978), 64 մեքենագիր էջ։

36. Դարեհ Ազատեան, «Ամերիկահայ մամուլը այսօր», Գիր եւ գիրք պարբ. բացառիկ թիւ (Նիւ Եորք, 1979), էջ 35-48։

37. Hamo B. Vasillian, Editor, Armenian American Almanach, First Edition (Glendale, 1985-1986), Section 3, «Newspapers & periodicals», pp. 77-120.

38. Սիլվա Ս. Նազարեան, Երեւանի պարբերական մամուլը – 1880-1917 (Երեւան, 1986), 207 էջ։

39. Սմբատ Դ. Աւագեան, Ղարաբաղի մամուլի պատմութիւն – 1828-1920 (Երեւան, 1989), 287 էջ։

Գ. Հ. Յ. Դ. մամուլի նուիրուած ակնարկներ եւ ցուցակներ

40. Արտաշէս Աբեղեան, «Դաշնակցական մամուլը (Հ. Յ. Դ. 40-ամեակին առթիւ)», Յուսաբեր օրաթ., ԺԶ. տարի, թ. 193 (15 Նոյ., 1930), էջ 4։

41. Հ. Տէր Թովմասեան եւ Սիմոն Վրացեան, «Հ. Յ. Դ. մամուլ եւ հրատարակութիւններ», Յուշապատում Հ. Յ. Դաշնակցութեան, 1890-1950, խմբ. Սիմոն Վրացեան (Բոստոն, 1950), էջ 562-579։

42. Դաւիթ Փափազեան, Հ. Յ. Դ. վաթսունամեայ մամուլը (Թեհրան, 1950)։ Արտատպած է Յուսաբեր օրաթերթը, բացառիկ թիւ (Գահիրէ, 18 Դեկտեմբեր, 1954), էջ 55-56։

43. Ժ. Մ., «Երիտասարդական մամուլ», Յուսաբեր բացառիկ (նուիրուած Հ. Յ. Դ. երիտասարդութեան), Գահիրէ (2 Յունիս, 1951), էջ 29։

44. Սիլվա Փանոյեան, «Հ. Յ. Դ. երիտասարդական մամուլը», Ռազմիկ ամսագիր (Պէյրութ), Ա. տարի, թ. 3-4 (Յուլիս-Օգ., 1983), էջ 26-28. թ. 5 (Սեպտեմբեր), էջ 25-28. թ. 6-7 (Հոկտ. -Նոյ. ), էջ 32-35. թ. 8-9 (Դեկտ., 1983 - Յունուար, 1984), էջ 21-26։

45. Ե. Չօպանեան, «Հ. Յ. Դ. մամուլ եւ հրատարակութիւններ», Երիտասարդական ձայն (Աթէնք), էջ 7։

46. Յարութիւն Քիւրքճեան, «Հ. Յ. Դ. մամուլ եւ մշակութա-գրական հանգանակ», Ազդակ շաբաթօրեակ – Դրօշակ, ԺԶ. տարի, թիւ 1 (19 Յունուար, 1985), էջ 6-8. «Դաշնակցական մամուլի տեղադրումը պատմութեան մէջ», թ. 2, էջ 31-33. «Դրօշակի հրատարակութեան առաջին հանգրուանը», թ. 3, էջ 54-58. «Աղբիւրներ եւ մատենագիտական տուեալներ», թ. 4, էջ 77-81. «Սփիւռքեան շրջանի արգասիքը», թ. 5, էջ 103-108. «Դաշնակցութեան մտաւորական վաստակը», թ. 6, էջ 128-131. «Ընդհանուր արժեւորում», թ. 7, էջ 154157։

Դ. Մեր լոյս ընծայած ուսումնասիրութիւններն ու ցանկերը

47. «Սուրիահայ մամուլը», Արեւելք օրաթ. (Հալէպ), ԺԵ. տարի, թ. 29 (26 Յուլիս, 1960), էջ 2, թ. 30 (27 Յուլիս), էջ 2։

48. «Լիբանանահայ մամուլը», Ազդակ օրաթ. (Պէյրութ), ԼԴ. տարի, թ. 174 (24 Սեպտ., 1960), էջ 2. թ. 175 (26 Սեպտ. ), էջ 2։

49. Հայ մամուլի ցուցահանդէս (1794-1961), Պէյրութ, 1961, 21 էջ։

Վերահրատարակուած է 1963-ին՝ 1964-ի ցուցահանդէսին առիթով։

50. Հայ պարբերական մամուլի բիբլիոգրաֆիա, հեղ. ՝ Յովհաննէս Պետրոսեան, հատ. Ա. (1794-1900), հատ. Բ. (1901-1956), գիտականքննական գրախօսութիւն, Հասկ ամս. (Անթիլիաս), 1965, թ. 8-9 (Օգ. -Սեպտ. ), էջ 406-412. թ. 10, էջ 452-456, թ. 11-12, էջ 504-510. 1966, թ. 6-8 (Յունիս-Օգոստոս), էջ 278-289, թ. 11-12, էջ 448-453. 1973, թ. 3-4 (Մարտ-Ապրիլ), էջ 128-135։

51. «Լիբանանահայ մամուլը», Լիբանանահայ մշակոյթի շաբաթ (Պէյրութ, 1970), էջ 3-6։

52. «Լիբանանահայ մամուլի 50 տարին», Հայկազեան հայագիտական հանդէս, Բ. հատոր (Պէյրութ, 1971), էջ 263-296։

53. «Սուրիահայ մամուլի պատմութիւն», Հայկազեան հայագիտական հանդէս, Գ. հատոր (Պէյրութ, 1972), էջ 195-230։

54. «Արտասահմանի ներկայ հայ մամուլը», Սփիւռքը այսօր – ցուցահանդէս (Պէյրութ, 1972), էջ 6-10։

55. «Ակնարկ լիբանանահայ մամուլի պատմութեան» (Ժիրայր Դանիէլեան) ուսումնասիրութեան մեր պատասխանը, Հայկազեան հայագիտական հանդէս, Զ. հատոր (Պէյրութ, 1977-1978), էջ 334-339։

56. «Հ. Յ. Դաշնակցութեան 90-ամեայ մամուլը (հպանցիկ ակնարկ)», Ազդակ շաբաթօրեակ – Դրօշակ (Պէյրութ), ԺԱ. տարի, թ. 49-50 (21 Դեկտ., 1980), էջ 1138-1141։

57. «Հայ մարզական մամուլը», Մարզիկ ամս. (Պէյրութ), Ա. տարի, թ. 2 (1980), էջ 23-25։

58. «Էջ մը հայ մամուլի պատմութենէն – Պոլսոյ Ազդակ շաբաթաթերթը», Հասկ հայագիտական տարեգիրք, նոր շրջան, Բ. -Գ. տարիներ (Անթիլիաս, 1981-1982), էջ 211-232։

59. «Հ. Մ. Ը. Մ. ի մամուլի պատմութենէն – Հայ սկաուտ», Մարզիկ (Պէյրութ), Դ. տարի, թ. 1-2 (1984) էջ 50-53։

60. «Եղեռնը եւ Սոֆիայի Հայաստան թերթը», Ազդակ օրաթ. (Պէյրութ), 26 Ապրիլ, 1986, էջ 5-6։

61. «Կարնոյ դաշնակցական մամուլը», Ասպարէզ օրաթ. (Կլէնտէյլ), 23 Հոկտ. 1987, էջ 4, 6-7։ Արտատպած են Ազդակը (Պէյրութ), Ալիքը (Թեհրան) եւ Հայրենիքը (Պոսթըն)։

62. Հայ մամուլի ցուցակ (Ամերիկահայ մամուլի 100-ամեակին առթիւ Համազգայինի հովանաւորութեամբ կազմակերպուած ցուցահանդէսիս առիթով), Լոս Անճելըս, 1987, 59 էջ։

63. «Հանրապետական Հայաստանի մամուլը», Ազդակ բացառիկ (Պէյրութ, 1988), էջ 65-69։

64. «Արտասահմանի ներկայ հայ մամուլը», Ազդակ բացառիկ (Պէյրութ, 1989), էջ 114-119։

65. «Հ. Յ. Դաշնակցութիւն եւ Հայկական սովետական հանրագիտարան», Ազդակ բացառիկ (Պէյրութ, 1990), էջ 80-87 (մասնաւորաբար էջ 81-83)։

66. «Վասպուրականի Հ. Յ. Դ. մամուլը – 1905-1915» (Պէյրութ, 1990), 100 էջ (անտիպ)։ Մրցանքի ուղարկուած։

ՈՒՂԵՑՈՅՑ ՑՈՒՑԱԿԻ

Կարեւոր ճշդում մը։ Պայմաններու բերումով, կարգ մը թերթերու հիմնադիրներ եւ խմբագիրներ հեռացուած են Դաշնակցութենէն, հակականոնագրային իրենց ընթացքին համար։ Դաշնակցութեան կանոնագիրը թոյլ չի տար որ, երբ ինք ունի իր ճանչցուած օրկանը

  կամ կիսապաշտօնական օրկանը, նոյն կամ մօտիկ վայրի մը մէջ լոյս տեսնէ նոյն կամ մօտիկ պարբերականութեամբ հրատարակութիւն մը։ Եղած են նման պարագաներ։ Կուսակցութիւնը, իր կանոնագրին կարգապահական տրամադրութիւնները գործադրելով, պատժած է այդ թերթին խմբագիրը կամ խմբագրական կազմը անհրաժեշտ դիտողութիւնը, ազդարարութիւնը տալէ ետք։ Մինչեւ տուեալ ենթականերուն պաշտօնական հեռացումը, արտաքսումը, իրենք եւ իրենց թերթերը դաշնակցական համարելով, ներմուծած ենք մեր ցուցակին մէջ։ Եթէ հեռացման տարին յայտնի է մեզի, զայն նշած ենք։

ՀԱՄԱՌՕՏԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Ամս. - ամսաթերթ, ամսագիր

Աշակ. - աշակերտական

Արտ. - արտօնագիր

Բժ. - բժիշկ։ Խուսափած ենք տոքթորէն

Երիտ. - երիտասարդական

Խմբ. - խմբագիր

Հիմն. - հիմնադիր

Հրատ. - հրատարակիչ, հրատարակութիւն

Շաբ. - շաբաթաթերթ

Շար. - շարունակութիւն

Պատ. - պատասխանատու

Պատան. - պատանեկան

Պարբ. - պարբերագիրք, պարբերաթերթ, պարբերական

Օգն. - օգնական

Օրաթ. - օրաթերթ

Խմբագիրներու նշումին պարագային, գոհացած ենք անհրաժեշտով (քանի մը տարուան խմբագրական աշխատանք կատարած անձերու նշումով, երբ տուեալ թերթը երկարատեւ եղած է), չընդլայնելու համար այս գրքոյկին էջերուն սահմանները։ Նշած ենք գլխաւորները։ Մեր ընդարձակ գործին մէջ, որ պատրաստութեան մէջ է, անհրաժեշտ տեղը պիտի յատկացուի իւրաքանչիւրին։

Մեծ ճիգ թափեցինք կրճատուած յատուկ անուններու ճշդումին ուղղութեամբ։ Հակառակ մեր ճիգին, որոշ անուններ ստիպուած եղանք կրճատուած նշել, սխալ ենթադրութիւններէ խուսափելու համար։ Յարմար դատեցինք գրական ծածկանուններուն քով դնել ենթականերուն բուն անուն-մականուններն ալ։

*******************

ԾԱՆՕԹ. - Ներկայ՝ շարունակուող թերթերը նշած ենք, այս բաժինին մէջ, աստղանիշով (*)։