Հայ Մամուլի Մատենագիտական Գործեր

ԵՐԿՈՒՆՔ

Ամսաթերթ (խմորատիպ)։ Վան։ Հրատարակութիւն Վասպուրականի Հ. Յ. Դ. Կեդրոնական Կոմիտէի։ 1906։ Խմբ. ՝ Ղեւոնդ Մելոյեան։

Ղեւոնդ Մելոյեան (՞ - 1967), ծածկանուն՝ Վաթան։ Էջմիածինի Գէորգեան ճեմարանէն շրջանաւարտ (1904)։ Ուսուցիչ եւ յեղափոխական գործիչ։ Ջերմ պաշտպան «Նոր սերնդական» շարժման։ Խմբագիր Սապահ-Իւլ-Խայր թրքերէն թերթին։ Դաւոյի դաւաճանութեան օրերուն (1908 Փետրուար) բանտարկուած։ Վասպուրականի Կեդրոնական Կոմիտէի անդամ։ 1909-ին Պոլիս է. 1910-1911՝ Ատաբազարի Ազգ. Բարձր. վարժարանի տեսուչ։ Աշխատակցած է Պոլսոյ Մասիսին, Ազդակ շաբաթաթերթին եւ Ազատամարտ օրաթերթին։ 1910-ին լոյս ընծայեց Մայրը վիպակը (Ֆրէօտը կանխող հոգեբանական վիճակներու պատկերացումով), որ բաւական աղմուկ առաջացուց, ժամանակի ըմբռնումներուն դէմ գայթակղութիւն մը համարուելով։

Նպատակ։ Որոշ հակակշիռ հաստատել «Նոր սերնդական» եւ «Հայեացքական» շարժումներուն վրայ։ Այդ օրերուն, Վասպուրականի կուսակցական պատասխանատու ներկայացուցիչն է Վահան Փափազեան (Կոմս եւ Բժիշկ ծածկանուններով ծանօթ)։ Իր Յուշերուն մէջ կը գրէ. «Մեղմելու կամ չափաւորելու դիտումով երիտասարդութեան երկու հատուածներու մէջ առաջ եկած գաղափարի տարբերութիւնները եւ ապարդիւն խարխափումները՝ անհրաժեշտ համարուեցաւ Կեդրոնական Կոմիտէի կողմէ ունենալ կիսապաշտօն օրկան մը՝ համադրելու եւ միատեսակ ղեկավար սկզբունքներով դաստիարակելու համար կուսակցական նոր սերունդը։

«Երկունք անունով խմորատիպ ամսաթերթ մը հանեցինք Ղ. Մելոյեանի խմբագրութեամբ։ Կը յիշեմ անոր առաջին մեծածաւալ համարը, ուր խմբագրականի մը մէջ, Մելոյեանի թողած «թեւաւոր» նախադասութիւնը երկար ատեն մեր կատակներուն առարկան դարձաւ։

«Մեր կայմը կանգուն է» այս կտրուկ յայտարարութեամբ կը վերջանար անոր խմբագրականը»։ [1]

Ժամանակ եւ տեւողութիւն։ Աղբիւրները իրարու հակասական տեղեկութիւններ կը հաղորդեն։ Արամ Մանուկեան իր «Յուշեր»ուն մէջ կը գրէ. «Կոմսի ժամանակ, իբրեւ պրոպականտայի միջոց, ունէինք ե՛ւ թերթ. անունը մոռացել եմ։ Կարծեմ՝ 10-15 օրինակ տպուեց. փոքրիկ բան էր, 4 երեսնոց փոքրադիր. մեծ մասամբ արտասահմանեան ընկերների, քաղաքական, ազգային լուրերն էին լինում եւ մէկ մէկ առաջնորդողներ տեղական յեղափոխական խնդիրներու շուրջ։

«Իմ Վան հասած միջոցին՝ թերթն արդէն դադարել էր, աշխատակցող, մանաւանդ խմորատիպով լաւ տպողներ եւ գրողներ չլինելու պատճառով»։ [2]

Կոմսի վանեան գործունէութիւնը ունի երկու շրջան – ա) 1903 Նոյ. - 1905 Յունուար. բ) 1906 ձմեռ - 1908։ Ան թերթին հրատարակումը կը դնէ իր գործունէութեան երկրորդ շրջանին սկիզբը – 1906 ձմեռ-գարուն, Նոր սերունդ թերթին հրատարակումէն առաջ (1906), [3] իսկ Ա. Մանուկեանի վկայութեան համաձայն՝ 1904-ին (ինք Վան հասած է 1904-ի աշնան)։ Կ՚ենթադրենք, որ Ա. Մանուկեանի յիշողութեան մէջ վրէպ մը կայ։ Ո՛չ մէկ այլ աղբիւր կը նշէ 1904 թուականը։

Յուշապատումը կը գրէ. «Երկշաբաթաթերթ, խմորատիպ։ Օրգան Վանի Կեդր. Կոմիտէի։ Վան, 1906-7»։ [4]

Հայր Մկրտիչ Պոտուրեան, որ հայ մամուլի պատմութեան ծանօթ է, Երկունքի մասին կը գրէ. «Գաղտնի հրատարակութիւն դաշնակցականներու։ Վան։ 1908։ Լոյս տեսած է 2 թիւ։ Խմորատիպ»։ [5] Հ. Պոտուրեան չի նշեր իր աղբիւրը։

Ա. Մանուկեան եւ Հ. Պոտուրեան կը միանան թերթին կարճատեւութեան շուրջ։

Մեր ենթադրութիւնը այն է, որ հրապարակուած է 1906-ին (ինչպէս կը հաստատէ Կոմս) եւ եթէ կարճատեւ կեանք ունեցած է, չէ թեւակոխած 1907 թուականը։

Ժամանակագրական կարգով,   Երկունքը Վասպուրականի Հ. Յ. Դ. մամուլին երկրորդ ներկայացուցիչն է, իբրեւ պաշտօնական օրկան՝ առաջինը. իսկ երկրորդ օրկանը՝ Սապահ-Իւլ-Խայր։ Իրմէ ետք պիտի հրապարակուին դաշնակցականներու կամ դաշնակցական խմբակներու կողմէ խմորատիպ զանազան թերթեր, մինչեւ 1910 թուականը, երբ լոյս պիտի տեսնէ Աշխատանք շաբաթաթերթը, իբրեւ օրկան Հ. Յ. Դ. Վասպուրականի Կեդրոնական Կոմիտէի։ Իբրեւ հրատարակութիւն՝ Բ., իսկ իբրեւ տպագիր հրատարակութիւն՝ Ա. ։