Դպրոց եւ Դպրութիւն

3. «ՎԱՂՈՒԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ»
ՆԿԱՏԵԼԻ ԿԷՏԵՐ

Հայը ինքնայատուկ գրականութիւն մ’ունենալու ընդունա՞կ է. եւ եթէ այո՛, Պոլսեցւո՞յն անկ է ըլլալ անոր գլխաւոր գործիչը, թէ ոչ գաւառին վիճակուած է այդ դերը, իբրեւ ցեղին յատկութիւններուն աւելի հաւատարիմ աւանդապահին։

Եթէ ոչ բոլորովին այս բառերով, բայց գէթ այս իմաստով, կարծեմ, առաջարկուեցաւ «Մասիս»ի մէջ գրական հարց մը, որուն արդէն քանի մը պատասխաններ տրուեցան։

Մեր գաւառացի գրագէտներուն մէջ, որոցմէ արդէն ծնունդ առած է այս խնդիր, զօրաւոր հակում մը կայ ընդհանրանպէս խորհելու թէ Պոլսոյ Հայոց գրականութիւնը ցարդ չէ ունեցած բնաւ տոհմային հարազատ դրոշմ, եւ հետեւապէս եթէ ցեղին մէջ յարմարութիւն իսկ կենայ առանձնայատուկ գրականութիւն մը յառաջ բերելու, անկարելի է որ Պոլսոյ գրագէտներուն միջոցաւ ի յայտ գայ այն։ Պոլիս եւրոպական մատենագրութեան ծիծաղելի հետեւողութիւն մ’ըրած է միայն։ Ու այդ Պոլսական պիտակ գրականութեան ծաղրն անթիւ ձեւերու տակ քանի մը տարիներէ ի վեր կը մարզէ մեր գաւառացի գրիչները։ «Վաղուան գրականութիւնը» գաւառացւոյնը պիտի ըլլայ ու պէտք է որ ըլլայ, գաւառացւոյն որ բնիկ աւանդութիւններու գանձարանն ունի իր յիշողութեան մէջ, եւ որ գաւառաբարբառներու երփներանգ ճոխ երանգապնակն ունի իր ափին մէջ, մինչդեռ Պոլիս՝ իր լեզուն իսկ կորսնցուցած՝ թոյրէ ու բոյրէ զուրկ քմահաճ բարբառ մ’ստեղծած է, զայն բոլոր ազգին հարկադրելու տարօրինակ յաւակնութիւնն ալ ունենալով։ Այս հիմերուն վրայ եզրակացութիւնն ալ շատ դիւրին ու յայտնի կ’երեւայ. ­ նոր լեզու, նոր գրականութիւն, որ գաւառական գոյն ու դրոշմ ունենան եւ գաւառացւոց ձեռքով մշակուին։

Միայն՝ մեզ կը թուի թէ նկատելի կէտեր կան որք ուշադրութենէ կը վրիպին։

* * *

  Եւ նախ եւ առաջ, ըստ մեզ, պէտք չէ որ խնդիր ըլլայ թէ Հայը ինքնայատուկ գրականութիւն մ’ունենալու ընդունա՞կ է։ Գիտենք որ ամէն ժողովրդոց գոյութեան պայմանք՝ իրենց տարբերութեան մէջ՝ աւելի կամ նուազ նպաստաւոր են գրական ծաղկման, մատենագրութեան ինքնատիպ հեշտ զարգացման։ Համեստ գրականութիւն մ’ունինք ու կրնանք ունենալ, որ պատկերն է մեր կեանքի պայմանաց, ինչպէս ամէն գրականութիւն՝ իր շքեղ կամ նսեմ կացութեամբ՝ կը բացատրէ ընկերական բարեխառնութեան վիճակը զայն արտադրող ժողովրդին։ Այդ վիճակը կ՛որոշէ, կը սահմանէ նիւթը որ կրնայ առարկայ ըլլալ գրականութեան, գրական ձեւ ստանալ։ Անշուշտ աղքատիկ աղկաղկ գրականութիւն մը աւելի կամ նուազ կախում կ’ունենայ օտար հարուստ մատենագրութենէ, բայց քանի որ տարբեր ցեղ մ’է որ այդ մատենագրութենէն օգտուիլ կը ջանայ, բնականաբար իր մասնաւոր կնիքը կը դնէ իր փոխառմանց վրայ, վասնզի հարկ է որ պատշաճեցնէ զայնս տարբեր միջավայրի մը պէտքերուն ու ճաշակներուն։ Ահա՛ ինչու համար բացարձակ նմանողութիւն մը չի կրնար ըլլալ. անիմաստ բան մը կ’ըլլար այդ, նպատակէ ու ներգործութենէ զուրկ։

Պոլիսը թրքահայ գրականութեան համար կեդրոնի մը առաջնորդող դերն ունեցած է եւ ունի ցարդ։ Ասիկա զարմանալի չէ անշուշտ։ Մայրաքաղաքին մէջ, որ նաեւ Հայոց տոհմային­եկեղեցական համայնքին կեդրոնը եղած է, ապրող ստուար հայ հասարակութիւն մ’ի հարկէ պիտի ունենար այդ առաւելակշռութիւնը, ո՛չ միայն տոհմային­եկեղեցական հեղինակութեան տեսակէտով, այլ նաեւ մտաւորականին, որ կեդրոնին ունեցած քաղաքակրթական առաւելութիւններով անշուշտ պիտի ըլլար աւելի զարգացեալ։ Պոլսական գրականութիւնն եղաւ այն ինչ որ պիտի ըլլար, օտարաց հետ շփման դիւրւկթիւններով, զոր մայրաքաղաքը, մանաւանդ Պոլսոյ պէս ծովեզերեայ մայրաքաղաք մը կ’ընծայէ, Պոլսահայը ի հարկէ նուազ ինքն իր մէջ ամփոփուած պիտի մնար, եւրոպական զարգացեալ գաղափարք ու սովորոյթք մուտ պիտի գտնէին իր մէջ, իր տեսութիւնները պիտի բարեփոխուէին ու ընդլայնէին, իր զգացումները պիտի նրբանային ու բազմազանէին, եւ իր կենցաղը նախկին պարզութիւնը կորսնցնելով՝ նորանոր պէտքերով ու պահանջումներով բազմերանգ ճոխութիւն մը պիտի ստանար։ Իր շինած գրականութիւնն հարկաւ, արձագանգ իր կեանքին, պիտի կրէր իրեն յատուկ նկարագիր մը որ իր գաւառացի եղբայրներուն քիչ մը տարօրինակ ու կնճռոտ, եւ հետեւապէս օտարադէմ պիտի երեւէր, ինչպէս, պէտք է ըսել, քիչ շատ ամեն մայրաքաղաքի գրականութիւն տարօրինակ ու խառնակ կ’երեւի երկրին ներքին նահանգաց ցեղակից բնակիչներուն։ Բայց այս ըսե՞լ է թէ արդարեւ օտարահամ, օտարաձեւ եղած է բոլորովին Պոլսահայ գրականութիւնը։ Կարելի՞ բան է. ստուարաթիւ հասարակութիւն մը, որ միշտ սնած է գաւառին շարունակ տուած առատ տարրերովն, որ միշտ յարաբերութեան մէջ եղած է իր տոհմակից եղբարց հետ, որ իր միջավայրին մէջ՝ առանձնայատուկ կրօնական­տոհմային կեանք մ’ունեցած է եւ նոյն իսկ այդ տեսակէտով կեդրոն մ’եղած գաւառական վիճակներուն, կրնա՞յ իր ցեղային յատկութիւնները կորուսած ու գլխովին օտարացած հատուած մը համարուիլ։ Զարգացած բարեշրջուած է, ինչպէս միեւնոյն ազդեցութեանց տակ պիտի ըլլային գաւառացի գրողներն ալ, բայց ներքնապէս նոյն ցեղն է միշտ. բանիբուն դիտողը նոյն էական յատկութիւններն ու թերութիւնները պիտի գտնէ Պոլսեցի ու գաւառացի Հայերուն մէջ, ինչպէս հասարակաց ունին դեռ շատ մը նախապաշարումներ, ասութիւններ, աւանդավէպեր ու սովորութիւններ։

Ի՞նչ բանով իրաւունք կարելի է ունենալ ըսելու թէ Պոլսեցիները օտար գրականութիւն մ’ըրած են։ Քնարական բանաստեղծութեան արդի ծաղկումը մեր մէջ, վերջացող դարուն երկրորդ կիսուն սկիզբներէն գոյութիւն ստացած, թերեւս արեւմտեան արուեստին քերթողական ձեւերը փոխ առաւ, բայց անհատին ու համայնքին կենաց երեւոյթներէն ներշնչուեցաւ։ Հիսարլեան, Ծերենց, Մամուրեան, Տիկին Տիւսաբ, Զօհրապ վիպագրեցին, ո՛չ անշուշտ եւրոպական կեանքը, այլ մերը իրենց կրցածին չափ, եւ եթէ բուն գաւառական ներքին վիճակներուն կեանքը չէին կրցած ցոլացնել, ինչպէս Գաւառացի վիպագիր մը պիտի ընէր, չի կրնար ըսուիլ սակայն թէ օտար միջավայր ու բարքեր իրենց նիւթ ունեցան։ Աննման Պարոնեանը մեր բարուց թերութիւնները երգիծաբանեց։

Անտարակոյս աւելի համազգային ու եւրոպական գոյն մը ունեցած են այն գրուածներ որոնց հեղինակներն ընկերական՝ իմաստասիրական հարցեր իրենց նիւթ առած են, եւ այդ ալ այն տեսակ խնդիրներու բնութեան հետեւանքն է, որք ամբողջ մարդկութեան վերաբերող հասարակաց խնդիրներ են, եւ յետոյ անոնցմով հետաքրքրուող Հայն ի հարկէ պիտի ազդուի եւրոպեան իմաստասիրութեան դպրոցներէն, քանի որ, ինչպէս երբեմն Աթէնքի, Աղեքսանդրիոյ, Բիւզանդիոնի դպրոցներն, այսօր ալ եւրոպականներն են մտաւոր շարժման ամենէն զարգացեալ կեդրոնները։ Վերջապէս, անկարելի է ուրանալ որ այդպիսի ընդհանուր գաղափարներով զբաղիլ սիրող հայ հրապարակագիրներ յաճախ անոնց կիրառումն ընել ջանացած են մեր ցեղին դաստիարակութեան, գրականութեան, բարոյական ու տնտեսական կացութեանց։ Հարկ չէ, կարծեմ, յաւելուլ թէ գրականութեան այսպիսի ճիւղ մը մարդկային ըլլալովը՝ չի դադրիր տոհմային ըլլալէ ու օգտակար դառնալէ, ըստ որում ամէն ժողովուրդք չեն դադրիր մարդկութեան վերաբերելէ, եւ ինչ որ կը նպաստէ մէն մի ցեղի մէջ մարդկութիւնը մշակելու, այնու իսկ զօրաւոր սատար մը կը լինի ցեղին մշակութեան։ Անձուկ մտածում է կարծել թէ տոհմային գրականութիւնն այն է միայն որ տոհմին աւանդութիւններն ու բարքերը ներկայացնելու մէջ կը սահմանափակուի՝ իբրեւ մի չինական պարսպի մէջ։ Թէեւ ցեղին ազդեցութեան բաժինը միշտ կայ, բայց ակներեւ է թէ Գոռնէյլ եւ Ռասին գաղիական ազգին բարքերը ներկայացնել նպատակ չունեցան իրենց աղբերգութիւններուն մէջ, ո՛չ Պոսիւէ իր քարոզներուն մէջ, ո՛չ Վոլդէր եւ Ռուսօ իրենց իմաստասիրական գործերուն մէջ, ո՛չ ալ Հիւկօ իր ա՛յնքան գերազանցապէս մարդկային քերթուածներուն մէջ։ Նման բազում օրինակներ կրնանք յիշել ուրիշ գրականութիւններէ, եւ սակայն ո՛չ նուազ այդպիսի գործեր մասն ու պատիւն են այն ազգին մատենագրութեան որուն լեզուով գրուեցան։ Մեր Եզնիկը հազիւ ինչ ինչ տեղեր ակնարկութիւններ կը պարունակէ մեր անցեալ բարուց ու աւանդութեանց. կը դադրի՞ մեր հին տոհմային գրականութեան ամենէն չքնաղ մէկ գոհարն ըլլալէ, նոյն իսկ հակառակ իր վերջերս ապացուցուած փոխառութիւններուն։

* * *

  Ո՛րքան աւելի սխալ մ’է կարծել­ ինչպէս գաւառական շրջանակներու մէջ միտում մը սկսած կ’երեւէր խորհելու­ թէ տոհմային գրականութիւնը գրեթէ միայն ցեղային հին նախապաշարմանց, սովորութեանց, առածներու, հէքեաթներու ու ռամկական երգերու հաւաքմանց մէջ կը կայանայ։ Նախ զասոնք հաւաքելը բուն գրականութիւն ընել չի նշանակեր. եթէ մեր պառաւները քիչ մը գրել կարդալ գիտնային, այդ գործը լաւագոյնս պիտի գիտնային ընել իրենք։ Չեմ ուրանար ասոնց մեծ կարեւորութիւնը ազգագրական, հնախօսական ու մինչեւ իսկ գրական տեսակէտով, վասն զի ժողովրդական անգիր գրականութիւն մը ի յայտ կը բերեն ու նոյն իսկ ատաղձներ կրնան մատակարարել գիտնական գրականութեան մը։ Բայց առ այժմ այդ համբարումը չէ գրականութիւն, ո՛չ ալ գաւառական բարբառոց մինչեւ ամենէն ռամկականներուն ու աղաւաղեալներուն համար եղած բառական ու քերականական ձեւոց հաւաքումներն, որոց ա՛յնքան խղճմտօրէն անձնատուր եղան վերջերս գաւառացի ուսուցիչներ ու գրասէրներ, բուն գրականութիւն ընելու միամիտ վստահութեամբ։ Բուն գրականութիւնը կը շինուի մշակելով գրական այլեւայլ սեռերէն մին կամ միւսը, արձակ թէ ոտանաւոր, երբ մին կը տաղերգէ, միւսը կը վիպէ, մի ուրիշը կը թատերագրէ, սա կ’ատենաբանէ կը վարդապետէ, նա կը պատմագրէ, կամ կ’օրագրէ, եւ մինչեւ իսկ կը նամակագրէ, վասն զի, ինչպէս Մատամ տը Սէվինիէի համար ըսուած է, մարդ երբեմն ամենէն գեղեցիկ գիրքը կը շինէ երբ բնաւ միտք չէ ունեցած գիրք շինելու, ­ աւելցնենք նաեւ, երբ գրագէտը ճարտար թարգմանութեամբք բնիկ մատենագրութեան մէջ կը ներածէ օտար գրականութեանց ընտիր ու շայեկան գործերը այս այլազան սեռերուն վերաբերող, որք անոր համար կը լինին նո՛յնքան իւրացուցեալ հարստութիւններ։ Եւ այս ամենէն՝ ժողովուրդը, իբրեւ բարոյական ու մտաւոր սնունդ, կը քաղէ ներշնչումներ, տպաւորութիւններ եւ գաղափարներ որք կ’ուղղեն, կը սփոփեն, կ’ազնուացնեն զինքը, ճշմարտին լոյսը ու գեղեցկին ճաշակը իր մէջ կը շատցնեն։ Ուրիշ բան է երբ ձեռնհաս գրողներ գաւառական աւանդութեանց մթերքէն հում նիւթեր քաղելով՝ անոնցմէ արուեստին ճարտարութիւններով զարդարուած գեղեցկագիտական գործեր դուրս կը բերեն, կամ պարզապէս գաւառին կեանքը իր բնութեան շրջանակին մէջ հրապուրիչ ու կենդանի ոճով մեզ կը ներկայացնեն, ինչպէս ըրած է Սրուանձտեանց, ու ինչպէս կ’ընեն Թլկատինցինա, Ռ. Զարդարեան, Գեղամ իրենց տեղական բարքերու եւ դէմքերու գեղեցիկ պատկերներուն մէջ։ Սակայն նոյն իսկ այս ձեւով գրուածներ եւ դեռ միեւնոյն շինուածանիւթէն քաղուած աւելի երկարաշունչ վիպական գործեր, ինչպէս կ’երազուի, չեն կրնար յաւակնիլ միակ հարազատ ներկայացուցիչներն ըլլալ տոհմային գրականութեան մը ու իրաւունք տալ արհամարհանքով նայելու կեդրոնին մէջ ի յայտ եկած գրական գործունէութեան։

* * *

Գաւառի լեզուներն ալ պիտի մնան գաւառական տեղական բարբառներ, ցորչափ կայ կազմեալ կեդրոնի գրական լեզուն իր ընդհանրականութեան տիրող հանգամանքով։ Ի՞նչ օգուտ այս ինչ գաւառաբարբառին յատուկ բառերուն ու ոճերուն ճոխութիւնը, մի ուրիշին այս կամ այն ձեւերուն լեզուաբանական տեսակէտով բարձրագոյն հնութիւնը կամ հարազատութիւնը։ Անոնք վերածուած են մասնաւոր շրջանակի մը մէջ գործածելի ու հասկնալի ըլլալու վիճակին, եւ որչափ անոյշ հնչեն տեղացի ականջներու՝ անհեթեթ իսկ կրնան թուիլ հեռաւորներու։ Կարծեմ, խորհողներ եղած են մեր մէջ ու մինչեւ ցարդ կան թելադրողներ թէ բուն ազգային գրական լեզուն պէտք է շինուի զանազան գաւառաբարբառներէ փոխ առնուած տարրերով՝ որոց մէջ Պոլիսը, իբրեւ իւրուրոյն ձեւերու եւ ոճերու մէջ աղքատ, ունենայ, անշուշտ, նուազագոյն բաժինը։ Լեզուաբանական օրինաց փոքրիկ հմտութիւն մը կը բաւէ այս կարծեաց անբանաւորութիւնը ըմբռնելու, որ գաւառացւոց ուղղուած շողոքորթութիւն մ’ է միայն, ո՛չ այլ ինչ։ լեզուները կը կազմուին ու կը ձեւափոխուին իրենց յատուկ օրէնքներու համեմատ, ո՛չ թէ մարդիկ կը նստին կը շինեն զանոնք ըստ հաճոյից։ Ոչ թէ գաւառաբարբառք իրարու հետ կը ձուլուին ազգի մը մէջ գրական լեզուի միութիւն մը յառաջ բերելու համար, այլ անոնցմէ մին, բացառիկ կարեւորութիւն մը ստանալով իր գրաւած դիրքէն, ընկերային ու երբեմն ալ մատենագրական պարագաներէ, իր քոյրերուն մէջ տակաւ առաջնութիւն մը ձեռք կը բերէ, կը բարեշրջուի, կը զարգանայ ու վերջապէս տիրող ընդհանրացած լեզուն կը դառնայ։ Տեղական վիճակի մէջ մնացած բարբառներէն աւելի կամ նուազ բառեր ու ձեւեր կրնան ընդունուիլ ու տարրանալ անոր մէջ՝երբ մտքի կամ ճաշակի պէտք մը կը գոհացնեն, բայց այդ՝ բան մը չի նշանակեր ընդհանուր կազմածին քով որ իր յատուկ նկարագիրն ունի։ Այսպէս եղած է ամեն լեզուներու համար։ Յոյն հին լեզուին գաւառաբարբառներէն ատտիկեանը եղած է գրաւոր յունարէնը, Լատիոնի կամ Հռովմի բարբառը եղած է գրական լատիներէնի հիմը, գրական արդի գերմաներէնը բարձր գերմաներէն կոչուած գաւառաբարբառէն յառաջացած է, գաղիերէնը՝ Իլ­տը Ֆռանսի տեղական լեզուէն, իտալերէնը՝ Դոսքանայի լեզուէն, ու գիտենք որ Պոլսոյ օսմաներէնն է այսօր թուրք գրական լեզուն։ Եւ պէտք է դիտել կէտ մը որուն թերեւս ցարդ ուշադրութիւն չէ դարձուած։ Այն է թէ Պոլսահայոց ժողովրդական լեզուն, նո՛յն իսկ այն աղքատութեան պատճառաւ ուր ինկած կը գտնուէր արդի գրական աշխարհաբարին կազմութենէն յառաջ, բնիկ հայ բառերու ու ոճերու մասին, երբ, իր դիրքէն ստիպուած ու իր գրողներուն պէտքերէն մղուած, մշակուելու հարկն զգաց, իր պէտքը գլխաւորապէս, մանաւանդ բառամթերքի մասին, գրաբարի շտեմարանէն լեցնել ձգտեցաւ, իբրեւ ամէն Հայու հասարակաց գանձարանէ մը, եւ այս պարագան ոչ նուազ նպաստած է, կարծեմ, անոր արագ ծաւալման ու դիւրաւ ընդունելութիւն գտնելուն գաւառական շրջանակներու մէջ։ Ոչ միայն իր բառագրքին պարապները, զորս օտար բառեր գրաւած էին, լեցուց գրաբարին հարազատ անեղծ ձեւերով, այլ եւ ունեցած բնիկ՝ այլ կոտրտուք աղաւաղ բառերուն տեղ ալ( քաղքըներ, կնկտիք, հար, մար, ախպար, ձուն, արզեւ, աշկերտ, օղարսակ, ձառք, մենծ, օխտը, էխտել, ըլմանիլ, այլըման եւ այլն) վերահաստատեց անոնց հին կանոնաւոր ձեւերը որք ամէն հայ եկեղեցիներուն մէջ կը լսուին նոյնութեամբ։ Այս կերպով հին գրաւոր լեզուին տեղն անցնելու ամենէն աւելի յարմարութիւն եւ արժանաւորութիւն ստացած եղաւ, ներկայացնելով ըստ կարի ընդհանրական դիմագծութիւն մը, ըլլալով կերպիւ իւիք լեզուական այն հասարակաց գետինը ուր առանց շատ խրտչելու պիտի կրնային միանալ ամէն հայ գրողները, եւ նաեւ իր առած ուղղութեամբն՝ առանց օտարացման՝ զարգանալու ամենէն մեծ դիւրութիւնն իրեն ստեղծած, սննդեան ամենէն բնական ու հարուստ աղբիւրը գտած ըլլալով։ Այսօր անկարելի է չխոստովանիլ որ Պոլսահայ գրագէտներու միջոցաւ մշակուած ու կազմուած գրական աշխարհաբարը գեղեցիկ, ներդաշնակ, ճոխ, բազմերանգ ու ճկուն լեզու մը եղած է, ու զա՛յն կը գրեն դարձեալ մեր գաւառացի գրողներն ալ, խնամով ուսումնասիրելով ու ջանալով իւրացնել անոր բացատրութիւնքն ու կերպերը, մինչեւ անոր ամենավերջին նորաբանութեանց մէջ իսկ հետեւելով անոր։ Եթէ մերթ ընդ մերթ, քիչ թէ շատ տեղական գոյն մը տալու համար ոճին՝ երբ գաւառական դէմք ու պատկեր մ’է իրենց նիւթը (որուն համար չենք պախարակեր զիրենք) կը դիմեն գաւառական ասութեանց, սակայն ամենամեծ մասամբ Պոլսական ընտիր աշխարհաբար մը կը տիրէ իրենցմէ լաւագոյններուն գրութեանց մէջ, այնպէս որ մարդ կրնար զանոնք Պոլսեցւոյ գրութիւն կարծել, եթէ յաճախ նիւթը ու երբեմն դիտմամբ դրուած ինչ ինչ տարադէմ բառեր գրողին ծագումը չյայտնէին։ Թողունք կարելիութիւնը, բայց փափաքելի՞ էր ոևր այդ լեզուն դառնար խառնակ ու հում գաւառականի մը ուր կոլ տարա, կը բուսնայ, բլգըմ ի գայ հոդա, Դաւիթ զնկռաւ ու կայնաւ, եւ դո՞ր կ’երթաս ի պէս նախադասութիւններ ու ճուկուր (կացին), տոլ (ճիւղ), ճոր (ջուր), տահըսնակ, նահըսնակ ( այդպէս, այնպէս), թլմշա (թառամիլ), թամաշա (դիտել), ղորդ (ուղիղ), համբա (հարուստ), քնծօն (իբր թէ), պլզտէք (տղաք), ճուկ ճուկ անել, քճէճ անել եւլն. ի նման բառեր ու ոճեր քով քովի գային ու լեզուին ատաղձը կազմէին։ Անշուշտ այս կամ այն գաւառաբարբառն ալ իր մէջը կրնայ մշակուիլ տեղացի գրագէտներէ ու արտադրել իր մասնաւոր հրապոյրն ու սիրողներն ունեցող փոքրիկ գրականութիւն մը, բայց չի կրնար երբեք տեղն անցնիլ այն գրականութեան որուն գործին է ընդհանրացեալ գրաւոր լեզուն, ու վառարանը՝ կեդրոնը։ Այդ ընդհանրացեալ գրաւոր լեզուն արգելք մը չէ, սակայն, որ գաւառական կեանքին մօտէն ծանօթ կաորղ գրիչներ փորձեն վիպական ու թատերական գործերու մէջ պատկերել այդ կեանքի այլ եւ այլ երեւոյթները, նոյն իսկ քիչ մ’ալ ըստ պատշաճի համեմելով իրենց գրուածը տեղական ասացուածներով։ Ամէն հայ ընթերցող անշուշտ համակրանօք պիտի ողջունէ անոնց այդպիսի գործերը, ինչպէս համակրած ենք միշտ այն գրական պատկերներուն որոց մէջ գաւառացի յաջող գրագէտներ մերթ ընդ մերթ ներկայացուցեր են մեզ զիրենք շրջապատող բնութիւնն ու ընկերականութիւնը։

* * *

Ուրիշ մէկ երկու կէտեր ալ կան զորս կը շփոթեն, ըստ իս, «վաղուան գրականութեան» գաղափարին ներկայացուցիչք։ Մին՝ շփոթումն է զոր կ’ընեն գրականութեան եւ արուեստին։ Ընդհանուր գրականութիւնը աւելի ընդարձակ իմաստ մ’ունի, միայն «արուեստ»ի գաղափարը չէ որ կը պարունակէ, այլ գրական ամէն սեռերուն որք, յայտնի է, ամէնքն ալ արուեստագիտական չեն կարող համարուիլ, բառին բուն առումով։ Ճշդիւ խօսելով, բանաստեղծութիւնն է արուեստը ու արձակին սեռերէն վէպն ու արձակ թատրերգութիւնը։ Արուեստին յատուկ է զգայարանաց կամ երեւակայութեան խօսող ձեւերու, պատկերներու, տիպարներու տակ իրականացնել իտէականը կամ իտէականացնել իրականը, այնպէս որ իրականութենէն կամ մեր երեւակայութենէն առնուած գաղափարը կեանքին զգացողութիւնն ու հոգեցունց յուզումը տայ մեզ։ Բայց գրականութիւնը նաեւ առարկայ ունի իմացականութիւններն ու խղճերը մշակել եւ ուղղել, իր կենսական շահերուն վրայ ընկերութիւնը լուսաւորել եւ առաջնորդել, անցեալն ուսումնասիրել եւ դաս մ’ընել զայն ներկային համար, մարդկային հոգւոյն ու տիեզերքին վրայ մտքին անվերջ հետաքրքրութեանց գոհացում տալ ջանալ, ու այս ամէնը գրականութիւնը պիտի ընէ դարձեալ իր գիտական, պատմական, բարոյական ու իմաստասիրական խօսեալ կամ գրեալ զանազան ճիւղերովն։ Արդ, եթէ Արուեստին տեսակէտով կրնայ բաղձալի ըլլալ որ բնատոհմիկ ըլլայ մանաւանդ անոր նիւթը, նոյնը չէ այս վերջին գրական սեռերուն համար որք ընդհանուր, մարդկային նկարագիր մ’ունին եւ մտքի լայն տեսութեան կը կարօտին լաւագոյնս ուսումնասիրուելու եւ նոյն իսկ տոհմային կիրառութեանց ճկելու համար։ Ուրեմն գէթ գրականութեան այս ձեւերուն նկատմամբ անտեղի է անձեռնհասութեան խնդիր յարուցանել Պոլսեցի գրագէտներու մասին։ Իսկ յաւէտ արուեստագիտական նկարագիր ունեցող գրական սեռերուն համար նիւթին եւ առարկային խորապէս տոհմայնութեան կամ մանաւանդ գաւառականութեան պահանջումն բացարձակապէս օրինաւո՞ր է։ Թէն ըսած է թէ ամէն գեղարուեստական եւ նոյն իսկ ո՛ եւ է գրական գործ կը ցոլացնէ ցեղին նկարագիրը ու միջավայր ին ազդեցութիւնը զոր կրած է, ինչպէս նաեւ վայրկեն ին, այն է պատմական այն շրջանին ուր արտադրուած է։ Ինձ կը թուի թէ Թէնի այս քննադատական վարդապետութենէն ազդուած են մեր քննադատք, եւ սակայն, ըստ իս, հոս ալ շփոթութիւն մը կ’ընեն։ Թէն ո՛չ թէ գրական կամ արուեստական գործին անհրաժեշտ պարտաւորութիւն կամ նպատակ կը դնէ այդ ցոլացումը, այլ ճակատագրապէս կրուած ազդեցութեան մը հետեւանքը կ’ընէ զայն եւ հետեւապէս գործին հանգամանաց քննութեան մէջ նկատառելի կարեւոր կէտ մը։ Այսու հանդերձ, նոյն իսկ իր սոյն տեսութեան մէջ բացարձակ չէ Թէն, ըստ որում կ’ընդունի միեւնոյն պայմանաց մէջ ծնած ու զարգացած ոգիներու գործեր բոլորովին տարբեր յատկութիւններով տպաւորուած, եւ եթէ զոմանս կը մեկնէ այդ պայմանաց ազդեցութեամբը, միւսները կ’ստիպուի մեկնել անոնց դէմ հակազդեցութեամբ։ Կը տեսնուի թէ այս ըմբռնմունք ո՛րքան իրարմէ կը տարբերին, եւ ի՛նչպէս յաճախ կը շփոթուին իրաց ու գաղափարաց սահմանները։

Եթէ, կամայ թէ ակամայ, իր ցեղին հոգեբանութիւնը կը ցոլացնէ գրագէտն իր գործին մէջ, ուրեմն հայացեղ գրագէտը նոյնը պիտի ընէ ո՛ւր որ ալ գտնուի, Պոլիս ըլլայ այն թէ Խարբերդ։ Եթէ միջավայրէն ու վայրկենէն պիտի ազդուի, չգիտեմ թէ ինչո՞ւ Պոլսահայ գրագէտին միեւնոյն ազդակներէն կրած անխուսափելի ներգործութիւնը նուազ շայեկան պիտի ըլլայ մեր արդի գրականութեան մէջ մեր տոհմային կեանքին գծերը որոնող ներկայ կամ ապագայ հետաքրքիր ընթերցողին համար, քանի որ Պոլսահայ հասարակութիւնն ալ կարեւոր դեր մ’ունեցած պիտի լինի ցեղին կեանքին մէջ։ Եթէ գրագէտն՝ իբր արուեստին պայմանը՝ պէտք է որ բնիկ բարքերուն պատկերացումն ընէ իր գործոց մէջ, ի՞նչ բան կ’արգիլէ Պոլսահայ գրագէտը նոյնն ընելէ իր արտադրութեանց մէջ, իր յատուկ շրջանակին համար, որ, ինչպէս տեսանք, չի կրնար զուրկ ըլլալ շայեկանութենէ, մի եւ նոյն ատեն որ ներքին գաւառաց մէջ ապրողներ նոյն բանն ընեն իրենց միջավայրերուն համար, թո՛ղ ըլլայ առաւել սրտագրաւ շայեկանութեամբ մը։ Բայց ո՞վ ըսաւ, կը կրկնեմ, թէ այդ պատկերացումն է, եւ ո՛չ ուրիշ մը, գրագէտին՝ արուեստագէտին առանձնայատուկ գործը։ Ի հարկէ, մեր մօտը եղած իրողութիւններէն կը տպաւորուինք աւելի եւ մեր արտադրութեանց տիպերն ու գոյները անոնցմէ կը քաղենք աւելի, մանաւանդ որ մեր շուրջն ապրող հասարակութիւնն ալ, նոյն տպաւորութեանց ենթակայ, միեւնոյն մտքի ու ճաշակի պէտքերն ունի մեզ հետ. բայց եթէ ուրիշ երկինքներ, ուրիշ դէմքեր, ուրիշ բարքեր կրնան զմեզ հետաքրքրել եւ հետաքրքրելի ըլլալ այն հասարակութեան առ որ կ’ուղղուինք, սխալ հասկցուած տոհմային գրականութեան մը Պրոկուստական անկողինը պէ՞տք է որ մեր թեւերն ու ոտքերը կոտրտէ։ Շաթոպրիան Նաչէզ ները գրեց, Վիկթոռ Հիւկօ՝ Օռիանդալ ները, Ֆլօպէռ՝ Սալամպօ ն, Բիէռ Լօդի՝ Մատամ Քրիզանդէմ ը, մ արիաժ տը Լօդի ն եւ ուրիշ տարաշխարհիկ վէպեր. ազգային արուեստին տեսակէտով անօգուտ գո՞րծ մ’ըրին։

Ո՛չինչ չափազանցենք. ամէն բան իր սահմանին մէջ տեսնել վարժուինք։

(Մասիս, 1901, Թիւ10։)