Պատմութիւն Հայոց

Իսկ զկնի Արտաշիսի թագաւորէ երկրորդն Տիգրան՝ որդի նորուն։ Սա գումարտակ բազում ընդդէմ Յունականացն՝ ՚ի վերայ եկելոցն նորա, կազմեալ՝ ՚ի վերջ կոյս զնոսա նահանջէր. եւ ՚ի քեռայր իւր Միհրդատ զՄիժակ եւ զայլ Միջերկրեայսն հաւատացեալ՝ դառնայ յաշխարհ իւր։ Այս Միհրդատերթայ ունի եւս եւ զԱմասիայ, որ բազում ամօք յառաջ շինեալ էր յԱմասեայ եղբօրորդւոյ Նեքտանիբայ հրամանաւ Աղեքսանդրի՝ որդւոյ Նեքտանիբայ, եւ յընդարձակագոյնս զնա պարսպեաց. եւ գրաւելով զնա ՚իՀայս՝ տիեզերասահման քաղաք զնա յարդարեալ կոչէ։ Շինէ ՚ի նմա եւ արքունիս ըստ հիւսիսոյ կողմանէ Ռիս գետոյ. իսկ յարեւելից դիմակի քարանձաւին շիրիմսքարակոփս եւ տունս բրածոյս յօրինէ համանման ձեռակերտին Շամիրամայ, որ ՚ի Վան եւ ՚ի Խազնաթ Գեղփայ։ Բայց Տիգրան յետ բազում կարդաց եւ յօրինուածոց իւրոց դիմէ ՚ի վերայ Պաղեստինայ՝առեալ գերի բազում ՚ի Հրէից։ Յայնժամ ապա եւՊոմպէոս Հռօմայեցի գայ հասանէ ՚ի վերայ Միհրդատայ. որ թէպէտեւ ահագին մարտս ընդդէմ նորա գումարտակ դնէր, սակայն յաղթեալ ՚ի բազմութենէն՝ փախստական՚ի կողմանս Պոնտոսի անկանէր։ Իսկ Պոմպէի առեալզՄիժակ եւ կալեալ զորդին Միհրդատայ՝ զմանուկնՄիհրդատ ըստ անուան հօր իւրոյ, զփախստականն Միհրդատ ՚ի ձեռն խարդաւանութեան հօրն Պիղատոսի սպանանէ թունաւոր դեղովք, եւ տայ զպատանինզհայրանունն ՚ի ձեռն Գաբիանու Հռօմայեցւոց. իսկԳաբիանէ առ Տիգրան քեռի իւր առաքէ զպատանին։ Իսկ յետ սակաւուց ինչ արհամարհութիւն գտեալ Միհրդատայ ՚ի Տիգրանայ քեռոյ իւրմէ եւ հատուածեալ ՚ի նմանէ անկանի առ Կեսար։ Եւ Կեսարու տուեալ զՄիժակ Միհրդատայ՝ շինէ զնա եւս ընդարձակագոյն եւ պայծառ շինուածով, եւ ՚ի պատիւ Կեսարու անուանէ զնաԿեսարիայ։ Եւ յայնմհետէ ոչ եղեւ այն քաղաք ընդ իշխանութեամբ Հայոց։ Բայց Տիգրանայ խօթութիւն յինքեան կրեալ՝ կացուցանէ ՚ի նախարարութիւն Հայոց զԲարզափրայ՝ նահապետ Ռշտունեաց եւ նահապետ նմա կացուցեալ զԳնէլ ոմն յազգէ Գնունի՝ առաքէ ՚ի Պաղեստին եւ յԵրուսաղէմ զօրու մեծաւ։ Իսկ նոցաբազում ինչ եւ մեծամեծ քաջութիւնս եւ արութիւնսանդ ցուցեալ՝ զՀէրովդէս փախստական առնէին եւ զԱնտիգոնոս փոխանակ նորա թագաւորեցուցանէին. եւզՀիւրկանոս քահանայապետն Հրէից կապեալ ածէին Տիգրանայ հանդերձ ա՛յլ եւս գերութեամբ բազմաւ։ Յետ այսորիկ Տիգրանայ փոքր ինչ ժամանակ կենաց ՚ի վերայ անցեալ՝ վախճանի, թագաւորեալ ամս երեսունեւչորս։

Ապա յետ մահուանն ՏիգրանայԱնտոնինոս թագաւոր Հռօմայեցւոց առաքէ զորսբազումս յԵրուսաղէմ, որք եւ պաշարեալ իսկ եւ առեալզնա՝ սպանանեն զԱնտիգոնոս եւ զՀերովդէս դարձեալ թագաւորեցուցանեն առհասարակ Հրէաստանի։ Յետ այսորիկ ապա Արտաւազդ որդի Տիգրանայ թագաւորէՀայոց։ Սա ոչ ինչ ըստ սակի հօրն քաջնափայլ փառաց պերճապայծառ գործ արութեան ցուցեալ, քան թէ միայն պորտաբոյծ եւ որովայնապարար լեալ եւ թափառեալ զհետ որսոյ եւ իշավայրեաց՝ զաղբիս մեծացուցանէր։ Վասնորոյ յանդիմանեալ յիւրայնոցն եւ իբրեւ խթանաւ իմն ընդոստուցեալ բանիւ եւ ՚ի քնոյ զարթուցեալ եւբազում զօր գումարեալ՝ խաղայ ՚ի Միջագետս. եւ զորս յափշտակեալն էր առ ՚ի նմանէն Անտոնինոս արքայ Հռօմայ՝ վանեալ հալածէ անտի զզօրս Հռօմայեցիս։ Իսկ Անտոնինոսի զայն լուեալ եւ իւրովի առեալ զբազմութիւն զօրացն՝ գազանաբար յարձակի ՚ի վերայ, ոչ միայն ՚ի մերն յԱրտաւազդայ՝ այլեւ յայլոց եւսազգաց եւ թագաւորութեանց, առհասարակ անտերունչ զամենեսեան թողեալ. ընդ որս եւ զմերն Արտաւազդ ձերբակալ առնէ ՚ի Միջագետս, եւ առհասարակ զզօրս Հայոց եւ Պարսից սատակելով։ Իսկ զԱրտաւազդ հանդերձ ընչիւք բազմօք՝ յանկ ածէ պատերազմին, պատրաստել տայ Կղէոպատրեայ, որ յԵրուսաղէմ։ Այնուհետեւ ժողովեալ զօրք Հայոց հրամանաւ Արտաշիսի թագաւորի Պարսից՝ կացուցանեն թագաւոր ինքեանց զԱրջամ, որդի Արտաշիսի եղբօր Տիգրանայ։ Ի սմանէ կալաւ սկիզբն մասնաւորս ինչ հարկիլ Հայոց ՚ի Հռօմայեցիսն. զի իսկոյն Արտաշէս արքայ Պարսից վախճանեալ, եւ Արշաւիր որդի նորուն տղայ փոքր թագաւորեալ՝ ոչ զօրէր գալ ՚ի թիկունս, եւ ոչ ոք այլ գոյր նմահամաշունչ։ Աստանօր Ենանոս Բագրատունի, որ արձակեացն զՀիւրկանոս ՚ի Հրէաստան, զոր ՚իՏիգրանայ էր գերեալ եւ ածեալ՝ վասն այսորիկ իսկ ընկեցաւ ՚ի պատւոյն իւրմէ եւ եդաւ ՚ի բանտի։ Եւ վասն զի նահապետն Գնդունեաց զուրաքսութիւնյականջս Արջամայ հասուցանէր եւ բանն զօրանայր առ՚ի հաւատալ՝ հրամայէ պէսպէս տանջանարանօք խոշտանգել զնա, զի կամ թողեալ զօրէնս հրէութեանն՝ երկիր պագցէ կռոց, կամ կախեալ զփայտէ բնաջինջ լիցի ազգաւ։ Եւ զմի ՚ի նորին ազգականաց սպանեալ եւ զորդիս նորա մատուցեալ ՚ի տեղի սպանմանն. եւ ՚ի չժուժել մահուան որդւոյն՝ կատարէ զկամս արքային հանդերձ բոլոր համազգեօքն եւ յառաջին պատիւնհաստատի։