Պատմութիւն Հայոց

Բայց Համազասպայ յետ երիցամաց առնլոյ զպատիւ կուրապաղատութեանն ՚իԿայսերէ՝ հասանէ նմա կէտ վճարման ՚ի կենացս, եւվախճանեալ դնի ընդ հարս իւր։ Ապա մեծ հայրապետնՆերսէս հանդերձ նախարարօքն Հայոց հայցէկացուցանել յիշխանական պետութիւնն Հայոց ՚իՄաւեայ ամիրապետէ զԳրիգոր Մամիկոնեան, որ ՚իպատանդի իսկ առ նմա կացեալ էր։ Իսկ նորա լուրջերեսօք զխնդիրսն կատարեալ՝ տայ Գրիգորիզիշխանական պատիւն եւ առնէ զնա հրամանատար Հայոց։Սա էր այր բարեպաշտ եւ երկիւղած յԱստուծոյ, առաջնորդ գտեալ յոքնապատիկ կարգաց եւուղղութեանց, շինութեան եւ խաղաղութեան, ապահովութեան եւ բարեմասն լրութեան. որ գրեթէյաշխարհի իբր յանապատի գոլով՝ հետեւէր զկնիամենայն արդար վաստակոց։ Եւ ապա իբրեւ եկաց մեծհայրապետն Ներսէս յառաջնորդութեան անդ իւրում ամսքսան՝ հրաժարեալ ՚ի կենաց աստի, եդաւ մարմինն ՚իհանգստարանի անդ, զոր իւրովի իսկ յօրինեալ էր ՚իհիւսիսոյ կողմանէ բազմապայծառ քաւարանին, որ ըստարժանի աթոռոյ իւրում նախահօրն էր կանգնեալ յարկ։Եւ այսպէս երջանիկ եւ հռչակաւոր եւ հոյակապերեւեալ ՚ի հարս՝ ժամանեաց ՚ի հանգիստ անմահականկենացն ՚ի պարս առաքելական դասուց։ Զկնի ապա մեծինՆերսէսի յաջորդէ զաթոռ հայրապետութեանն Անաստաս՝՚ի գեղջէն Ակոռոյ, որ ՚ի Մասեաց ոտին։ Սա սենեկապանլեալ մեծին Ներսեսի՝ եւ վերակացու շինուածոյհրաշակերտ եկեղեցւոյն գտանէր հրամանաւ Ներսեսի, մինչ էր նա ՚ի հալածանս ՚ի գաւառին Տայոց։

Զայսու ժամանակաւ բարեպաշտիշխանն Գրիգոր Մամիկոնեան աստուածայինայցելութեամբ հիմնադրեալ զչքնաղագեղ եկեղեցին, որ՚ի դաստակերտին Արուճ՝ շինէ զնա ստիպով, երկնայինիմն ճեմարան յարդարեալ ՚ի վերայ երկրի։ Եւ ՚իհարաւոյ կողմանէ դնէ զարքունիս իւր յեզր քարաժայռձորակին, յորում բղխէ ականակիտ աղբիւր պղպջակեալընդ քարածերպս վիմարդ քարանցն. որ զեզերս ունիիբրեւ զպսակ պատուարի։ Եւ ապա հաստահեղոյս քարամբքեւ կրով պարսպեալ՝ կարգէ տուն բնակութեան իւրոյ։Շինէ նաեւ նուիրանոց ուխտի կրօնաւորական դասուց, յորում եւ եկեղեցի պայծառապաճոյճ ՚ի նմա յարդարեալըստ յարեւելից կուսէ դաստակերտին մեծի Եղիվարդայ՝տուն բնակութեան կուսակրօնից զնա հաստատէ ՚իփրկութիւն հոգւոյ իւրոյ։

Բայց մեծն կաթողիկոսնԱնաստաս շինէ զպայծառապաճոյճ եկեղեցին ՚ի հայրենիբնակութեան իւրում ՚ի վանս դաստակերտին Ակոռոյ՝կացորդ զնա յարդարեալ քահանայական ուխտիմիակրօնից եւ այլոց եւս կղերց եկեղեցւոյ ՚ի պաշտօնաստուածային խորանին եւ ՚ի տածողութիւն հանգստեանհիւրոց եւ տնանկաց եւ աղքատաց։

Բայց Դաւիթ, որ էր ՚ի պարսիկտոհմէ յազգէ թագաւորաց՝ աստանօր եկեալ ա՛ռ իշխաննմեծ Գրիգոր՝ խնդրէ առ ՚ի նմանէ տալ իւրզքրիստոսական դրոշմն, զոր եւ խնդութեամբ իսկ զնաընկալեալ՝ հրամայէ կաթողիկոսին Անաստասայ տալ նմազկնիք մկրտութեանն սրբոյ։ Եւ վասն զի յառաջագոյնՍուրհան անուանիւր. ապա Իշխանն մեծ՝ ընկալեալ զնա՚ի ջրոյ սուրբ աւազանին, Դաւիթ զնա յորջորջէյանուն հօր իւրոյ. եւ տայ բնակութիւն նմա զգիւղնՁագ ՚ի նահանգին Կոտայից, որ զկնի ամաց իսկ ՚ի Դվինքաղաքի ընկալաւ զմարտիրոսական պսակն։ Յայնմժամանակի ասեն լինել զկռիւն, որ ՚ի քաղաքագիւղնԵրեւանի, զոր եւ բաւական քեզ ուսուցանեն զայնրպատերազմի զհանգամանս որ նախ քան զմեզ զնապատմագրեցին։

Իսկ Անաստասայ հայրապետինհոգացեալ վասն Հայկականս տօմարի, զի թերեւս անշարժզնա ըստ այլոց ազգաց մարթասցէ յօրինել. զի միշտանշարժք լինիցին տօնք տարեկանաց կամ յեղափոխյեղանակք ժամանակաց։ Վասն որոյ եւ առ ինքնզԱնանիայ Անեցի կոչեալ՝ որ բանիբուն այնմ արուեստիէր հմուտ, հրամայէ նմա ստեղծագործել զխնդրելինիւր։ Իսկ նորա ջան ՚ի վերայ եդեալ եւ ըստ բոլորազգաց պայմանի՝ անշուշտ յօրինեալ զկարգ Հայկականստօմարի. զի բարեձեւագունից ոմանց եւ զմերսկշռադատեալ՝ մի՛ կարօտասցուք գալ ՚իզուգաւորութիւն Հռովմայեցւոց։ Եւ մինչդեռ խորհէրմեծն Անաստաս ժողովօք եպիսկոպոսաց զեղեալսնհաստատել՝ վախճան կենաց նմա ժամանէր, կացեալ յաթոռհայրապետութեան ամս վեց։ Անփոյթ զկնի եկելոցնայսմիկ արարեալ՝ եւ զառաջին մշտախաղաց շրջագայեալկարգն կալեալ։ Յետ այսորիկ Իսրայէլ յՈդմսոյ գեղջէյաջորդէ զաթոռ հայրապետութեան։ Յաւուրս սորազԲառաբայ ոմն զօրագլուխ զօրուն Տաճկաց որ ՚ի Հայք՝վանեալ վատնէ կոտորմամբ սաստիւ Ներսեհ իշխան Վրաց՝փախստեայ զնա արարեալ։ Իսկ Իսրայէլ կացեալ յաթոռհայրապետութեան ամս տասն՝ վախճանի։ Եւ զկնի նորաՍահակ կայ յաթոռ հայրապետութեանն, որ հայրենեօք էր՚ի Ձորափորոյ յարքունաշէն գեղջէ եւ մայրենեօք ՚իՄաղազ գաւառէ ՚ի գեղջէ Բերդկաց։ Սա նախ կարգեալ էրյեպիսկոպոսութիւն Ռոտոկաց եւ զկնի ապա կոչեցաւյաթոռ սրբոյն Գրիգորի։ Իսկ ապա յեօթներորդում ամիաթոռակալութեան սորա պատերազմ սաստիկ յայնմ մարզէԽազրաց ՚ի վերայ սաստկացեալ լինէր մեծ իշխանինԳրիգորի, որ եւ սպանաւ իսկ՝ եւ եդաւ ընդ հարս իւր։Եւ յայնմհետէ ապա խաղաղութիւնն վրդովեցաւ եւսասանումն սաստիկ զՀայաստանեայս պատեալ պաշարեաց։

Զկնի սորա պայազատէզիշխանութիւնս Հայոց Սմբատ Բագրատունի՝ որդիՍմբատայ. եւ յայսմ վայրի Մրուան ոմն յԻսմայէլեանտոհմէ ոստիկան ՚ի Հայս առաքեալ՝ մարտ ընդ բոլորիցիսկ ամրոցաց Հայոց դնէր. եւ զորս միանգամ յինքնգրաւէրն առ հասարակ քանդեալ աւերեալ ՚ի վայրկործանէր։ Իսկ Սեւան կղզի՝ որ ՚ի ծովակին Գեղամայ, թէպէտեւ յիսկզբան նուագի անդ ոչ ըմբռնեցաւ ՚ի ձեռսնորա. սակայն զկնի երկեամ մի ամաց մատնեցաւ ՚ի ձեռսնորա։ Եւ որք միանգամ բնակեալք կային յամրոցի անդ՝գերի առեալ տանէր, եւ զկապուտ կողոպուտսն յաւարիառեալ՝ սպառսպուռ քանդէր աւերէր զամրոցն։ Եւ զկնիՄահմէտի ա՛յլ ոստիկան ՚ի Հայս առաքեցաւ՝ Աբդլլահանուն, այր ժանտ ժպիրհ եւ ապարասան եւ յաւէտչարաբարոյ, որ զկեղծաւորութիւնն իբրեւ զթոյնս իժիյինքն բունեալ ունէր եւ կալանաւոր կապանօքչարչարէր զիշխանս եւ զազատս աշխարհիս Հայոց, եւյաւարի առնոյր զկարասի եւ զստացուածս բազմաց։ Ապաեւ զմեծն Սահակ կապեալ ՚ի շղթայս՝ տայր տանել ՚իԴամասկոս, ընդ նմին եւ զիշխանն Հայոց՝ զՍմբատ որդիՍմբատայ։ Եւ առ հասարակ ապա զամենայն եկեղեցիսՔրիստոսի ՚ի բոլոր զարդուց կապուտ կողոպուտթողոյր. եւ յարտօսր կականման եւ ՚ի սուգ եւ ՚իտրտմութիւն զծերս եւ տղայս բերէր։ Այս Աբդլլահզնորահաւատն Դաւիթ, որ յառաջագոյն յիշատակեցաւ առ՚ի մէնջ՝ ըմբռնեալ չարաչար հարուածովք եւ կապանօքեւ բանտիւ զնա խոշտանգէր վասն առ ՚ի Քրիստոսհաւատոցն, յիւր կորստական խորխորատն զնահրապուրէր արկանել. որում ոչ հաւանեալ եւ քաջապէսընդդէմ վառեալ սուրբ ծերունին՝ ՚ի փայտի զնաբեւեռակապ պնդէր, եւ նետաձիգ ՚ի սիրտ սրբոյնարարեալ՝ ՚ի Քրիստոս զհոգին աւանդէր։ Զոր տարեալեպիսկոպոսաց եւ քահանայից՝ հանգուցին զմարմիննորա մերձ ՚ի վկայարան սրբոյն Յիզտբուզտի։