Պատմութիւն Հայոց

Զայսու ժամանակաւ Եզիտ ոմնոստիկան ՚ի Հայս յամիրապետէն առաքեալ լինէր. որիբրեւ եհաս ՚ի Նախջաւան քաղաք՝ ապա կուսակալս եւգործակալս ըստ գաւառաց գաւառաց առաքէր։ Եւ վասն զիընդ նոքօք նուաճեալ էր գաւառն Բագրեւանայ՝ ընդ այնապա զմի ՚ի պատուաւորաց ոստիկան առաքէ. որոյերթեալ հասեալ ՚ի վանս միայնարանի սրբոյն Գրիգորի, որ ՚ի գիւղն Բագուանու՝ երեկօթս անդ առնէր։ Եւտեսեալ ապա զգեղեցիկ եւ զյաւէտ չքնաղատես սպասսաստուածակերտ խորանին՝ զոսկեղէնս եւ զարծաթեղէնսեւ զգունակ գունակ երանգս առագաստին սրբութեան եւզհանդերձանս եւ զարկանելիս, ապա հրապուրեալ ՚ի չարագահութենէն՝ խորամանկ մտօք ջանայր հնարս մարթելգտանել սակս յինքն յափշտակելոյ զաստուածայինաւանդսն։ Եւ ըստ ապիրատ խորհրդոցն զմի ՚ի ծառայիցիւրոց անարգագունից ՚ի ծածուկ խարդաւանեալխեղդամահութեամբ ընկենոյր ՚ի գիշերի ՚ի վիհ մեծխորափտի՝ զվայրս մտին ՚ի վերայ կափուցեալ։ Եւ ապաայգուն իբրեւ զանխուլ իրին գոլով՝ ինքն ՚ի խնդիրլինէր խեղդամահ ժանտին, եւ առհասարակ զսուրբկուսակրօնսն ՚ի բանտ եւ ՚ի կապանս ըմբռնեալ՝ իբր թէնոքա գտան պատճառ կորստեան ծառայի նորա։ Եւ յոյզապա առեալ զտունս եւ զկայանս ուխտականացն երթայրբանայր զիւր վիճեալ ծառային ծածկեալ վիհն. եւիսկոյն ճիչ բարձեալ մարդակերն՝ մահապարտ զսուրբարսն պարտաւոր առնէր։ Եւ վաղվաղակի ապա եւոստիկանին զգացուցանէր զայն ինչ, զոր ոչ երբէքգտանէր տեսանել. եւ այնպէս զարիւն ամբիծ պարտաւորարարեալ՝ հրաման ընդունի յոստիկանէն առանցհարցեւփորձ կոտորել զսուրբ արսն։ Իսկ անօրէնվշտասէր չար դահիճն սրոյ ճարակ զսուրբ գունդնառհասարակ տայր աւելի քան զքառասուն այր. եւ ապազբովանդակ սպասուցն բազմութիւն միանգամայն իսկյինքն յափշտակեալ՝ լնոյր զկորստական չարագահութեանն չափ։ Իսկ ՚ի բազմաց սակաւք մնացեալքելեալք ՚ի փախստենէ փապարացն՝ եւ եկեալ գտեալ ՚իբազմախողխող երկաթոյն տապաստ անկեալ զդիակունսսրբոցն, եւ զեկեղեցին Քրիստոսի խրթնացեալ ՚իբարեզարդութենէ բեմին, ողբս ողորմելիս փոխանակխրախճանական երգոց յարդարէին. մանաւանդ զի եւ ոչկափուցման աչաց նոցա արժանի գտան։ Եւ այսպէս հազիւիմն գերեզմանի զսուրբսն տուեալ՝ ՚ի մխիթարութիւնիւրեանց բերէին զանբիծ արեանցն պարտաւորութիւն։Որով ընդ մարտիրոսս անուանք նոցա գրեցան ՚իդպրութիւն կենաց։

Բայց յետ վախճանելոյհայրապետին Յովաբայ զՍողոմոն ածեալ կացուցանենյաթոռ սրբութեանն։ Սա էր ՚ի քաղաքագիւղէն Գառնւոյ, եւ ՚ի մանկութենէ առեալ էր զլուծ կրօնաւորութեանկարգի եւ բազում առաքինաջան երկոց զանձն տուեալ ՚իմեծ ուխտին Մաքենոցաց. այլ եւ վարժեալ իսկ էր ՚իփիլիսոփայական արուեստս եւ առաւել եւս հմուտ լեալփսաղտութեան կրթանաց։ Եւ վասն զի ՚ի ժամանակսՍողոմոնի՝ հարանց հօր, յերկուս լինէր բաժանեալուխտն Մաքենոցաց, եւ հայրն հարանց հասարակ բաժնիւկրօնաւորական դասուն երթեալ բնակէր ՚ի Զրեսկ որ ՚իՇիրակ գաւառի՝ զհետ նորա եւ այս եւս Սողոմոն չուէրգնայր։ Եւ անդ ՚ի միայնակեցի կարգ ելեալ լինէր ՚իխրճիթ՝ բազում ճգանց եւ աշխատութեանց զանձն առեալ։Եւ մինչդեռ ՚ի խրճթէ անտի արտաքս հանեալ՝ չուեալածէին յաթոռ հայրապետութեանն, հարցաւ ապա յոմանցազատաց, թէ «Վասն զի ծեր ես եւ յանհնարին ճգնականվարուց յոյժ անաւազեալ, ընդէ՞ր յօժարեալ երթաս ՚իհայրապետութիւն։ե Առ որս պատասխանեալ նորա՝ ասէր. «Երթամ, զի գեղապաճոյճն նկարողաց սեւել զիս ընդայլ հայրապետսն տամ յորմ եկեղեցւոյն։ե- Եւ ըստ սմինայսմիկ գործն կատարէր. զի ոչ աւելի քան զմի ամկեցեալ՝ փոխի յաշխարհէ աստի եւ դնի ընդ հարս իւր եւկենդանագրի ՚ի քաւարանի սրբում։

Ապա զկնի սորա զԳէորգ ՚իգաւառէ Արագածոտան կացուցանեն ՚ի հայրապետութեան։Եւ վասն զի սպառսպուռ Հագարացիքն տիրեցին կալանզՀայաստանեայսս եւ մեծամեծք աշխարհիս նուազեցան, եւ մնացեալք ղօղեալ դադարեալ կային ընդ լծովծառայութեան նոցա. սակս այսորիկ իսկ յայսմ վայրիպակասեաց ՚ի Պատմութենէ աստի զրոյցք իշխանացմերոց, բայց եթէ գուցէ գտցի ինչ՝ բաւական քեզ բերցինախ քան զմեզ պատմեալն ՚ի Շապհոյ պատմագրէ։ Բայցզկնի Գէորգայ զՅովսէփ ՚ի գաւառէ Արագածոտան ՚իբնակչաց սրբոյն Գրիգորի կացուցանեն ՚իհայրապետութեան։ Յաւուրս սորա ոստիկան ոմն՝Խուզիմա անուն, եկեալ ՚ի Դվին քաղաք՝ զընդ իւրեւկացեալսն նուաճէր։ Եւ տեսեալ զգեղեցկութիւնմեծամեծ դաստակերտիցն տան կաթողիկոսարանին՝զԱրտաշատն եւ զԿաւակերտն եւ զՀոռոմոց Մարգ հանդերձնոցունց ագարակօք, եւ դաւաճանեալ ՚ի չարցանկութենէ եւ ՚ի դիւամոլ ագահութենէն՝ ուժգին իմնդժուարութեամբ յինքն ՚ի հայրապետէն Յովսէփայխնդրէր տալ նմա զմեծ դաստակերտս իբր ՚ի պատճառսգնոց արծաթոյ։ Իսկ մեծի առնն զմահ ընդ կեանսխառնեալ՝ ամենեւին ոչ տայր տեղի չար եւ ապիրատբանից նորա։ Իսկ ոստիկանն առ մղձկեալ սրտին դնէ ՚իբանտի զայրն Աստուծոյ եւ կապէր զնա ՚ի շղթայս եւգանիւ հարկանէր, զի թերեւս զարհուրեալ՝ առ նազհայցեալն տայցէ։ Այլ եւ նա ոչինչ վարկեալզտանջանսն՝ եկեալս ՚ի վերայ, եւ ոչ գրեալ ինչզբրածեծն առնել՝ քաջապէս համբերէր՝ Աստուծոյ զայնընծայելով։ Իսկ իբրեւ այնպէս անփոշիշ իմն ՚իհայրապետէն ոստիկանն լինէր՝ ապա պայուսակօք երիւքգանձս լցեալ եւ եդեալ ՚ի գլուխս իւրոց ծառայից եւհրապարակատես զայն արարեալ՝ յայտնապէս առհայրապետն մտանել հրամայէր եւ ընդ միւս կողմնգաղտագնացութեամբ առեալ տանել անդրէն։ Եւ ապահամբաւ հանեալ, թէ վաճառեցան նմա դաստակերտքն. եւզայրն Աստուծոյ արձակեալ ի՛ կապարանէ բանտին՝ ՚իտուն իւր առաքէ։ Իսկ նորա յետոյ բազում պնդութիւնեւ աներկիւղաբար երկս աշխատանաց յատենի ուղղոցցուցանէր՝ հազիւ ուրեք միայն զդաստակերտնԿաւակերտ եւ զՀոռոմոց Մարգ թափէր ՚ի ձեռացոստիկանին չարի։ Եւ այսպէս տարապարտ զրկեալ գտանէրյԱրտաշատէն յայնմանէ եւ առ յապա։ Եւ սակս այսպիսիչար մախանաց միշտ ՚ի նենգապատիր միտս ոստիկանն ընդհայրապետին բերեալ՝ ՚ի հրամանէ նորա ծառայք նորաըմբռնեալ զեղբայր մեծին Յովսեփայ, յակունսՄեծամօրի սպանեալ՝ ընկեցին զնա ՚ի ծովակն, որ է ՚իհիւսիսոյ կողմանէ ականցն։ Բայց հայրապետն Յովսէփկալեալ զառաջնորդութիւնն ամս մետասան՝ վախճանի։

Յետ սորա Դաւիթ ՚ի գաւառէ Մազազայ ՚ի գեղջէ Կակազոյ յաջորդէ զաթոռն սուրբ։