Պատմութիւն Հայոց

Բայց բռնաւորն Բուխայ իբրեւետես զամենայն ինչ աջողեալ ըստ իւրոց կամացն՝ ապահրոսակս առաքէ Վասակայ Սիսական իշխանի եւ եղբօրնորա Աշոտոյ եւ այլոց եւս տերանց աշխարհի նոցա, զիըմբռնեալ առ ինքն վաղվաղակի հասուսցեն զնոսա։ Բայցյոլովք ՚ի տերանցն կուսակալաց յանառիկ ամրոցնԲաղաց դիմեալ հաւաքեալ փրծանէին ՚ի ձեռաց նեղչացն։Իսկ իշխանն Վասակ՝ հազիւ ՚ի նոցանէ ճողոպրեալ՝փախստեայ գնայր չուէր ընդ կողմանս Կոտայս գաւառի։Զայն զգացուցեալ վաղվաղակի Բուխային՝ զօր զհետառաքէ ըմբռնել զնա։ Իսկ իբրեւ զհետ կրթեալ հասինհուպ իշխանն հէնք հրոսակին, ապա ընդ կրունկնդարձեալ նորա՝ առ ՚ի գործ զվաղակաւորն առեալ՝ առհասարակ զնոսա թաւալգլոր խաղացուցանէր. եւ ինքնանցեալ գնայր յարեւելս յաշխարհն Գարդմանաց առիշխան աշխարհին, որ Կտրիճն անուանիւր։ Բայց եւյայնմ եւս ոչ եղեւ տեղի գտեալ փրկութեան իշխանինՎասակայ ՚ի թշնամւոյն. վասն զի իշխանն Գարդմանացդաւաճանեալ ՚ի դիւէն՝ կալեալ կապէ զնա եւ առաքէ տայ՚ի ձեռս Բուխայի, ՚ի մտի եդեալ, թէ փոշիշն ինչբարւոյ ՚ի Բուխայէ սակս այնորիկ ՚ի նմանէ գտցի։ Իսկբռնաւորն առեալ ընկալեալ զնա՝ ապա եւ զեղբայր նորազԱշոտ եւ մեծ տիկինն զմայր նոցա ըմբռնեալ զօրացնասպատակելոց՝ առ նա վաղվաղակի հասուցանէին ՚ի Դվինքաղաք։

Աստանօր ապա մեծ հայրապետնՅովհաննէս, վասն զի շրջէր ընդ վիճակեալ կողմանսգաւառին Գեղարքունւոյ, լցեալ զկէտ կենաց իւրոց՝վախճանի ՚ի մեծ ուխտի կրօնաւորական կայանինՄաքենացւոց, եւ ՚ի նմին ուխտի սրբոյ ՚ի հանգիստ զնափոխէին. որ կալաւ զառաջնորդութիւն ամսքսանեւերկու։

Բայց բռնաւորն Բուխայզըմբռնեալսն առ ինքն եւ զդիպահոջսն կացուցեալ՝առեալ չուէ գնայ զկողմամբք արեւելից, պայմանպատգամացն առ սպարապետն Սմբատ յղեալ՝ վաղվաղակիզհետ նորա չուել երթալ հասանել ժամանել յամբոկգործոյն։ Այլ նա նախ հրամայեալ ժողով եպիսկոպոսացլինել ՚ի քաղաքագիւղն Երազգաւորս՝ ձեռնադրեն ՚իհայրապետութիւն զԶաքարիայ ՚ի Կոտայս գաւառէ ՚իգեղջէ Ձագայ, եւ աղօթից նորա զանձն իւր յանձնարարեալ՝ ինքն չուէ գնայ առ բռնաւորն Բուխայ։ ԻսկԲուխայի երթեալ ըմբռնէ զմեծ իշխանն Ատրներսեհ, որբնակեալ էր յամրոցին Խաչենւոյ եւ զայլ եւսզհամազգիս նորա։ Եւ անտի չուեալ գնայ ՚ի գաւառնԳարդմանայ՝ եւ պատնէշ եւ պաշարումն շուրջ զԳարդմանբերդիւն եդեալ, ըմբռնէ անտի եւ զիշխանն ԳարդմանայզԿտրիճն ՚ի կալանս կապանաց արկեալ։ Եւ անտի եւսչուեալ յՈւտի գաւառ՝ ձերբակալ ՚ի Տուս գիւղ առնէզՍտեփաննոս, որում եւ Կոն անուանէին զնա. որ ՚ինախնւոյ իւրմէ Սեւկոյ՝ Սեւորդիք ազգքն անուանէին։Եւ ապա եւս իշխանն Աղուանից Եսայի նենգապատիրլեալ՝ առ ՚ի նմանէ ըմբռնի ՚ի ձեռն նորա հանդերձհամազգեօք իւրովք, ընդ նմին եւ այլ եւս տեարք եւիշխանք աշխարհին Աղուանից կալեալ կապեցան ընդձեռամբ նորա, ոչ սակաւ ինչ արեան ճապաղիս հեղեալեւս յայնմ աշխարհին։

Եւ այնուհետեւ զամենեսեանզնոսա, որք ՚ի կալանս կապանաց եւ ՚ի դիպահոջ առ նմաբերէին՝ եւ առեալ ընդ իւր խաղացուցեալ չուէ գնայտանելով զնոսա առ ամիրապետն։ Ապա եւ զսպարապետնՍմբատ առեալ ընդ իւր տանելով յարքունական դուռն՝կարծիս իմն նմա տալով, թէ միամտութեան նորա առ ՚ինմանէ փոխարէն բարեաց յամիրապետէն շնորհեսցի, տիրել տիրաբար բոլոր Հայաստանեայցս եւ առնուլպարգեւս եւ պատիւս յարքունուստ. եւ այնպէս դարձեալդառնալ յիւրական աշխարհս։ Այլ իբրեւ չոգան հասին՚ի դուռն արքունի եւ յանդիման ամիրապետին եղեն, ապա եւ զնա եւս ընդ այլոց կապելոցն հաւասարեալ եդին՚ի բանտի. եւ ոչ յիշեցան առաջի նոցա երախտիքմիամտութեան նորա առ նոսա։ Իսկ ապա յետ ոչ բազումինչ աւուրց հարցափորձ ՚ի վերայ հասարակաց կապելոցնտերանց եւ իշխանացն Հայոց եւ Աղուանից ածէին, զիկա՛մ դարձցին յանօրէն յօրէնս նոցա՝ ուրացեալքզՔրիստոսի աստուածպաշտութիւնն եւ այնպէս բազումպարգեւս եւ պատիւս ՚ի նոցանէ առնուցուն եւյուղարկեսցին ՚ի հայրենի աշխարհն եւ ՚ի տունսիւրեանց. եւ կա՛մ սաստիկ խոշտանկանօք եւչարչարանօք եւ անհնարին մահու հատանիցեն զյոյսկենաց նոցա։ Եւ վասն զի այսպէս զբոհմունս կատանաց՚ի վերայ նոցա սաստիկ զարհուրմամբք զարթուցանէինօր ըստ օրէ՝ ժամանակ ինչ յերկարեալ զնեղութիւնանձկութեանն, ոմանք ՚ի նոցանէ հաւանեալք բանիցնարքունի՝ դարձան յանաստուած աստուածածանօթութիւննոցա. եւ ոմանք թէպէտեւ ոչ առ ժամայն կրեցինթլփատութիւն, սակայն յանձին կալեալք՝ զի եւ նոքաեւս ՚ի ժամ դիպող կատարեալ լնուցուն զկամսամիրապետին։ Բայց մեծ սպարապետն Սմբատ՝ քաջապէսընդդէմ ստութեանն ստուգութեամբ վառեալ ըստզուարթածաղիկ ալեացն եւ կատարելագոյն հաւատոցն որ՚ի Քրիստոս՝ եւ ըստ յուսոյ կենացն յաւիտենականաց, որ միշտ յինքեան շտեմարանէր՝ բնաւ ոչինչ շեղեցաւ՚ի բանս հրամանաց նոցա, լաւ համարեալ մեռանել ընդՔրիստոսի քան առ ժամանակ մի վայելել ՚ի մեղս։ Եւայնպէս ընդդէմ հարցողացն նա առնէր պատասխանի՝անհնարին գոլ թողուլ նմա զօրէնս քրիստոնէականհաւատոց, զոր աւազանին շնորհօքն ընկալաւ պարգեւսբարեաց, քան պաշտել զօտարոտի օրէնս անօրէնս։ Եւայսպէս ոչ միանգամ կամ երկիցս, այլ բազում անգամաներկիւղաբար առնէր ընդդիմութիւն նոցա.

Իսկ իբրեւ զփորձ նորայնկամաց առին եւ ծանեան զմիտս նորա անհրապոյրս՝խորհեցան դառնաշխատ տանջանօք զնա կորուսանել։ Իսկերկնաւոր այցելութիւնն պարտական մարմնոյ մահուամբհաճեցաւ ազատել զնա ՚ի յաւիտենական մահուանէհոգւոյն. եւ իւրով մահու վախճանեալ՝ ոչ անկաւզնովաւ ուրացութիւն սուրբ օրինացն Քրիստոսի. այլլնոյր ՚ի մարմնի իւրում զհանդէս մարտիրոսականպատասխանատրութեանն. Զոր եւ բարձեալ իսկ զմարմինննորա քրիստոնէական դասուց՝ սաղմոսիւք եւօրհնութեամբ եւ երգօք հոգեւորօք տարեալ եդին ՚իվկայարանի սրբոյն Դանիէլի մարգարէին, որ եւընկեցեալ իսկ լինէր նա ՚ի գուբն առիւծուց։ Բայցայլոց իշխանացն թուի ինձ եւ ոչ մի ինչ մնացեալ որքոչ եղեն հեստեալք յաստուածակողմանն կամ ոչ շեղեալքյանօրէն օրէնսն Մահմէտի. վասն զի պակուցեալք եւզարհուրեալք յառժամանակեայ մահուն երկիւղէ՝ ոչառին ՚ի միտ զանմահ մահուն դառնութիւնն. եւ ոչինչփոյթ արարեալ զսարսափելի աւետարանութիւնն ՓրկչինՔրիստոսի, որ լսելի լինելոց է յահագին ատենին. «Թէոր ուրասցի զիս առաջի մարդկան, ուրացայց եւ ես զնաառաջի հօր իմոյ, որ յերկինս է։ե

Բայց միայն Ստեփաննոս, որԿոնն ՚ի ռամկաց սովորական խօսից անուանիւր, եւզկնի նախարարացն Հայոց կապանօք տարեալ եղեւ ՚իԲուխայէ ՚ի դուռն արքունի, ուր եւ վկայեացն իսկբազում հարանօք տանջեալ վասն խոստովանութեանանուանն Քրիստոսի, որ պսակեալ ՚ի Հօրէն լուսոյ՝գրեաց զանունն իւր ՚ի դպրութիւն կենացն, որ եւկատարեցաւ ՚ի վեցհարիւրերորդի ութերորդիթուականին Հոռոմոց։