Պատմութիւն Հայոց

Զայսու ժամանակաւ գլխաւորեւ գահերէց իշխանն Գագիկ Արծրունի աղերսահայցյարքայէ Սմբատայ լեալ՝ առ ինքն զքաղաքն Նախջաւանխոկայր դարձուցանել, իբր թէ ՚ի հաւու եւ ՚ի հօրէնոցունց իսկ տան եւ ազգի պատշաճեալ՝ եւ նուաճեալունէր զնա. եւ զրկութիւն իւր զորոշումն քաղաքին առ՚ի յիւրմէ վարկանէր։ Իսկ արքայ վասն զի յառաջագոյնտուեալ էր ձիրս պարգեւաց Սմբատայ իշխանինՍիսականի, որ արտաքս բերէր միշտ զինքնյընդունայնակարծ հպարտութենէ եւ մտերմականծառայութեամբ կատարէր զբոլոր սպասահարկութիւննորա՝ ոչ կամեցաւ զձեռագիրն իւր ՚ի ձեռաց իշխանինյափշտակել եւ ոչ զընծայեալսն նմա մեծարանսյանարգանս արհամարհանաց դարձուցանել։ Ընդ որյաւէտ իմն իշխանին Գագկայ դժգմեալ՝ դրժողութեամբչարահաւակ առ արքայ լինէր. եւ ապա բազում նուէրսընծայից եւ պատարագաց պատրաստեալ՝ չուէր գնայր առոստիկանն Յուսուփ ՚ի Պարսս։ Եւ առաջի մատուցեալզխորհրդականն իւր ընծայս՝ զզրկանացամբաստանութեան իւրոյ բան բարձրաբարբառզօրացուցանէր զարքայէ։ Իսկ նորա ախորժաբարընկալեալ՝ տայր նմա թագ արքայական եւ պատիւս եւպարգեւս արքունականս, ՚ի քակտումն միաբանութեաննոցա զայն հնարեալ գործել, զի դիւրադաւ լիցինայնուհետեւ երկաքանչիւրքն առ ՚ի նմանէ դրժելոյ։Սակայն ՚ի ծածուկ իմն ըստ սողնոց սպրդեալ իբր ՚իծերպս վիմաց՝ ոչ բերէր առժամայն ՚ի զգայութիւնզգործեցեալ իրակութիւնն. բայց իբրեւ եկնթագակերպեալ իշխանն Գագիկ յաշխարհ իւրոյտէրութեանն՝ ոչ սակաւ շփոթ տրտմութեան առհասարակզամենեքումբք զեղոյր. վասնզի իրազգացք լինէինխաւարասէր խորհրդոց ոստիկանին, որ զկորստականդուռն բանալ հանդերձեալ էր, զոր ոչ այլ ումեք քանթէ Աստուծոյ գոյր կարողութիւն փակել զնա։ Սակայնարքայ ծննդագործեալ ՚ի միտս իւր՝ բարեաւն յաղթելչարին, ոչ կասեցուցանէր հատուցանել նմա զսակսովորական ծառայութեանն՝ մինչեւ սպառսպուռմերկացաւ չարութիւն նորա։ Իսկ արդ իբրեւ բացաւպատրուակն՝ զեկուցաւ մեզ մռմռումն եւսպառնութիւնն վայրագն գազանի Հագարացւոյն, ըստբարոյականի կամեցողի արքային Սմբատայ եւ այլոց եւսնախարարացն սադրելոյ, դէմ եդեալ ես տարադէմ գնացի՚ի Պարսս Ատրպատականի առ ոստիկանն դառնացողընծայիւք եւ պատարագօք բազմօք յարքունիթանգարանաց երեւելի ոսկեճամուկ զգեստուք եւ ՚ինկարակերտ կանանց ոստայնանկութեանց բազումբազմականս կազմեալ, եւ բազում ձիս եւ ջորիս ՚իզարդս եւ ՚ի զէնս յարդարեալ, այլ եւ գանձս ոսկւոյեւ արծաթոյ։ Ոչ միայն զայսոսիկ՝ այլ ՚ի տանէսրբարանաց մերոց ըստ ձեռին բաւականի ընդ իս առեալտանէի նմա ՚ի նպաստ օժտութեան, զի թերեւս նախ քանզբղխումն թունից նորա եւ զխառատումն քարանցեկեղեցւոյ սրբոյ եւ զկորստական գերչութիւնժողովրդոց Քրիստոսի՝ մարթացից հետի աղագս ինչխաղաղութեան առ ՚ի նմանէ գտանել, զի մի՛ սպառսպուռմայր Սիոն ըստ նմանութեան մօր անզաւակեսցի յորդւոցիւրոց։ Եւ թէպէտեւ ՚ի սկզբան բարով իմն ընկալեալ եւարքունական պատուով եւ պաշտամամբ լաւագունիւ առ ՚ինմանէ մեծարեցայ, եւ յանձն եւս առեալ ամենայն իրօքզհաշտութիւն աշխարհի շնորհել եւ արքայիզխաղաղութեան կեանս. սակայն կարծեմ ՚ի սադրելոյնմա ՚ի մերոց աստի պատճառս առեալ զընդունայնակարծհպարտութիւն ապիրատութեան՝ ոչ թերեւս ըստյառաջակայ բանիցն զխորհուրդն հարթութեամբհաւասարէր։ Եւ այնուհետեւ մահացու խարդախութեամբվտարանդեալ՝ ըմբռնէր զիս եւ ՚ի դիպահոջ բերեալ ՚իխաւարչտին տեղւոջ եւ շրջապատեալ բազում պահնակօք, եւ դատափետ աղաղակն զիս պաշարեալ՝ յապուշ իմն զիսկացուցանէր։

Արդ՝ մինչդեռ այսպէսշարժեցեալ գայր ՚ի վերայ իմ ընդունայնակարծհպարտութիւն ոստիկանին, յանկարծակի զօրէն իմնօդապարիկ թռչնոյ գայր հասանէր առ նա մարզպաննՀայոց Գուրգէն՝ եղբայր թագաւորեցելոյն Գագկայ, անփորձ եւ անկիրթ մտօք համոզել զոստիկանն վասնյաշխարհս մեր գալոյ եւ ելանելոյ։ Եւ ապակորովութեամբ կշռեալ զերկրպագութիւն իւր նմա, եւ՚ի նմանէն ընկալեալ զպարտսն պատուին պայմանի՝դառնայ անդրէն, հրաւիրակ յոստիկանէն առաքեալեղբօրն իւրում գալ առ նա։ Իսկ յետ ամսոց ինչ ապա գայհասանէ թագաւորն Գագիկ՝ ըստ խոստման բանիցն եւզգործ կատարեալ եւ ըստ վարժից իմն եւ հրահանգացկրթութեան զպարտս մտերմական սակին վճարեալ, եւ ՚իլիապատար թանգարանաց իմն նմա ընծայաբերեալ. ամենայն պատգամք բանի խորհրդոց նոցա առ իրեարս այսեւեթ գտանէր - հորդել յարդարել զչու ճանապարհին ՚իՀայս եւ առհասարակ զիրերաց զվրէժ խնդրել յարքայէնՍմբատայ։ Ոչ իմացեալ, եթէ հուր հրդեհեալ յոր կողմեւ կարէ նիւթ լուցկեաց գտանել՝ անաչառապէս ճարակիյայրել եւ յապականել։ Եւ ապա կրկին թագիւ առ ՚ինմանէ պսակեալ եւ այլ եւս պատուասիրութեամբմեծարեալ՝ դառնայ, հանդերձեալ զինքն ՚իկարապետութիւն գալստեան ոստիկանին ՚ի Հայս։

Բայց ես ակնակառոյց իմն ՚իգալուստ թագաւորին Գագկայ լինէի, զի թերեւս ՚իսադրելոյ նորա լուծումն ինձ ՚ի կապարանէն լինիցի՝որպէս եւ քրիստոնէական պարտն պահանջէ. այլակնկալութեան ոչ հանդիպեալ՝ այլ եւս չարաչար ըստմեղաց իմոց կապեցայ։

Իսկ իբրեւ գարնանայինհարաւահողմ զձմերայնոյն ժամանակ ցրտութեանն ՚իբաց մերկանայր, ապա ոստիկանն գումարտակ զօրուբազմի կազմեալ՝ չուեալ խաղայ գայ հասանէ յաշխարհմեր, անհաշտ խռովութեամբ սրտին մռմռեալ՝ զկնի իւրեւ զիս կապանօք տանելով։ Եւ ապա դիմեալ հասեալ ՚իՆախջաւան քաղաք, եւ անդ աւուրս ինչ զետեղեալ՝մինչեւ կարապետքն հրաւիրեալք՝ Գագիկ եւ Գուրգէն, գային հասանէին եւ գունդք գունդք լինէին։ Ապազօրէն իմն հրոսակաց դեմէ ելանէ նախ զկողմամբքՍիւնեաց աշխարհին։ Իսկ գահերէց գլխաւոր իշխաննՍիւնեաց համազուն եղբարբքն իւրով եւ համագունդզօրօք աճապարեալ ունէին զանցս մտիցն եւ զկիրճսճանապարհացն արիական քաջութեամբ ըստ հոյակապանուանակիր հռչակութեանն՝ զէն ՚ի վեր առեալ, առ նազէն* վառեալ եւ զբազումս թաւալգլոր խաղացուցանէին։Բայց վասն զի այցելութիւնն Աստուծոյ անտես արարզնոսա՝ ոչ զօրեցին զօրաւոր կատաղութեանցնթշնամեաց հերքել զնոսա. այլ փախստեայ յամուրսքարանձաւաց եւ ՚ի ծործորս լերանց բարձանցանկանէին։ Իսկ անօրէնն ընդ կրունկն ՚ի նոցանէդարձեալ, զորս միանգամ գտանէր յաշխարհէն փախստէիցտեռազերծեալ եւ մնացեալ յետկոյս՝ զոմանս ճարակսրոյ տային, եւ զայլս ոմանս ՚ի գերութիւնվտարանդեալ։ Եւ այս լինէր յաւուրս տօնի մեծիպասեքի Զատկաց յերեքհարիւրերորդի յիսներորդիութերորդի շրջագայութեան Թորգոմեանս համարոյ։

Իսկ ոստիկանն իբրեւ աւուրսերկոտասան անդ երեկօթս արարեալ՝ անցեալ գնայրզարեւելից հիւսիսով ՚ի մայրաքաղաքն Դվին։ Եւ անդապա զետղ առեալ յեզր գետոյն Երասխայ՝ վաղվաղակիգայր հասանէր առ նա տէրն Սիւնեաց՝ Սուփան, անձնատուր լինելով ՚ի սպասաւորութիւն ոստիկանին։Ընդ որ յաւէտ իմն սխրացեալ՝ եւս քան զեւս զօրանայր՚ի գրգռութիւն չարութեան ընդ արքայի։ Եւ ապա ՚իխաբէութիւն մտաց զինքն զինեալ՝ առաքէ առ արքայՍմբատ, զի թէ բոլորապէս զսակ ամին հատուսցէ նմա, զխաղաղութեան պայման անշուշտ նմա պարգեւեալ՝անցեալ գնասցէ։ Իսկ նա թէպէտեւ գիտէր ոչ ուրախլինել ՚ի բանս պատգամաց խաւարասէր թշնամւոյն. սակայն ՚ի մեղադրութենէ աստուածայնոց եւմարդկայնոցս արտաքս զինքն որցեալ՝ տայր վաղվաղակիզխնդիրն իբրեւ կշիռս վաթսուն հազար դահեկանաց։ Զորիբրեւ առնըկալաւ, իսկ եւ իսկ զհետ երթեալ ճէպէրՍմբատայ՝ մինչեւ յաշխարհ Վրաց տարեալ մղեալ հանեալզնա, մինչեւ անկանէր մերձ յանմատչելի յամուրսնԿղարջաց։ Իսկ զիս արգելեալ ՚ի քաղաքին։ Դվին ՚իմետաղս բանտից եւ երկաթի կապարանաց՝ կրեցիայնուհետեւ ՚ի դահճաց անտի մահահոտ իմն լուտանօքգանս եւ բանտս եւ գելարանս եւ արգելարանս ՚իխաւարչտին տեղւոջ եւ յանձուկ վայրս. այլ եւ ՚իվիրապս եւ ՚ի վիհս խորոց ընկեցայ սաստիկ եւ դառնկտտանօք։ Եւ պահապանացն սաստիկ աղաղակն եւ ճուչնդատափետ միշտ ոչ հեռացեալ հասանէր ՚ի լսելեաց իմոցյերեկոյէ մինչեւ ցառաւօտն, եւ սակս այնորիկբարձեալ էր յինէն նինջ արտեւանաց եւ հանգիստիրանաց։