Պատմութիւն Հայոց

Բայց եւ ես տխրականտրտմութեան բանս ինչ աստ յառաջ բերեմ ասել. քանզիդրացիք մեր եւ ազգք որ շուրջ զմեօք են՝ Յունականքեւ Եգերացիք եւ Գուգարացիք եւ Ուտէացիք, հիւսիսական ազգք բնակեալք առ ոտամբն Կովկասու, ՚իմտի եդեալ եթէ գուցէ յինքեանս հետի աղագս գտանելմարթասցին՝ ոստիկանն չար թէ երբէք շէն գտցէզքաղաքս եւ զաւանս եւ զգեօղս. վասն այնորիկ ՚ի խլելեւ ՚ի բրել, կորուսանել եւ յատակել ջանացան առստորոտով իւրաքանչիւր աշխարհաց իւրեանց. եւ ապախառն ընդ նոսին եւս աւազակք եւ սրիկայք ելին ՚իմարտս ընդ երկրի մերում. եւ բազում ինչ այն էր՝ որ՚ի նմանէ անցք ընդ աստուածաշէն եկեղեցիս անցանէինյեղծումն եւ ՚ի խոպանումն եւ յապականումնվարակեալ։ Եւ զբազում զաշխարհս իբրեւ զանապատ՝անկոխ անջրդի ցուցեալ տապալէին. եւ գրեթէ իբրեւզերկիր, որ ոչ անց մարդ ընդ նա եւ ոչ բնակեցաւ ՚ինմա որդի մարդոյ՝ այնպէս զապատն անապատ առնէին։ Եւվասն ընդ միմեանս բախելոյ բազում ճապաղիս արեանհեղեալ՝ դիակամբք լնուին զերեսս երկրի մերոյ, եւառհասարակ յաւարի առեալ կապուտ բազում՝խաղացուցանէին յինքեանս ըստ իւրաքանչիւր աշխարհացկշիռ։ Եւ այսպէս անմարդացեալ եւ անզաւակացեալ, խոպանացեալ եւ անշքեղացեալ այնուհետեւ աւանք եւշէնք մեր եղեն իբրեւ զանդաստան մացառախիտ. եւցամաքեցան բողբոջք բուսոց արտավարաց եւ արօտից. եւքաղաքք մեր կործանեցան առ ՚ի չգոյէ բնակչաց, եւերկրագործք մեր սպառեցան եւ սուգ զգեցան։ Եւայսպէս ծածկեցին զմեզ անարգանք մեր, եւ ՚ի մեզբաւանդակեալ լցաւ մարգարէութիւնն Եսայեայ, եթէ«Երկիր ձեր աւերակ, քաղաքք ձեր հրձիգք, զաշխարհսձեր առաջի ձեր օտարք կերիցեն՝ աւերեալ եւկործանեալ յազգաց օտարաց։ե

Իսկ իբրեւ այսպէս կրեցաքտագնապս տարակուսից ՚ի հինից օտարաց, ՚ի մերս ապալինէաք ՚ի թագաւորս եւ յիշխանս ակնկառոյց, այլ եւ՚ի պէտս եւ ՚ի նախարարս երկրի մերոյ։ Եւ յուսացեալսպասէաք ոչ եւս ընդ փորձութեանն խառն վրիպիլ սոցաեւ անկանիլ. այլ ջան առաջի դնել եւ ելս նեղութեանհնարել, եւ վայելչաբար ՚ի միասին կապակցիլ հասարակեղբայրութեամբ եւ իբրեւ զմի այր միանալ. եւ ընդԴաւթի պարսաքարել զնորս Գողիաթու մսեղէն բուրգն, կամ ընդ Գեդէոնի ըստ հոլովելոյ նկանակին սրովՏեառն վանել զճամբարս թշնամեացն. կամ ըստ Յայէլիթերեւս գոնէ յետ զկաթն արբուցանելոյ՝ ցցովվարսաւորել ընդ ծամելիսն Սիսարայ. կամ իբրեւզՄակաբէ ՚ի շուրջ պատեալ պատերազմէն փրկել, եւայսպէս ազատել զկաթուղիկէ եկեղեցի եւ լուծանելզլուծ ՚ի պարանոցէ հաւատացելոց, եւ շահել զորդիսսպանելոց։ Բայց ոչ զայս եղեւ տեսանել մեզ, այլզնորին հակառակն կրեցաք. վասնզի նուազունքն քանզմեծամեծսն ձեռներէց լինել ջանային, եւ ծառայքնըստ Սողոմոնի հնարէին, զի զտեարս տրեխաւորեալ՝ ՚իգետնի գնացուսցեն եւ ինքեանք ելցեն յերիվարսահիպարանոցս եւ առաթուր հարողս՝ խրոխտացեալք եւսոնքացեալք մեծաւ ապստամբութեամբ։ Իսկ թագաւորքմեր եւ պետք եւ իշխանք, զորս ՚ի բնէնախարարութիւնքն էին՝ ջանային վարատել եւ խլելյիւրաքանչիւրոցն բնակութեանց, եւ ըստ ախորժից իմնձեռական եւ նոր ստեղծանել պայազատս եւ սպասալարս։Այլ եւ եղբայր ընդ եղբօր եւ ազգայինք ընդ ազգայինսընդվզեալ ՚ի նախանձ եւ ՚ի չարակնութիւն եւ ՚իգրգռութիւն եւ ՚ի կատարեալ ատելութիւն ընդ միմեանսբերէին։ Եւ այսպէս համագունդ ընդ միմեանս հարեալք՝հակառակութիւն եւ ՚ի կռիւ պայքարէին. եւ միշտ սուրյազդեր ունելով՝ բազում եւս քան զթշնամիսն հեղուին՚ի միմեանց զարեան ճապաղիս. եւ առհասարակ զքաղաքսեւ զգեօղս եւ զաւանս եւ զագարակս, այլ եւ զտունսիւրեանց քանդէին ձեռօք իւրեանց. եւ գրեթէ այն իսկօճիրք հակառակութեան գտան պատճառք հինիցն՝ եկելոց՚ի վերայ մեր, ըստ Սողոմոնի՝ թէ «Ատելութիւն գրգռէզբարկութիւն։ե Եւ առ մեզ լցաւ միւսմարգարէութիւնն, եթէ «Անկցի այր ընդ այր, եւ այրընդ ընկերի իւրում, ընդհարցի մանուկ ընդ ծերոյն, եւ անարգն ընդ պատուականին։ե Այսպէս ապա ամենայնառաքինի քաջողջութիւն եւ շինութիւն եւխաղաղութիւն քայքայեցաւ, եւ եղծումն եւապականումն զտեղի փոխաբերեաց։ Եւ սակս այսորիկ ապամարգարէն ընդ մեզ ողբակցէ զառաջինբարեզարդութիւնն եւ զվերջին ընդդիմակազմութիւնս, եթէ «Առաջ նորա դրախտ փափկութեան, եւ վերջ նորադաշտ ապականութեան։ե