Պատմութիւն Հայոց

Զայսու ժամանակաւ ոմնՀագարացի, Փարկինի անուն իւր՝ ոստիկան ՚ի Հայսյամիրապետէն անտի առաքեալ եւ ընդ իւր բերեալ թագ՝դնէր ՚ի գլուխ թագաւորին Գագկայ՝ երեքկին զնապսակեալ ՚ի վերայ Հայաստանեայցս, եւ այլեւսբարեվայելուչ զարդուք զնա շքեղացուցեալ։ Ապա եւթագաւորն եւս ոչ սակաւ ինչ պատիւս եւ պարգեւսառատաձիրս նմա շնորհէ. այլ եւ ամիրապետին եւսբազումս առաքէ գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ զկէսն ՚իսակն արքունի եւ զայլսն ՚ի նպաստ օժտութեան։ Բայցոստիկանն Յուսուփ յաւէտ իմն ընդ այսոսիկ զչարեալ՝ահագինս կրճտէր զատամունսն ՚ի վերայ թագաւորինԳագկայ, սպառնացեալ լի ապականութեամբք եւմօտալուտ բանիւք։ Բայց հոյակապ իշխանն մեծ Սահակ, որ որդիացուցեալն էր փեսայութեամբ զթագաւորնԱշոտ, հրապուրեալ ՚ի բանս թովչաց ոմանցչարախորհաց՝ ընկլոյզ զիմաստութիւն իւր մեծ, եւ ապասկսաւ չարիս իմն ՚ի վերայ թագաւորին նիւթել, իբրյօտար թշնամւոյ։ Եւ իբրեւ սառնամանիք ցրտութեանձմերայնոյն ՚ի բաց եդաւ, ապա երկաքանչիւրք նոքազօրաժողով լինէին ՚ի մարտ ընդ միմեանս պատերազմել. եւ այնուհետեւ հասեալք ՚ի մի վայր ՚ի գեօղնԱխայեանս՝ ճակատս ռազմի մարտկաց ընդդէմ միմեանցպատրաստէին։ Ապա մեծամեծք աւագանւոյն յանդիմանեալզերկաքանչիւրսն՝ իբրեւ զհպարտս եւ անձնասէրսզնոսա լինել եւ սկիզբն զինքեանս ամենայն լաւութեանեւ քաջութեան ցուցանել. եւ այսպէս համոզեալ՝ ՚իմէջ նոցա դաշինս հաստատեն խաղաղութեան։ Եւ ապաբազում ուխտ երդմանց գրով կնքեալ տան իրերացքրիստոսադիր կիտիւն եւ միջնորդութեամբ սրբոյնշանի խաչին։ Եւ ապա թագաւորն ընդ կրունկն դարձեալվաղվաղէ չուէ գնայ ընդ դուռն Դվին քաղաքին. եւ անդբազում արեան ճապաղիս ՚ի նոցանէն հեղեալ եւառհասարակ յաւարի առեալ զնոսա՝ հնազանդեցուցանէրզամբարտաւան եւ զբիրտ ապստամբութիւն նոցա ընդ լծովծառայութեան իւրոյ։ Աստ ուրեմն ապա մեծ իշխաննՍիսական տոհմին՝ Սմբատ, երիս եւս եղբարբքն հանդերձցասմնական իմն սրտիւ դժգմեալ ընդ Հագարացւոյն, որյայնժամ զգաւառն Գողթան բռնակալեալ պայազատէր՝խնդրէին առ ՚ի նմանէն յինքեանս դարձուցանելզսեպհական իւրեանց ամրոցն Երնջակ եւ զառստորոտովնորա զգաւառն, զոր Յուսփայ ոստիկանին առեալ տուեալէր ՚ի ձեռս Գողթան բռնակալին. այլ նա իբրեւյարքունուստ զայն նմա շնորհեալ համարէր եւ ոչառնոյր յանձն տալ։ Իսկ ապա երկաքանչիւրքն կողմանքզօր գումարեալ գունդ կազմեալ՝ իբր հրոսանուէր իմնդդրդմամբ մարտ ընդ միմեանս հարկանէին։ Եւ իբրեւջոլիր ռազմին կազմեցաւ եւ ասպատակն զմիմեամբքսփռեցաւ եւ գունդն Հագարացւոյն աղմկեալ յետկոյսհարան մերձ ՚ի պարտել, անդ ապա զօրն Գաբաւոնացիիշխանին Սմբատայ, որ ՚ի թիկանց կուսէ կայինՎասակայ եղբօր նորուն ՚ի ձախակողմ թեւոյնյանկարծօրէն խորհրդեամբ չարի համագունդ ընդՎասակայ ձի ՚ի ներքս տարեալ եւ առհասարակ ՚ի վերայյարուցեալ դիաթաւալ զքաջն եւ զկորովին Վասակարկանէին. եւ ինքեանք թիկունս առ ՚ի գնալդարձուցեալ՝ չուէին ՚ի Նախջաւան քաղաք։ Իսկ զդիակգեղեցիկ երիտասարդին բարձեալ եղբարցն ՚ի տեղւոջէճակատուն՝ տարեալ եդին ընդ հարս իւրեանց, արարեալկոծ մեծ ՚ի վերայ նորա։

Բայց թագաւորն Աշոտ իբրեւզկամակատարս զԴվին քաղաք իւր պատրաստեաց, ապաթիկունս առ ՚ի գնալ ՚ի նոցանէ դարձուցեալ՝ չուէյաշխարհն Վրաց եւ անդ ընդ իւր զթագաւորն ՎրացԱտրներսեհ առեալ՝ երկաքանչիւրք նոքա ՚ի մարտ ընդիշխանին Գուրգենայ մտեալ՝ խնդրէին զիւրաքանչիւրվրէժս. զորս նենգապատիր չարակնաբար գործեցին նմաահս ապիրատս եւ աշխարհաւեր կործանումն։ Եւ թէպէտմիւս եւս թագաւորն Աշոտ եւ եղբայր արքայորդւոյնԱբասայ գրոհ իմն ՚ի Գուրգէն տուեալ հաւաքէին. սակայն ոչ կարացեալ ըստ օրինի մարտից զդէմ նոցաունել՝ ՚ի հովիտս խորափիտս եւ յանտառախիտ խորաձորսամրացեալ լինէին։ Բայց անձկութիւն վայրացն ոչթերեւս սպառսպուռ զասպատակ հինին ՚ի նոցանէնկարողանայր արգելուլ. այլ միշտ զբազմութիւնվահանակիր զօրուն իբր ասպարափակս իմն ընդդէմ նոցատուեալ եւ ՚ի յաղեղն եւ ՚ի սուսեր վառեալ՝ բազումվիրաւորս տապաստ ՚ի նոցանէ արկանէին, մինչեւխօսէին նոցա ՚ի հնազանդութիւն եւ ՚ի խաղաղութիւն. եւ զորս ՚ի ձեռանէ նոցա բերաւ աւերումն եւսասանումն աշխարհին՝ կրկին տուժիւք զնա նորոգեալ։Եւ մինչդեռ այնպէս զսահման խաղաղութեան մերձ էինընդ միմեանս հաստատել՝ իսկ եւ իսկ ժամանեալգուժկան յՈւտի գաւառէ առ թագաւորն Աշոտ հասանէր, ասելով նմա զելս իշխանին Սահակայ աներոյ իւրոյյՈւտի գաւառ եւ զուժգնապէս յաւարի առնուլնառհասարակ եւ զյափշտակութիւնն ՚ի նոցանէ ամրոցացնոր ՚ի Ձորոյփոր՝ տանել զգաղթ յաշխարհին յամրոցսիւրոյ տէրութեանն եւ զիւր արձանանալ եւ կալ նստելզլեռնակողմամբ գաւառին։ Զայս լուեալ ամենահարուստեւ բազմահանճար թագաւորն Վրաց Ատրներսեհ՝ լքեալթողու ՚ի բաց որ առ ձեռն կայր պատրաստ զգործնԳուրգենայ քեռորդւոյ իւրոյ՝ իբր պարապոյ գոլ զայնհոգ եւ այլում տեղւոյ թողլի է, եւ վաղվաղակիպատրաստաբար իմն յուղարկէ առ ՚ի յիւրմէ զԱշոտթագաւոր Հայոց յանբոկ գործոյն իշխանին Սահակայ։Բայց նորա զզօրս իւր յետ զթիկամբք իւր թողեալ եւընտրեալ արս իբրեւ երեք հարիւր միայն սաստիւհապճեպով գան հասանեն ՚ի Ձորոյփոր։ Եւ տեսանեն նախզԿայանն կոչեցեալ բերդ յափշտակեալ իշխանինՍահակայ, եւ որ. ՚ի նմա կայրն ՚ի դիպահւոջ Վասակտէր Սիւնեաց հանեալ արձակեալ զնա ՚ի տուն հօրիւրոյ, եւ զայլ եւս ազատ կանայսն որ ՚ի նմա ըստ սակիգերելոց, սա անց վարատեալ՝ եւ պահնակս զիւրյամրոցն կացուցեալ։ Ապա եւ զմիւս ամրոցն, որ էրմերձ ՚ի նա՝ եւ զայն եւս գրաւեալ տագնապաւտարակուսից եւ սրոյ ճարակ զբերդապահնակսն տուեալ՝եւ խաղացուցեալ զգաղթ բնակչաց երկրին առհասարակաղխիւ իւրեանց յամուրս տէրութեան իւրոյ, եւզարտորայս նոցա, որ մերձ էր ՚ի հունձս՝ տարաժամզայն հնձեալ գերանդիւք եւ հրաբորբոք հրկիզեալ. զիմի՛ կռուիցին կալ զետեղեալ ՚ի նմա ոտք թագաւորինբնակութեամբ։ Արդ՝ իբրեւ զայնպիսին տեսանէրտակտկալի տառապանս եւ զաղմուկ շփոթի զեղեալ հեղեալզաշխարհաւ տէրութեան իւրոյ՝ այնուհետեւ ոչզանգիտեալ ՚ի բազմութենէ զօրաց իշխանին եւ ոչզնուազունս իւր գունդ ՚ի մտի եդեալ, չուէ գնայ ՚իհանդիպումն նոցա։ Վասնզի բանակեալ զետեղեալ կային՚ի ծործորս լեռնակի միոյ ըստ արեւմտեայ կուսէձորոյն Տաւըշոյ, վարանեալ յափշտակել եւ ձգելյորոգայթս իւրեանց զթագաւորն։ Եւ անդ ապա գտեալբլրակ մի, որ ունէր զինքեամբ քարաժեռ շրջապատ, ՚ինմա ելեալ բանակէր զօրն ողջոյն եւ զգիշերնամենայն։ Եւ պատգամ ապա զմի ոք եպիսկոպոսացն առիշխանն Սահակ առաքէր ասելով. «Ո՞րպիսի ինչ չար, կամ զի՞նչպիսի ինչ վնաս առ ՚ի յինէն քեզ բերաւարդեամբք, զի փոխանակ այնր՝ արժանի ՚ի քէն գտայայսպիսւոյ իմն ծանր աղէտի, զոր տեսի գործեցեալ, եւոչ յետկար երդմանն քո ածէր զքեզ ՚ի զղջումն. կամընդէ՞ր այժմ զրախնդիր լինիս հեղուլ զարիւն իմառանց բանի պարտապանութեան։ Բայց արդ՝ դարձ ՚իբարկութենէ այտի եւ դարձո ՚ի բարիսն զ՛ի նանիրթագուցեալ որոգայթ ապականութեանդ. եւ միայնզերկու ամրոցս զոր յափշտակեալ է քո՝ այսրէն տուրինձ եւ զգաղթ աշխարհիս դարձո. եւ յայնմհետէ եղիցիմիատարր խաղաղութիւն ՚ի մէջ մեր՝ որպէս հօրհարազատի եւ որդւոյ սիրելւոյե։

Իսկ իշխանն զայսպիսիսլուեալ բան պատգամի եւ ոչ պատասխանւոյ թերեւսարժանի համարեալ. այլ եւս քան զեւս մռմռեալ՝ առեպիսկոպոսն ասէր. «Դու նիստ աստ յիմում խորանի եւես առ նա սրով իմով չուեալ գնացից՝ վաղվաղակիզպատասխանին պատգամաց նմա հատուցիցե։ Եւ զայսասացեալ՝ գումարտակ զբոլոր զօրսն իւր առնէր աւելիքան զութ հազար արանց. եւ յառաջ կոյս մղեալ եւհանդէպ բլրակին հորդան տուեալ, յորոյ վերայ կայրթագաւորն՝ հրամայէր հետեւակամարտ գնդին վահանափակլինել, որ տեսութիւն իմն բերէր յինքն որպէսզանպարտելի պարիսպ. եւ ՚ի թիկանց կուսէ նոցազհեծելազոր գունդն պատրաստէր՝ սպառազինեալս եւվառեալս ՚ի զէնս եւ ՚ի զարդս. եւ առաջապահքն առաջիվահանափակ սպային սրավար երիվարօք խաղացեալ՝յայսկոյս յայնկոյս երթային գային։ Իսկ յելանելարուսեկին փայլատակունք ՚ի մերկապատեանվաղակաւորացն բազմութենէ հատանէին ե՛ւ ՚իսաղաւարտացն ե՛ւ ՚ի թիկնապահ ե՛ւ ՚ի լանջապահպղնձի տախտակացն ե՛ւ ՚ի պահպանակացն բարձիցն եւբազկացն։ Իսկ զայնպիսին տեսեալ բազում զօրս կուռսվառեալս զիւրեաւ զեղեալ թագաւորն՝ ապա եւ նազհարիւրսն զիւր յետկոյս թողեալ, որ լքեալքն էինյերկայն ուղոյ ճանապարհաւն, միայն երկերիւրօքնիջանէր ՚ի բլրակէն ընդդէմ նոցա։ Եւ անդ ապատարածեալ զյետկար երդմանն իշխանին առաջի երեսացԱստուծոյ՝ այսպէս եւ յինքեան ասէր. «Եթէ ես ինչսխալեցի, կամ ստեցի այսմիկ երդման՝ հատո ՏէրԱստուած զվնաս ստութեան իմոյ ՚ի գլուխ իմ. եւ եթէիշխանն ստունգանեաց սմա՝ ՚ի նա հատուցեալ զվնասիւր, փրկեա զիս ՚ի տարապարտ մահուանէս, զորնիւթեալ ածեն ՚ի վերայ իմե։ Եւ ապա զյետկար քարտին՚ի գրաստս խաչին սրբոյ կապեալ, զոր սովորն էր միշտառաջի իւր շրջեցուցանել, յանկարծակի զմիզինուորութիւն երկերիւրք նոքա զինուորեալք եւ ՚իձայն բարձր աղաղակեալք՝ ձի ՚ի ներքս տանէին։ Եւ նախինքն իսկ յասպարիսին շահատակեալ եւ յական թօթափելիբրեւ հողմ ինչ զնոսա փոթորկեալ՝ եւ ոչ մի ոչ մնացոք ՚ի տեղիս ճակատուն. եւ ոչ բնաւ իսկ երկուք ՚իմիասին ՚ի նոցանէն գտանէին, այլ ցան եւ ցիր սփռեալգլուխս կոհակացն եւ ընդ հովիտս եւ ընդ խորաձորս եւընդ անտառախիտ մայրիս, ոչ թերեւս առ ՚ի նոցանէնվրիպեալ ոք ՚ի փոքուէ մինչեւ ցմեծն, բայց միայներկուք նոքա՝ իշխանն Սահակ եւ Գրիգոր որդի նորուն, զոր ձերբակալ արարեալ տանէին։ Եւ ապա զամրոցնառհասարակ զԳարդմանայ թագաւորն ինքն գրաւեալ եւզբովանդակ աշխարհն յիւր անուն նուաճեալհնազանդէր։ Իսկ ապա ՚ի նանիր պակուցումն իմներկիւղի մահու ՚ի մտի եդեալ թագաւորին, զի թէթողից, ասէ՝ զիշխանն եւ զորդի նորուն, զմահն իմ այսգուշակէ. եւ եթէ ՚ի դիպահոջ զայդպիսի երեւելի արսկացուցից եւ զերծ յայլոց ձեռաց լինիցի դոցա, զորօրինակ Վասակայն, եւ այնպէս անշուշտ մահ իմ առդուրս կայ։ Եւ այնպէս անխորհուրդ երկիւղիւզգածեալ՝ կուրացուցանէ զաչս երկոցունց նոցա, ոչառեալ ՚ի միտ զայցելութիւնն Աստուծոյ, որ յայնմնուագին զնա ապրեցոյց, թէ կարող եւս է նոյն Աստուածոչ տալ թոյլ դարձեալ դաւանս կրել ՚ի խափանեալերկիւղէն։ Եւ այսպէս գործեալ իր դառնութեան՝անվստահ զսիրտ ամենեցուն կացոյց՝ ՚ի բացէ ՚ինմանէն տրոհեալ։