Պատմութիւն Հայոց

Իսկ ոմն հնացեալ աւուրբք չարութեանեւ դատաւոր անկանոն կրօնիցն Մահմետի կատարեալատելութեամբ միշտ ջանայր եղծանել զքրիստոնէութիւնեւ զօրացուցանել զհեթանոսական աղանդն։ Եւ այսպէսզայլանդակ մտացն զփղձկումն եւ զդառնամաղձութիւնսրտին յունկն Նսրայն արկանէր. «Ոչ պարտ է՝ ասէ, քեզեւ ոչ արժան ուխտ խաղաղութեան ընդ քրիստոնէիցվատթարելոց դնել՝ մանաւանդ ընդ օրէնսդրին նոցախոտորիչ աղանդոյն, որ միշտ վարդապետէ հաւատոյնմերոյ դաւանս հայհոյել, եւ շունս եւ գայլսԱրաբացիս զաշակերտեալսն Մահմետի անուանէ։ Արդ՝ընդէ՞ր այդպէս ուխտիւ խաղաղութեան քո ընդ նմաառաւել եւս տոչորես, եւ յորդագոյնս եւս տարածեսզաղանդ նոցա. իսկ եթէ ընծայաբեր գիտութեան նորացանկասցի անձն քո՝ տասնապատիկ տուժեսցի քեզ այն, միայն թէ լուիցես ինձ. այնուհետեւ առաքեա զօրբազում, զի նախ զվանս ամրոցի այրին առցես քեզ, վասնզի ՚ի նմա կան գանձք եւ կարասիք բազումք եւզարդք գեղեցկայարմարք եկեղեցեաց չարաղանդկաթողիկոսին։ Եւ ապա զնոյն ինքն զմարտամբոխժողովսն լէգէոն զօրուն իսկ եւ իսկ ընթացեալփութացուսցես ՚ի խնդիր առաջնորդի մոլորութեաննքրիստոնէից, զի կալեալ կապեալ ածցեն քեզ եւ ընդնմին զինչս եւ զստացուածս յաւարի առեալ բերցենքեզ։ Եւ թէ երբէք խառնաղանջ ամբոխ ընդդիմասցի՝բազմահեղ արեան կոտորուածս ՚ի վերայ նոցահատուսցեն անխնայաբար։ե Զսոյն զայս եւ որք ըստնմայն համամտութեանն էին խորհողք ասէին. եւ այսպէսիբր զգազան չար ՚ի խածատել զնա զարթուցեալ եւյանարգել բարս հեթանոսութեան զնա յորդորեալ՝վաղվաղակի առաքէ զօր բազում հեծելովք եւ լէգէոնվառելովք ՚ի վանս կուսակրօնիցն, որ յայրի անդյարեւելից հիւսիսոյ գեղաքաղաքին Գառնոյ։ Որ իբրեւչոգան յեղակարծումն ժամու երթեալ մտեալ յայր անդր՝ըմբռնեցին զմիանձունսն որ ՚ի նմա եւ բազում գանիցեւ չարչարանաց զնոսա մատնեալ՝ զստացուածսթաքուցեալս ՚ի նոցանէ պահանջէին. մինչեւ ոմանք ՚իչարչարելոց անտի թէպէտեւ ոչ առժամայն՝ սակայնյետոյ յոգնապատիկ տուժի անտի աւանդեցին զոգիսիւրեանց ՚ի Քրիստոս եւ հասին երանելի յուսոյն, որկայ պահի սիրողացն Աստուծոյ։ Եւ այնուհետեւ զբնաւբարեզարդութիւնս եկեղեցւոյ Քրիստոսի եւզաւետարանական եւ զմարգարէական եւ զառաքելականկտակարանս սուրբս, այլեւ զամենայն ստացուածս եւզպաճար անասնոց բազումս՝ միանգամայն իսկզյոգնապատիկ պարս մեղուոցաց բազմաց յաւարի առեալ, եւ զգեղեցիկ շինուածս չքնաղատեսս որ ՚ի կուսաստանիանդ հրակիզեալ հրդեհեալ՝ չոգան գնացին ՚ի բաց։ Եւիբրեւ յանդիման եղեն Նսրայն եւ իրն գործեցեալպատմեցաւ նմա առ ՚ի նոցանէ, վասն այնորիկ իսկյիմարութիւն ցոփութեան բարոյիցն յայլանդակ միտսզնա փոխաբերէր. ուստի վաղվաղակի իսկ զմրցարանմահու կամ կենաց նպատակ անձին եդեալ՝ եւ մարտամբոխբազմութեան զօրաց հորդան տուեալ, զի գոնեա գաղտնիսիմն ծածկաբար ՚ի վերայ ամրոցկանն Բիւրականուհասեալ ՚ի կապանս կալեալ տարցեն զիս եւ որ ընդ իսէին կղերիկոսք, եւ զայլ բնակիչս ամրոցկանն սրակոխարարեալ կոտորեսցեն եւ գերեսցեն եւ աւար հարցեն։Իսկ իմ զմառախլապատ միգապատ մոլորութիւն նոցա նախվաղվաղ իսկ ծանուցեալ եւ ըստ առաջնոյ նուագինխորհրդածեալ՝ խոյս ՚ի չարէն ետու առ ՚ի լցումնտէրունեան հրամանին։ Եւ երթեալ չուեալ ճողոպրեալգնացաք յարքունական ապարանսն Բագարանու առթագաւորեալն Աշոտ՝ որպէս զի մանկունք մօր Սիօնիմի՛ հեղեղեալ ողողեսցին սպառսպուռ ՚ի հարաւահողմհեթանոսացն խաբէութենէ։ Բայց դրան միոյ սուրբեպիսկոպոսն Սահակ այլ երկու քահանայիւք ոմամբք եւսարկաւագօք եւ կուսակրօն միանձնացելովք անդրէն ՚ինմին տեղ կացեալ մնացին՝ յաղագս ցաւակիր ներգեւմանմարմնոյ եպիսկոպոսին եւ այլոց եւս ոմանց. կամ թէչուտափութիւն ժամուն ոչ ետ թոյլ ժամանել զկնի մեր, կամ թէ ասելն իսկ զայս եթէ կոչումն ընծայութեաննԱստուծոյ եւ կանխագիտութիւն նորին յայն զնոսա մերձբերէր ՚ի մարտս հանդիսի յաղթութեան եւ պսակացներանութեան, որ իմ բանս է՝ զոր եւ փոքր ինչ յետոյբացորոշաբար ասասցուք։

Բայց զօրն Իսմայէլեան իբրեւիմացեալ ծանեան, թէ գաղտնի նետից նոցա ձգումն ոչեղեւ զանխուլ առաջի իմ եւ թագուցեալ խաղբք նոցա ոչծածկեցան եւ խոյս եւս տալն իմ յայտնի եղեւ նոցա, այնուհետեւ զետղ առեալ դադարէին թերեւս, եւ զօրբազում գումարտակ արարեալ, զի պատրաստագոյնսզինքեանս կալ կազմեսցեն. եւ այնպէս վառեալք զթոյնսիժանման չարութեանն ՚ի հաւատացեալս Քրիստոսիթափեսցեն։ Իսկ բնակիչք Բիւրականու՝ ծանուցեալքզանբժշկելի միտս հեթանոսացն եւ զզրահեղեղ ուղխիցնզսաստկութիւնն որ գալոցն է, եւ թէ ոչ գոյ ճարճողոպրել փախստեամբ սակս բազում կանանց եւ մատաղմանկտւոյ՝ այլ եւ ծերոց եւս անաւագից, որոցանկարելի էր եւ անյարմար եւ տեղի փախստեան եւսկորուսեալ. ապա ըստ գրեցելումն՝ խոյս տուեալգնացին ՚ի շտեմարանս իւրաքանչիւր նոքա եւ փակեցինզդրունս առաջի իւրեանց, եւ խուսափեալք փախուցեալքթաքուցան ընդ պատուարաւ պարսպի իւրեանց ՚ի բքոյամբարշտութեանն՝ ապաստան եղեալք յօգնականութիւնամենազօրին Աստուծոյ։

Էին ոմանք եւ յելելոցնյամրոց անդր զօրականք, որք իշխանաց աշխարհակալիսէին զինուորեալք. քանզի իբրեւ լուան զչարաշշուկզչարիմաց զխորհուրդս Իսմայէլականացն՝ դիմեալքուստեք ուստեք մտանէին յամրոց անդր՝ թիկունս տալհաւատացելոցն մինչ ՚ի կէտ մրցման հանդիսի մահու։Այսպէս առհասարակ նոցա ասացեալ այր ցընկեր իւր. «Մինչ ցայս վայր՝ ասէին, զօրավարաց մերոցհանդիսացաք հաճոյանալ ՚ի կեանս կենցաղօգուտս. իսկայժմ իբրեւ զբարւոք զինաւորս վշտակիցք լիցուքՔրիստոսի եւ հաւատացեալ ժողովրդեան նորա։ե Եւայսպէս զմահ ընդ կեանս խառնեալք՝ զբարւոքպատերազմին զընթացսն ըղձային լնուլ։

Իսկ ապա զօրքն Իսմայէլեան՝ըստ օրինի բքոյ իմն շփոթեալ փոթորկեալ եկին հասին՚ի դուռն ամրոցկանն անհնարին անօրէն դղրդմամբ եւհեթանոսական անարգել մոլութեամբ։ Եւ ապաասպարափակ լեալ շուրջանակի լէգէոն հետեւակզօրուն, եւ թիկնապահ նոցա լեալ հեծելազօր վառելոյգնդին ՚ի մէջ անցելոյ՝ այնուհետեւ շահատակէինգաղտնաբար ՚ի վերայ յարձակեալք։ Զայսպիսի մահառիթոճիրս իբրեւ տեսանէին մարդիկք ամրոցին՝ ՚իբռնութենէ իմն հարկեալք լինէին այր առ այր եւ մարդառ մարդ կուտակիլ ելանել զեղուլ ՚ի գլուխսպարսպացն. եւ այն օր սակաւ ինչ ընդ կոյսս կոյսսհարեալք ընդ միմեանս՝ մինչեւ գիշերն մերձեցաւ եւտիւն մերժեցաւ։ Իսկ ՚ի միւսում առաւօտուն պահումինչդեռ էր աղջամուղջ, առհասարակ մարդիկ ամրոցին՚ի դուռն քաւարանին սրբոյ մերձ եկեալք՝ հայցէին ՚իսրբոյ եպիսկոպոսէն տալ նոցա զմեղսաքաւիչ մարմիննեւ զարիւն Տեառն։ Իսկ նա հրեշտակական շրթանցնշարժմամբ եւ նազելի բարբառով առաւել քան զմեր բանսվարդապետէր նոցա, յորոց աշակերտեալն էրզճշմարտութիւնն, եւ միանգամայն իսկ զվիճակաւորկղերիկոսն հանդերձ զինուորաւն գնդիւ եւ այլ եւսաշխարհակոյտ մարդկաւն յարդարէր ՚ի խորհրդածութեանպաշտօնն ամբառնալ զմիտս իւրեանց առանց ամենայնվնասուց, եւ խնդրել զհաստատութիւն հաւատոցն որ ՚իՔրիստոս. ե զի մի՛ դրդուիցին սիրտք ձեր ՚իմիամտութենէն որ ՚ի Քրիստոս յաղագս պատերազմիդ, որնեղէ զմեզ. եւ մի՛ կացուցանիջիք՝ ասէ, զոտս ձերյանցաւորիս կառուցմամբ իբրեւ յաւիտենականի, եւապա տէր իսկ յայց ելեալ ձեզ իւրով մարմնովն եւարեամբ, զոր ընդունելոց էք զմեղացն զկարծսդատապարտեսցէ վասն մարմնոյ իւրոյ, որ է եկեղեցի՝որ էք դուք. եւ տացէ ձեզ զգաստութիւն յաղթելաշխարհակալիս խաւարի այսու չարութեան, որ շուրջզմեօք կան մածեալ։ Զի մի՛ ապականեսցեն զգեստնլուսոյ, որով Քրիստոսիւն զգեստաւորեցայք ՚իմերկութենէ նախահօրն. եւ մի՛ յափշտակեսցենյանձանց ձերոց զքրիստոսադրոշմ զկնիք աւազանինսրբոյ։ե Եւ այսպէս իբրեւ հրով զմիտս նոցա վառեալ՝զամենեցուն լեզուս շարժէր յօրհնութիւնսամենեցունցն Աստուծոյ, պնդակազմ զնա առնելով ՚իմշտնջենաւոր աղօթսն։ Եւ ապա մատուցեալ զսարսափելիզպատարագն զառ ՚ի Քրիստոս, եւ զխորհուրդն փրկականմարդկան բաշխէր առհասարակ արանց եւ կանանց, ծերոցեւ տղայոց եւ ամենայն չափու հասակի խորհրդականաւանդութեամբ ըստ սակի յետին թոշակի։ Իսկ բոմբիւնաղաղակի եւ մարտ ամբոխի Իսմայէլեան զօրուն եւս քանզեւս սաստկանայր, եւ հնչմունք եւ կայթմունք եւկաքաւք զինուց նոցա եւ վահանաց հնչեցուցանէինզերեսս երկրին ըստ գիւտոյ բնակչացն Նակովոսնգաւառի։ Ապա եւ մարդիկք եւս ամրոցին բագձաձեալշրջապատ ՚ի գլուխս պարսպացն եւ ակնակառոյց առԱստուած լեալք, զի օգնեսցէ նոցա ՚ի պատերազմինեղչացն, եւ մի՛ դրդուեսցին ՚ի դիւախրոխտմոլորութենէ հեթանոսացն։ Եւ այնպէս ապա մարտ ՚իվերուստ ՚ի վայր եդեալ՝ բազում արեան ճապաղիս ՚իթշնամեացն հեղուին եւ զբազումս թաւալգլորխաղացուցանէին։ Իսկ եպիսկոպոսն սուրբ հանդերձ այլեւս կղերիկոսօք հանապազօր կանխէր յաղօթս եւ ՚իխնդրուածս. զի՛ արիւնըռուշտ եւ անգառագեղգազանացն մի՛ եղիցի վարատեալ օձտել զգաստութիւնհօտի Տեառն, զոր եւ ընտրեաց իսկ իւր Տէր ՚իժառանգութիւն եւ ՚ի ժողովուրդ սեպհական, մարմինիւր եւ անդամ անուանելով։ Այլ եւ խրախոյս եւսքաջալերութեան ամենայն իրօք մարդկանն մատուցանէր, մի՛ կապիլ ՚ի տոռունս մեղաց որ ըստ մարմնոյ եւ մի՛մղիլ ՚ի վախից յառժամանակեայ մահուանէս. այլզհոգւոյն մաքրել զգաստութիւն եւ հայել յելս գնացիցիւրեանց եւ չարչարակից Քրիստոսի լինել եւ նմանողհաւատոցն որ առ Աստուած։ Նաեւ սարկաւագն եւսԹէոդորոս, որ վերակացու շինուածոյ եկեղեցւոյն էրեւ մարզիչ մարդկանն՝ ոչ սակաւ ինչ թելադրութիւննոցա ընծայէր ասելովն. «Հիւանդացեալքն, ասէ՝ ՚իմարդկանէ թէեւ ՚ի մահ աշխատիցին, սակայնառողջութեանն յուսով թեթեւանան։ Արդ՝ մի՛աճապարեսցէ այս վտանգ հիւանդութեան որ զմեօքս է՝տարապարտ մեռուցանել զձեզ մարմնով. այլ հոգւովզօրանալ եւ ճեպիլ ՚ի մարան, որ ըստ օրինին Քրիստոսիէ, զի ընկալջիք զբրաբիոնն յուսով կենացնյաւիտենից։ե Արդ՝ այսպիսի խրատու բարւոյառհասարակ նոքա զանձինս տուեալ՝ այնուհետեւ ոչմիով իւիք հեշտութեան անձանց շնորհէին, որ ըստմարմնոյն են ճահաւորութիւնք. այլ զբարւոքպատերազմն պատերազմէին ՚ի վերայ հօտին Քրիստոսի եւզաւակաց իւրոց հոգեհրաշ ճգնութեամբ՝ վառեալ զինուզօրութեամբ Հոգւոյն Տեառն իւրեանց։ Իսկ թշնամիքն, որ ՚ի խաւարի եւ ՚ի մութ վրիժուց հատուցման զմիտսթաթաւեալ էին, թէպէտեւ աւուրս եօթն մի ստէպ ստէպզմարտ հինին ՚ի վերայ հեղուին եւ ոչ կարէին սանանելամրոցին, ապա ոմն ՚ի լէգէոն զօրացն ամրոցին ՚ի բացեդեալ զկերպ կենածին յուսոյն եւ զողորմութիւն եւհաւատս ուրացեալ՝ վաղվաղակի տայ զամրոցն ՚ի ձեռսժպիրհ եւ անօրէն Հագարացեացն։ Իսկ նոցա յաւէտ իմնխրախ լեալ եւ խնճոյս մտաց իւրեանց մատուցեալ՝վաղվաղակի գռոհ տային եւ սանդղօք ոմամբքվերելակեալ հեղուին յամրոցն։ Ապա զթագուցեալհաղբսն յայտ ածեալ՝ գազանաբար ընդդէմ բախէինմարդկան զխորհուրդսն չարութեան, եւ անընտանիչարախտավար մտօք սկսանէին զամենեսեան անողորմսրոյն տալ ճարակ. եւ հեղումն տարապարտ արեան նոցաբղխեալ յորդեալ ոռոգանէր զառստորեւն ամենայն. եւդիակունք անկելոց շեղջակուտեալք ՚ի վերայ միմեանցանկեալ դնէին։ Իսկ եպիսկոպոսն սուրբ հանդերձ այլեւս ժառանգաւորօք եկեղեցւոյն ամենագիշերտքնութեամբ եւ բազմատարած արտասուօք եւ պաղատանօքաղօթս առ Աստուած մատուցանէին՝ ոչ ՚ի բացէ առնել ՚ինոցանէ զայցելութիւն իւր։ Եւ այսպէս վայելչացեալեւ գերազանցեալ է յամենայնի սրբոցն նմանութիւն։Իսկ անօրէն դահճացն եկեալ գտեալ զնոսա յաղօթս ՚իքաւարանումն սրբում՝ ահս պակուցանողս զնոքօքջանային արկանել սուսերացն շողացմամբ եւ վահանացնթնդմամբ եւ ատամանցն կրճտելով եւ երեսաց ատրագոյնշառագունութեամբ. այլ նոքա ոչինչ զարհուրեցան եւոչ երկեան սիրտք նոցա յարհաւրանաց անտիմոլեգնելոցն, զի այցելութիւն Տեառն էր շուրջզնոքօք եւ պահէր զնոսա։ Ապա արտաքոյ զնոսամիանգամայն ՚ի քաւարանէն հանեալ՝ մերկացուցին ՚ինոցանէ զզգեստիկն, ՚ի մահ զնոսա վարակեալ. եւ ՚իմառախղապատ ստուերաց խաւարի զաչս սրտից իւրեանցխցեալ՝ դիմեցին ՚ի վերայ նոցա։ Եւ նախ զեպիսկոպոսնսուրբ վաղակաւորօքն կարթակոտոր առնէին՝ իբրեւտապարօք շեշտակի շերտեալ զծառ. եւ զկնի ապա հատեալեւս սուսերաւ զգլուխ նորա։ Իսկ զքահանայս սուրբսեւ զկուսակրօն միանձունսն եւ զսաղմոսերգուս՝իբրեւ զոչխար ՚ի սպանդ վարեալ ՚ի զենումննուիրական անուշահոտ պատարագաց Քրիստոսիփողոտէին, հատեալ եւս զիւրաքանչիւրոց նոցազգլուխս։ Եւ այսպէս առհասարակ սոքա իբրեւզսպառազէնս զրահից՝ զհաւատս ճշմարտութեան զգեցեալզփառացն եւ զլուսոյ պաճուճանս զգեստաւորիլ արժանիգտան եւ անթառամ պսակօքն պայծառանալ։ Բայցսարկաւագն Թէոդորոս ոչ էր ընդ նոսա ՚ի ժամ կատարմաննոցա, զի նախ քան զայն ՚ի թշնամեացն նետաձգութեանցվիրաւորեալ անկեալ դնէր։ Իսկ չար դահիճքն խնդրէինեւ զնորայն եւս հատանել զգլուխն. այլ նա ոչ ինչկրէր զվիշտսն եւ ոչ եւս նեղասրտութեամբ փղձկէր ըստմանկական տիոց՝ քան թէ ախորժ յօժարութեամբզպարանոցն կարկառէր. եւ այսպէս հատեալ զգլուխնորա՝ զմահ իւր եդ կնիք հաւատարիմ ճշմարտութեանհաւատոց իւրոց, եւ վերագրեցաւ յորդիս Աստուծոյ։Իսկ զայլ եւս մարդիկ ամրոցին խոնարհ արարեալ ՚իտեղի չարչարանաց՝ եւ ածեալ իբրեւ զոչխարս ՚ի սպանդԻսմայէլեան երկաթոյն, որ ոչն եւս առնու յագուրդ՝տային կերակուր. եւ հատեալ զգլուխս բնաւից նոցա, զի առեալ տարցեն ոստիկանին եւ պարծանս քաջութեաննոքօք ինքեանց ստասցին։ Որք այսպէս եւ նոքաառհասարակ ՚ի ժամ կատարմանն ասէին. «Տէ՛ր Աստուածամենակալ ամենագութ ամենախնամ, գոհանամք զքէն, որետուր համբերութիւն ժուժկալութեան ՚ի պատերազմիս. զի մեք զքեզ ոչ մոռացաք եւ ոչ ստեցաք ուխտի քում եւոչ դարձաք յետս սրտիւք մերովք, եւ արժանի արարերզմեզ հասանիլ ՚ի մասն վիճակի սրբոցն ՚ի լոյս։ Արդ՝ընկալ զմիաբանութիւնս մեր ՚ի խաղաղութիւն. եւշահեա դու զորդիս սպանելոց քոց։ե Եւ այսպէսբարերարութեան բարեաց ՚ի բարերարէն արժանի գտան։Էին ոմանք եւ հեթանոսք ՚ի բնակչաց տեղւոյնհողագործ մշակութեան պարապեալ՝ եւ հարկս մեզհարկէին։ Եւ իբրեւ այս եղեւ՝ նոքա ՚ի մի վայրժողովեալ՝ ձայնս առ թշնամիսն արձակէին յիւրեանցլեզուն, «Թէ մեք ձեզ նմանեալ ՚ի ժողովրդենէՄահմետի առաքելոյ եմք. ե եւ այնպէս ՚ի լսել դահճացնամենեւիմբ ՚ի բաց ՚ի նոցանէն քերեցին զսուրսիւրեանց. զի ոչ եւ մի ոք ՚ի նոցանէ ոչ վրիպէր։ Եւսոյն այս հեթանոսք խանդաղատանօք աղաչէին զմի մի ՚իհաւատացելոցն երթալ խառնիլ ՚ի նոսա եւ ապրիլյանհնարին մահուն երկիւղէ։ Բայց նոքա բացէ ՚ի բացգնացեալ ասէին. «Մեր կեանքն Քրիստոս է եւ մեռանելնշահ։ե Եւ այսպէս համաշունչ սուրն ծարաւի ոչ կարացերկմտեցուցանել եւ ոչ զմի ոք ՚ի սիրոյն Քրիստոսի։Եւ այսպէս ՚ի միում աւուր ՚ի միում ժամու առհասարակամենեքեան նոքա զենմունք կատարեալք ընծայեցանՔրիստոսի ՚ի հոտ անուշից՝ սուրբ եպիսկոպոսն Սահակ, որ զանուն պտղոյ քաղցրութեան իւրոյ յաշխարհիթողեալ՝ արտախուրակեցաւ քրիստոսեան պսակաւն, եւսուրբ քահանայքն որք ընդ նմին հանդիսացան՝ Մովսէս՚ի կուսանաց կարգէ, եւ միւս Մովսէս յամուսնացելոց, եւ եղբարք ամուսնացելոյն Մովսեսի՝ քահանայք Դաւիթ՚ի կրօնաւորական կարգէ եւ Սարգիս յաշխարհական. իսկՍահակ, որ ՚ի տղայական հասակէ աչացու գոլով եւկատարեալ գիտութեամբ եւ ամենայն առաքինական երկօքէր պայծառացեալ՝ եւ սա իբրեւ զոչխար ՚ի զենումնածեալ, անմատոյց եւ անմահական լուսովնլուսաւորեցաւ։ Սապէս եւ երանելի այրն ԱստուծոյՍողոմոն, որ ՚ի Սագաստան աշխարհէ եկեալ բնակէր առմեզ խստամբեր վարուք եւ առաքինահրաշ կարգօքքաղաքավարէր ՚ի մարմնի իբրեւ զանմարմին եւ զնա ՚ինմին ժամու գլխատեալ՝ աստուածապայծառ եւ անճառելիլուսերանգ պսակաւն պսակեցաւ։ Յետ ամենեցուն սոցաեւ սարկաւագն Թէոդորոս, զորմէ կանխաւ ասացաք, որ՚ի թիւ սրբոցն վերագրեցաւ համբերութեամբ բազմաւ. ընդ ամենեսին՝ սոքա ութ թուով։ Իսկ այլ բազմութիւնարանց, որ յայնմ աւուր սպանան ՚ի զինուորականկարգէ եւ յաշխարհական, աւելի քան զերկու հարիւրոգիս, որոնց անուանք նոցա գրեալ են ՚ի դպրութեանկենաց։ Եւ գրեթէ ոչ ոք ապրեցաւ յարանց տեղւոյնայնորիկ, բայց ՚ի սակաւուց ոմանց, որ նախ քանզհնձումնն սրոյն ելեալ գնացեալ էին ՚ի գործսվաստակոց ձեռաց իւրեանց։ Իսկ յեկեղեցւոյ մանկանցսարկաւագ մի՝ Գէորգ անուն, ապրեցաւ յանհնարինմահուն երկիւղէ, զի վայելչացեալ այրն ճանանչիւր ՚իժառանգաւորս եկեղեցւոյն. եւ վասն այնորիկ ոչ արկինզնա ՚ի բովս եռանդեան չարութեանն, զի թերեւս առցենինչ ՚ի նմանէ ըստ բարուց տզրկի առ ՚ի ծծել զարիւննորա։ Իսկ նա ոչ կացեալ հակառակ չարին՝ գոյիւ չափզկեանս իւր ՚ի նոսա թողեալ, ինքն չուէ գնայ առ մեզ. եւ սա իսկ զհետեւանս բանի զրուցացս այսոցիկ մեզբացատրէ մի ըստ միոջէ։ Այս ամենայն եղեւյերեքհարիւրերորդի երեսներորդի երկրորդիթուականութեանն Թորգոմեան եւ յԱհկի ամսոյ՝ որ օրտասն էր։

Իսկ չարալլուկ Իսմայէլեաննզօր զկապուտ կողոպուտ սպանելոցն եւ զառ եւ զաւար եւզպաճարս անասնոց բազմաց ՚ի մի վայր ժողովեալջոլիրս տուեալ, այլ եւ զտղայս սպանելոցն եւզկանայս գերի առեալ, եւ զպատուական գլուխսկոտորելոցն ՚ի գրաստս բարձեալ՝ խրախոյս տայինխաւարային դնդնչմամբ եւ լկտի երգօք եւ պարուք. եւայսպէս առհասարակ զամենայն ինչ զորս եւ ըմբռնէին՝առեալ չուեալ գնային։ Անդ էր տեսանել զձայնաղաղակի եւ ողբք անհանդուրժելի եւ արտօսրաթորկականումն եւ սաստիկ պաղատանք կանանց եւ տղայոցբազմաց, եւ սարսափելի սասանումն հարուածելոցնտոչորէր զսիրտս ամենայն լսողացն եւ ՚ի դառն արտօսրզարթուցանէր։ Իսկ նոցա ըստ բազում ցաւոց սրտիցիւրեանց ոչ այլ ինչ բերիւր ՚ի մխիթարութիւն քան թէհարց եւ եղբարց, արանց եւ որդւոց նոցա տարապարտարեանցն հեղումն, որք Քրիստոսի ընծայեցան նուէրք։Եւ այսպիսի յուսով զօրացեալք եւ ձեռս ՚ի վերհամբարձեալք խնդրեցին ՚ի Տեառնէ ապրեցուցանելզնոսա յանօրէն գերչացն անարգել պղծութեանց, ասելով այսպէս. «Մի՛ եկեսցէ ՚ի վերայ մեր ոտքամբարտաւանից՝ եւ ձեռք մեղաւորաց մի՛ դողացուսցենզմեզ։ե Ունէին եւս ընդ գերելոցն զօրն Իսմայէլեանարս երկուս բեռնակիրս առաջի իւրեանց՝ մի ՚իզինուորական կարգէ, միւսն յաշխարհական. որոցանուանք երկաքանչիւրոց նոցա համանուանաբարմիմեանց Կիւրակոս ճանաչիւր։ Իբրեւ յանդիման եղենոստիկանին պղծոյ եւ առաջի մատուցին եւ զպատուականգլուխսն ընտրելոցն Աստուծոյ եւ զկապուտ աւարին, յաւէտ իմն զուարթացեալ զուարճանայր. իսկ եւ իսկհրամայէ զգերեալսն առհասարակ լուծանել թողուլ ՚իբաց ուր եւ կամիցին երթալ. զի խնդրուածք սրբոցսպանելոցն յիշատակեցան առաջի Աստուծոյ եւայցելութիւն Նորա փրկագործել ետ զնոսա ՚իգթութիւնս առաջի ամենայն գերչաց նոցա։ Իսկ սակաւքինչ իբրեւ ոգիք տասն, որք թագուցան ՚ի թշնամեացնանտի տղայք հասակաւ, - զոր սուղ ինչ յետոյ ստացայ եսզնոսա ՚ի գինս արծաթոյ - ազատեալք այսպէս յանկանոնկրօնից նոցա։ Իսկ ՚ի միւսում աւուր անդ զերկուսարսն համանուանս, զոր զկնի գերելոցն բեռնակիրսինքեանց ածեալ էին՝ հրամայէ զնոսա առաջի դատապարտդատաւորաց կացուցանել. զի կամ պաշտեսցեն զանօրէնօրէնս նոցա եւ կամ սրով վատնեսցին։ Իսկ իբրեւ ածանեւ հարցան ՚ի դատաւորաց անտի՝ նոքա զուարթագինաչօք ճառագայթաւետեալք, եւ ՚ի վեր ելս ՚ի սրտիդնելով ասէին. ե Ոչ օրէն է մեզ քրիստոնէիցս ուրանալզՔրիստոսի աստուածպաշտութիւն եւ դառնալյանաստուած աստուածածանօթութիւնն Մահմետի. եւ մեքվասն անուանն Քրիստոսի պատրաստ եմք ՚ի մեռանել եւոչ կեալ խղճիւ։ե Իսկ իբրեւ ծանեան զանհրապոյր միտսնոցա՝ այնուհետեւ հանեալ զիւրաքանչիւրս զնոսա ՚իթէատրոն անդր՝ ճարակ անողորմ սրոյ տային։ Եւայսպէս ՚ի բովս հրաբորբոքս կամաւոր մահու փորձեալքեւ զտեալք եւ քննեալք՝ որպէս եւ քննի արծաթ, բարձրացան ՚ի բարձունս բարձրութեան երկնից ընդհրեշտակս դասակցելով՝ առեալք զպսակն լուսոյ եւկենաց յանձինս իւրեանց։ Եղեւ կատարումն սրբոցսայսոցիկ յամսեանն Ահկի՝ որ օր եօթնեւտասն էր։

Բայց զզինուորսն զայնոսիկ, որք մատնեցին զամրոցն ՚ի ձեռս հեթանոսաց՝ զնոսաեւս առեալ ընդ ինքեանս զկնի գերելոցն՝ տարան առոստիկանն. զի զդարձ փոխարինի երախտեացն զորցուցինն՝ հատուսցէ նոցա, այլ եւ զդահեկանացն եւստարեւորս բաշխեսցէ տացէ նոցա։ Եւ իբրեւ յանդիմանոստիկանին եղեն եւ ակն ունէին փոխարինի վարձուցնհատուցման, նա իսկոյն իսկ հրամայէ սրով սատակելզնոսա։ Եւ այնպէս ըստ արժանի իւրեանց կոշկոճամահլեալ՝ հատաւ յոյս կենաց նոցա. եւ առ նոսա լցաւիմաստնոյն պւետիկոսի բան հաւատարիմ, եթէ «Յոյսք առկենդանեօքս՝ անյոյս մեռանին։ե