Գիրք Պատմութեան

Երրորդ՝ վասն թէ զի՛նչ պատճառի յամենայն ազգաց ժողովեալ ծովով եւ ցամաքով երթան յԵրուսաղէմ։

Պատճառ եւ օժանդակ ամենայն ազգացյարեւելից եւ յարեւմտից ՚ի հիւսիսոյ եւ ՚ի հարաւոյաստ հաւաքելոյ բազո՛ւմ է յառաջնոցն։ Զի հողս այս էսկիզբն մարդկութեանս ուստի ստեղծան նախնիքն մերԱդամ եւ Եւա։ Այլ եւ շիրիմք սուրբ նշխարացն ա՛ստեն։ Այլ եւ տուն է նահապետաց. զի ել մեծն Աբրահամյաշխարհէ իւրմէ եւ եկն ՚ի տեղիս այս. եւ աստերեւեցաւ նոցա Աստուած առ Իսահակաւ. եւ սանդղօքՅակոբայ տուն Աստուծոյ կոչեցաւ։ Եւ այս է երկիրպարգեւացն որ խոստացաւ տալ նոցա եւ զաւակի նոցա։Աստի ելին օրէնք եւ մարգարէք ընդ տիեզերս։ Աստշինեցաւ եւ տաճարն։ Աստ եղեն պատարագք եւ զենմունքօրինացն։ Աստ եդ Աստուած զսիրտ իւր եւ զակն եւզունկն ըստ Սողոմոնի։ Աստ եւ առաջինբարեպաշտութիւնք եւ թագաւորք աստուածասէրք։Վասնորոյ ամենայն ազգք եւ ազինք հաւաքին ՚ի լեառնսրբութեան եւ ՚ի քաղաք Աստուծոյ կենդանւոյ։ Յաղագսորոյ ասէ մարգարէն՝ Ամենայն ազգ զոր արարեր, եկեսցեն եւ երկիրպագցեն առաջի քոյ։ Ա՛րդ՝ մեզհաւատացելոցս հայի միտք բանիս, ՚ի մարդեղութիւնբանին Աստուծոյ որ ՚ի յերկրի երեւեցաւ մարմնով եւընդ մարդկան շրջեցաւ. զի եւ մեք շրջեսցուք ՚ի տեղիսերեւման նորա. եւ զհոտ հետոց նորա որոնեսցուք. եւզփոշի ոտից նորա լիզեսցուք։ Վասնորոյ ասէ՝Երկիրպագցուք ՚ի տեղւոջ ուր կացեալ են ոտք նորա։

Առաջին՝ երկիրպագցուք Մսրոյն ուր եդաւ։Գերեզմանին ուր թաղեցաւ։ Եւ անտի վայելեսցուքզօրհնութիւնն։ Զի թէպէտ մարմնով այժմ ո՛չ երեւիանդ, այլ իմացմամբ շնորհք նորա ո՛չ մեկնի ՚իտեղեացն անտի։ Ուր ծնունդ նորա է եւ Գերեզմանն. համբարձումն, եւ գալուստ հոգւոյն սրբոյ, եւ այլն։Որպէս ասէ սոյն մարգարէս, հաճեցաւ Տէր ընդ Սիօն եւընտրեաց բնակիլ ՚ի նմա. ասէ՝ Ա՛յս է հանգիստ իմյաւիտեանս յաւիտենից. ՚ի սմա՛ բնակեցայց զիհաճեցայ ընդ սա՛։ Եւ կրկին է հաճիլն եւ բնակիլն. այսինքն՝ զի նախ ՚ի կամս իւր հաճեցաւ եւ ընտրեացնախքան զմարմնանալն, անդ կատարել զամենայնզտնօրէնութիւնն. եւ ապա հաճեցաւ ՚ի ժամանակմարդեղութեանն։ Դարձեալ՝ նախ մարմնով բնակեցաւ եւանդ կատարեաց զտնօրէնութիւնն. եւ այժմ շնորհօքյաւիտեանս բնակէ։ Եւ որպէս հետք ընթացելոց աչօք եւհոտոտելեօք գտանեն զայնոսիկ որք որոնինզգայութեամբ։ Այսպէս եւ մեք հաւատոյ աչօք տեսանեմքզհետ ընթացից մարդեղութեան Փրկչին մերոյ. եւ ՚ի քիմսընտրողականիս որոնեալ հաւաքեմք զշնորհսիւրաքանչիւր Տեղեաց Տնօրինականաց նորա. եւ այնպէսվայելեմք յամենեցունց օրհնութեանց ՏեղեացՏնօրինականաց մարդեղութեան նորա ։

Երկրորդ՝ պարտիմք գնալ ՚ի տեղիմարդեղութեան նորա. որում հրաւիրեն ամենայնմարգարէք ասելով՝ Եղիցի տունն Դաւթի իբրեւ զտուննԱստուծոյ։ Եւ միւս մարգարէն թէ՝ Եկա՛յք ելցուք ՚ի լեառնՏեառն եւ ՚ի տուն Աստուծոյ Յակոբայ։ Զոր ետես նահապետնՅակոբ կրկին անգամ։ Ապա պա՛րտ է ամենայնքրիստոնէից յամենայն աշխարհաց եւ յամենայն ազգացժողովիլ եւ զԱստուած ՚ի տան մարդեղութեան իւրում տեսանել։Զոր կարօտեալ մարգարէս փափագմամբ ասէ՝ Ծարաւի էանձն իմ առ քեզ Աստուած. ե՞րբ եկից երեւեցայցերեսացդ Աստուծոյ։

Երրորդ՝ պարտիմք յամենայն ամի անդելանել յերկրպագութիւն. զի ՚ի հինն ամենայնի ամի անդ ժողովէին եւզստուերակերպ խորհուրդն Քրիստոսի մարդեղութեաննկատարէին։ Ապա ուրեմն պարտ է եւ մեզ յամենայն ամիանդ ժողովիլ եւ զխորհուրդն ճշմարտութեան կատարել. զի ուր օրինակն է, անդ եւ ճշմարտութիւննկատարեսցի։

Չորրորդ՝ երկրաւորս Երուսաղէմ օրինա՛կէ վերնոյն Երուսաղէմի. եւ յորժամ զսա տեսանեմք, զանձեռագործն ՚ի միտ ածեմք. եւ ուրախանամք ելս ՚ի մտիդնելով ՚ի հովտէս տրտմութեան։ Որպէս յայնժամ գերիքն ՚ի Բաբիլօնէխնդութեամբ եւ ցնծութեամբ պարելով գային ասելով, ՚ի տունՏեառն երթիցուք մեք։

Հինգերորդ՝ զի այս Երուսաղէմս երկիրաւետեաց կոչեցաւ. եւ երկու են երկիր աւետեաց. հոգեւոր եւ մարմնաւոր. որպէս եւ մեք հոգի եմք եւմարմին։ Ապա ուրեմն պարտիմք մարմնով զսա տեսանելզի փափագ վերնոյն առաւելասցի ՚ի մեզ։ Որպէս ամենայնմարգարէքն եւ նահապետքն զմինն առին, եւ միւսոյնակն ունելով պանդուխտ կոչեցան։ Նոյնպէս եւ հոգիքմեր ՚իպանդխտութենէ ՚ի սեփհականն ելանելոյ արժանասցին։

Վեցերորդ՝ զի Երուսաղէմն խաղաղութիւնթարգմանի. յամենայն աշխարհէ ժողովիմք թողեալ զհոգկենցաղոյս. եւ խաղաղիմք ՚ի վշտաց փորձանաց. ո՛չ միայն հոգւով՝այլ եւ մարմնով։

Եօթներորդ՝ զի Բանն Աստուած իջեալյերկնից, անդ շրջեցաւ մարմնով. պարտիմք եւ մեքթողուլ զտունս մեր եւ զհայրենիսն եւ անդ գնալ. եւապաշխարութեամբ մերով՝ չարչարանաց նորա կցորդիլ. զի եւ փառացն նորա հաղորդս լիցուք։

Ութերորդ՝ ամենայնքն անդ ժողովելովցուցանեմք թէ ամենայնքնս նմա ծառայ եւ ստեղծուածեմք որ երեւեցաւ մարմնով։ Եւ թէպէտ վասն պիտոյիցյիւրաքանչիւր կողմն աշխարհիս սփռեցաք, բայցպարտիմք գալ գոնէ մի անգամ զի ծանիցեն զմեզ տարերքնհնազանդ գոլ Փրկչին մերոյ։

Իններորդ՝ զի ամենայն ազգք ՚ի նաժողովեալք ցուցանեն մի՛ գոլ զօրէնս որ ՚ի նմանէ ելամենայնցն. թէեւ զանազա՛ն եմք ազգաւ եւ լեզուաւ եւկրօնիւք։ Զի Աստուած ո՛չ հայի յերեսս եւ ՚ի լեզուսմարդոյ, այլ ՚ի սիրտն հայի. զի ամենեցուն ստեղծօղնէ։

Տասներորդ՝ զի գլուխն մեր Քրիստոս անդեղեւ մարդ եւ մեք եղաք մարմին ՚ի մարմնոյ նորա եւանդամք յանդամոց նորա. ուրեմն պարտ է ուր գլուխնմեր եկաց՝ եւ անդամոցս առ նա՛ ժողովիլ։ Որպէս ասէինքն կենարարն՝ Ուր գէշն իցէ՝ անդր ժողովեսցինարծուիք։

Մետասաներորդ՝ ելանեն արք եւ կանայք առ ՚ի ողջոյնՏնօրինական Տեղեացն ուր եղեւ ազգակցութիւնս այսհոգեւոր ծարաւեալք կարօտիւ. ըստ որում ասէմարգարէն՝ Հարցէ՛ք զողջունէն Երուսաղէմի եւզշինութենէն ոյք սիրէք զՏէր։

Երկոտասաներորդ՝ որպէս յամենայն ամիանդ ելանելն հրէից, վկա՛յ լինէր թէ չեն օտարացեալքայլ իսրայէլացիք են։ Նոյնպէս եւ մեք ամենայն ամիելանելով յԵրուսաղէմ, վկայեմք թէ կամօք չեմքօտարացեալք. թէպէտ եւ գերեցաք ժամանակս ինչ մեղաց, եւ աշխարհի, եւ թշնամոյն. սակայն դարձեալժողովեցաք յազատութեան տեղիս առ ազատիչն մեր, ա՛յսէ ՚ի սուրբ քաղաքս յԵրուսաղէմ։

Երեքտասաներորդ՝ զի Երուսաղէմ էդատաստանաց տեղիքն. ուր ամենայն ազգք եւ ազինքհամագումար աստ հաւաքին ՚ի ձորն Յովսափաթու, ՚իկալն Ուռնայի. ուր վերայցոյց հրեշտակն զսուրկոտորածին. որպէս ասէ սոյն մարգարէս, անդ արկեալեն աթոռք դատաստանի։ Վասնորոյ մեք յամենայն ազգացժողովիմք աստ, եւ զերեսս դատաւորին աղերսեմք. զիյայնմ աւուր առ ինքն ընկալցի զմեզ իբր գաւառակից եւքաղաքակից իւր, շնորհիւ սուրբ Երուսաղէմայքաղաքին իւրոյ։

Չորեքտասաներորդ՝ զի երկարութիւնճանապարհին Երուսաղէմի առնէ մեզ շահս։ Նախդադարումն ՚ի մեղաց, եւ երկրորդ ապաշխարութիւնգործեցեալ մեղաց մերոց։ Զի ընդ հեշտութեան՝չարչարի մարմինն ՚ի ճանապարհի. եւ ընդզրկողութեան, բաշխումն ընչից։ Ընդ ագահութեաննողորմութիւն տալ։ Ընդ ծուլութեանն աղօթք ստէպ։ Ընդորկորամոլութեանն պահք. եւ այլն նմանապէս։

Հնգետասաներորդ՝ զի գնալն յԵրուսաղէմհամարձակ խոստովանիմք զմեզ քրիստոնեայս, եւզՔրիստոս Աստուած մեր առաջի մարդկան ըստ բանիՏեառն. եւ զնախատինս, զչարչարանս, եւզհարկապահանջութիւնս վասն նորա վճարեմք. զի եւ նա՛խոստովանեսցի զմեզ առաջի Հօր իւրոյ որ յերկինս է։

Վեշտասաներորդ՝ զի թէ ՚ի գնալն մերյԵրուսաղէմ դիպեսցի մեզ մեռանիլ՝ երանութիւն մեծէ. վասն զի ուր հանդիսադիրն մեր Քրիստոս վասն մերմեռաւ, անդ եւ նահատակին պարտ է հանդիսանալ։ Եւյորում տեղւոջ նա ՚ի Գերեզմանի եդաւ, եւ մեք ընդնմա թաղիմք. թէեւ ՚ի ճանապարհի եւս հանդիպի։ Քանզիգինք արեան նորա եմք. որ եւ հաւատամք անսուտխոստմանն թէ՝ Ուր եսն եմ, անդ եւ պաշտօնեայն իմեղիցի։ Զի թէ ոմանք մերձ ՚ի Գերեզմանս սրբոցնթաղմամբ օգտեցան ինչ ՚ի լուսափայլութեանցոսկերացն սրբոց. որպէս յոսկերացն եղիսէիկենդանացաւ մեռեալն. քանի՞ եւս առաւել յորժամՏեառն սրբոց օրհնեալ Գերեզմանին մերձ թաղիմք. ո¯րքան բազում օգտութիւն լինի մեզ. որպէս մարմինքսրբոցն որք ընդ նմա յարեան, եւ մտին ՚ի քաղաքնսուրբ. որք ՚ի թաղմանէ մարմնոյ Տեառն առին զշնորհսյարութեան։ Արդ ժողովիմք բազում աշխատութեամբ ՚իտեսութիւն այսմ աստուածակոխ տեղեացս. զի իրք որդժուարաւ գտանէ ոք, յո՛յժ սիրելի է եւ անիբացդնելի. իսկ դիւրաւ գտանելին դիւրաւ արհամարհելի. եւ տեսութիւն աչացն հաստատագո՛յն է քան զլուրականջացն . որպէս ասէ գիրն թէ, զկատարումն Տեառնտեսէք։ Արդ ՚ի տեսանելն մեր զտեղիքս զայս՝զելսկենաց մերոց ՚ի միտ ածեմք, եւ ժուժկալ լինիմքվասն ճանապարհին կենաց. թէ նա՛ որ մեծատունն էրվասն մեր աղքատացաւ, եւ յաղքատ մօրէ ծնաւ, եւ ՚իմսուր եդաւ. եւ ՚ի Հերովդէէ հալածեցաւ, եւ ՚իքաղաքէ ՚ի քաղաք հետիոտս շրջեցաւ եւ տնանկացաւ։ եւյելանելն յաշխարհէս՝ անարգութեամբ եւ չարչարանօքխաչիւ եւ թաղմամբ։ Ընդ այսմ մտածման ապա յիշեսցուքեւ զբարերարութիւնն որ արար զմեզ տաճար իւր. ըստայնմ՝ Դուք տաճար Աստուծոյ կենդանւոյ էք։Շինեսցուք եւ շէն պահեսցուք զտաճարս Տնօրինականացնորա տրօք եւ ընծայիւք։ Եղեւ նա մեզ լոյս կենաց, վառեսցուք եւ մեք զկանթեղս եւ զջահս եկեղեցւոյիւրոյ։ Եղեւ նա մեզ զգեստ ըստայնմ, որք ՚ի Քրիստոսմկրտեցայք՝ զՔրիստոս զգեցեալ էք։ Հանդերձիւք եւզանազան զգեստուք զարդարեսցուք զԳերեզման եւզՏնօրինական Տեղիքն նորա։ Մոգքն ՚ի հեռաստանէընծայաբերք եղեն նմա. ո՛չ վասն կարօտութեան, այլվասն սիրոյ։ Զնոյն եւ մեք արասցուք ՚ի հեռաստանէեկեալքս ՚ի տեղիս այս։ Մատուսցուք ընդ մարմնաւորգոյիցս ընծայ նմա զանբիծ եւ զպայծառ հաւատս. եւկնդրուկ յուսոյ զանուշահոտ զուղղութիւն վարուցմերոց. եւ տացուք զմուռս զանապական եւ զանքակմիութիւն սիրոյ։ Նա վասն մեր աղքատացաւ, մեքզաղքատ սպասաւորս Սուրբ Տեղեաց նորա սիրեսցուքվասն նորա։ Նա հաց կենաց եղեւ մեզ եւ ջուրմաքրութեան. մեք հոգասցուք զապրուստ իւրոցաղքատաց որք պաշտօնեայք են տեղեաց նորա։ Նա վասնմեր մերկացաւ ՚ի խաչին. մեք զծառայս նորազնուիրակունս եւ զաղքատ միաբանսն զգեցուսցուք եւ՚ի յարկս մեր հանգուսցուք։ Նա զանձն եդ ՚ի վերայմեր, մեք զանձինս ՚ի մահ տացուք վասն շինութեանսրբոյ տանն իւրոյ, թշնամեացն թշնամի, եւբարեկամացն բարեկամ գոլով։ Նա խոնարհեցաւ, զի մեքզնոյն առնելով բարձրասցուք։ Նա զոտս աշակերտացնլուաց զի եւ մեք զնոյնն կատարեսցուք։ Չարչարեցաւզի եւ մեք խաչակից նմա լիցուք։

Ապտակեցաւ զի եւ մեք զհարկանումն վասննորա կրեսցուք։ Անարգեցաւ զի եւ մեք վասն նորաանարգիցուք։ Նա մեռաւ վասն մեր, զի եւ մեք աշխարհիմեռցուք եւ ընդ նմա ՚ի խաչ ելցուք զի ընդ նմափառաւորիցուք։

Ահա՛ այսքան եւ եւս քան զայս բազում շահեւ օգուտ են յամենայն աշխարհէ եւ ամենայն ազգացժողովելոց աստ. զոր մարգարէն յառաջագոյն ասէր՝Մտցո՛ւք ՚ի յարկս նորա եւ այլն։ Զի եթէ մեծն Մովսէստեսօղն Աստուծոյ եւ այնքանեաց հրաշագործօղնյերկրիս աւետեաց, միայն ՚ի հեռաստանէ տեսութեանսորա արժանացաւ. ապա քանի՞ եւս առաւել արժանաւորինշնորհաց որ բոկ ոտիւք շրջին աստ եւ աչօք տեսանենզԱստուածակոխ տեղիքս։ Այլ գիտասջիք ե՛ղբարք իմսիրելիք եւ որդիք իմ հոգեւորք զի զտեղիս զայսխոստացաւ Աստուած տոհմին Յակոբայ ՚իժառանգութիւն. որք զամենայն հրաշս տեսին եւ ընդծով անցին. եւ զմանանայն յերկնից կերին. եւ զջուրն՚ի վիմէն արբին. եւ զհանդերձս անմաշս վայելէին, այնոքիկ ամենեքեան որ ելին յԵգիպտոսէ. բայց ո՛չմտին ՚ի սա վասն թերահաւատութեան իւրեանց. որքփորձելով զՏէր Աստուած, սրտիւք դարձան յԵգիպտոս, եւ ցրուեցան ոսկերք նոցա յանապատիս։ Նոյնպէս եւկինն Ղովտայ թէպէտ զերծաւ ՚ի հրոյն սՍդոմայ։ Այլյետս դառնալով առ ՚ի փորձել թէ իրաւ է հուրն թէսուտ՝ եղեւ արձան աղի։ Եւ որ մտին ՚ի սա առ ՚իփորձել՝ յետոյ գերեցան նոքա ամենեքեան եւ այսպէսկորեան. զի ո՛չ ունէին սիրտս ուղիղս առ Տէրնիւրեանց։ Այսպէս եւ որք գան ՚ի սուրբ Երուսաղէմ ՚իհեռաստանէ փորձել զսրբութեան տեղիքս երկբայականմտօք՝ ունին սիրտ դառնալոյ յԵգիպտոս այսինքնյառաջին մեղսն. որպէս շուն որ դառնայ անդրէն ՚իփսխած իւր. եւ որպէս զխոզ լուացեալ եւ ՚ի տիղմնթաւալեալ. այնպիսիքն ո՛չ են մտանելոց ՚ի վերիննԵրուսաղէմ։

Քանզի զի՞նչ օգուտ է մեզ զմեղրն տեսանելեւ զքաղցրութիւնն ո՛չ վայելել. կամ երթալ յաղբերսջրոյ եւ ծարաւ դառնալ։ Նոյնպէս եւ որք ՚ի սմաբնակեալք են եւ կամ գան եւ հասանին ՚ի տեղիս եւ ո՛չբարի գործօք վարին, զի՞նչ օգուտ է նոցա. զի որպէսորձաքարն ՚ի մէջ ջրոյն ո՛չ բերէ զպտուղ եւ բոյս, նոյնպէս եւ որք ՚ի սմա բնակին եւ կամ գան առ սա՝ եւո՛չ ունին բոյսս առաքինութեան՝ թափուր մնան ՚իՔրիստոսի տնօրէնութեան տեղեաց շնորհացն։ Զի ահա՛բազումք բնակեալ են ՚ի սմա եւ ոչ ինչ օգտին ՚իՔրիստոսի շնորհացն։ Եւ յառաջ Քանանացիքն բնակէին՚ի սմա եւ ոչ ինչ օգտեցան։ Եւ ո՛չ միայն չօգտինանհաւատութեամբն եկեալքն ՚ի սմա եւ բնակեալքն, այլեւ առաւել պատժին. զի յերկինս գոլով՝ զերկրաւորսխորհին, եւ խօսին, եւ գործեն։ Որպէս Սադայէլ մինչկայր յերկինս՝ անկաւ։ Զի որ ոք ՚ի տեղիքս այսեկեալ՝ անմաքուր խորհրդով վարի որպէս յիւր տեղն. եւ կամ տգեղ խօսիւք եւ խեղկատակութեամբ եւդատարկաբանութեամբ շրջի. եւ ՚ի մտի ունի փորձելզսրբազան տեղիքն. եւ ընդ այս զորովայնն պարարելով, կամ զպահսն լուծանելով արբեցութեամբ, եւ ա՛յլկերպիւ արգիլեալ կերակրօք. կամ ծուլացեալ առանցաղօթի եւ պատարագի մնալով, այնպիսիքն ո՛չ ՚իքաւութիւն են եկեալ մեղաց իւրեանց՝ այլ ՚ի նախատելեւ արհամարհել զտնօրէնութեան տեղիքն Քրիստոսի։Որք ընդ հրէիցն եւ խաչահանուացն են պատժիլոց. որզՔրիստոս նախատելով խաչեցին եւ յԱստուծոյ աչացնելին եւ ամենայն մարդկան ատելիք եղեն։ Արդ՝ զայսլսելով ե՛ղբարք զգաստացարուք ամենեքեան զիխորհրդով մաքուր գտցուք աստ, եւ բանիւ պարկեշտ իբրաղիւ համեմեալ, եւ գործովք բարեաց զհոգիսզարդարեսցուք. զի տեսեալ զգործս մեր բարիս՝փառաւորեսցեն զՀայր մեր որ յերկինս է։ Որովորդեգրութեանն արժանասցուք վերանալ ՚ի լեառնսրբութեան ընդ առաքելոցն. եւ ընթանալ ընդ առաջՔրիստոսի աչալրջութեամբ ընդ բազմութիւն ճշմարիտհաւատացելոցն. եւ արժանի լիցուք վերիննԵրուսաղէմի ժառանգութեան ընդ ամենայն սուրբս նորա՚ի մշտնջենաւոր յաւիտեանս, ամէն։