Պատմութիւն պատերազմին Խոթինու

ՅԱՂԱԳՍ ԲՌՆԱԿԱԼՈՒԹԵԱՆ ԱԶԳԻՆ ԻՍՄԱՅԷԼԵԱՆ ԵՒ ՎԱՍՆ ԽՈՐՀԵԼՈՅՆ ՕՍՄԱՆԱՅ ՍՈՒԼԹԱՆԻՆ ԳԱԼ Ի ՎԵՐԱՅ ԱՇԽԱՐՀԻՆ ԻԼԱԽԱՑ, ՄՈՌԱՑԵԱԼ ԶՈՒԽՏ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹԵԱՆՆ ԻՒՐՈՅ

Արդ՝ ի զօրանալ խուժադուժ ազգին Սարակինոսաց, որք յետ հալածելոյ Սառայի զՀագար զաղախինն իւր յերեսաց իւրոց, զետեղեալ բազմացան յոյժ առ ընդհանուրս՝ յաջ եւ յահեակ սեպհականելով զամենեսին ըստ ճշմարտապատում գրոցն, մինչ զի զերիցագոյն մասն տիեզերաց եւ զբազում վիճակս ազգաց խմբից աշխարհաց հնազանդեցուցեալ ընդ ձեռամբ՝ հարկատուք իւրեանց արարին։

Որպէս զԱրարատեանն Մեծ եւ զՓոքրն, եւ զԲաբելովն հին եւ զԵգիպտոսն զառաջին, զԴամասկոս եւ զՊաղեստին, զՎիրս եւ զԱղուանս, եւ զայլ յոլովս, զոր այժմ տեղի տայ յերկարելոյ բանին տկարութիւն ոգւոյս, մանաւանդ զՅունացն ասեմ զբովանդակ տէրութիւնն, եւ զանյաղթելի կայսերացն Բիւզանդիոյ հզօր քաջութիւնն, որով միանգամայն բարձին անանխայաբար զբնաւին յոյս զօրութեան ի քրիստոսադաւան ժողովրդոցն, եւ զյոքունս մոլորեցուցին ի կործանակիրթ կրօնս այսակրին եւ խաբուսկին Մահմէտի, զոմանս դաւաճանող խոստմամբ, եւ զոմանս պէսպէս սաստիւք եւ սպառնալեօք, յորոց կատարեցաւ առ մեզ կանխագուշակ տեսութիւն մարգարէին՝ յասելն ողբալով ի վերայ Իսրայէլի, թէ՝ Ահա մտին հեթանոսք ի ժառանգութիւն քո, պղծեցին զտաճար սուրբ քո [հմմտ. Սաղմ. ՀԸ 1] եւ այլն։ Եւ զի՞նչ է իմ յերկարելն զբազմաց գուշակեալ իրին շարաբանութիւն, ուստի առ ամենեսեան կարծեմ գոլ կատարելապէս ի նախնեաց վիպագրացն, զոր հաստատագրութեամբ հասուցին մինչ ի մեզ, եւ զներկայինսն միայն ապագայիցն յանձն |231ա| արարին ի կամս, զոր եւ իմում նուաստութեանս հարկ եղեւ գրել զայժմուս սակաւուք։

Բայց ոչ բարւոք զօգուտն հեթանոսաց, այլ իբրեւ յարանց յուսացելոց ի զօրութիւն իւրեանց, եւ զօրացելոցն ի պարտութիւն, քանզի դեռ եւս ոչ պակասեցան աւար հարկանելոյ զերկիր չարաբարոյ ազգն Իսմայէլի, այլ հանապազ խրոխտան եւ մռմռան անյագաբար իբր զվայրենամիտ գազան, տիրեալ տիեզերաց։

Յորոց մին ի սոցանէ իննեւտասներորդ թագաւորեաց ի մայրաքաղաքս Կոստանդնուպոլիս, որ էր այր նենգաժէտ եւ ամբարհաւաճ, մանկագոյն տիօք եւ անկատար հասակաւ, զոր ըստ առաջնոցն իւրոց անուանեալ Օսման սուլթան որդի Ահմէտի, թոռն Մահմէտի. ուստի ժամանեալ լցաւ կտակ երգոցն բանից իմաստնոյն, զոր աւաղս եւ ողբս գրեաց ի վերայ քաղաքին, որում թագաւորն մանուկ է [հմմտ. Ժող. Ժ 16]։

Այսպէս եւ ի ձեռն սորա բազում վիշտս եւ աղէտս եհաս ամենայն աշխարհի, զի ոչ այսու ամենայնիվ շատանայր՝ զոր ընկալեալ աւանդեցին նախնիքն իւր, այլ հետեւեալ նոցին բարուց եւ գործոցն՝ լինիլ հակառակ խաղաղութեան եւ կենաց մարդկան, ըստ այնմ թէ՝ Ոչ կարէ ծառ չար բարի պտուղ բերել, եւ թէ՝ Ի պտղոյ իւրմէ ծառն ճանաչի [հմմտ. Մատթ. Է 18, 20, ԺԲ 33, Ղուկ. Զ 43-44]։

Սա յերրորդ ամի տէրութեան իւրում սահմանեալ սերմանէ զխորհուրդ չարութեան ի սրտին, եւ հանապազ մախայր ելանել ի վերայ աստուածապաշտ աշխարհին Իլախաց, որ Սարմատ եւ Սարմատեանք կոչին, որք են ազգաւ Դաղմատք, եւ դաւանութեամբ Հռոմայեցւոց, բնակեալք ընդ արեւմուտս կոյս, եւ են սահմանակիցք Ալամանաց եւ Մաճառաց, Պողտանաց եւ Ռուսաց որ Մոսկովք կոչին։ Եւ արմատացաւ այս գործ չարութեան ի հոգի անիրաւ արքային այն, մինչ զի յանդգնեալ անհանճարութեամբ, անկաւ յիրս անհաս[ս] եւ անկարելիս, կամելով բառնալ զտէ|231բ|րութիւնս Լեհաց, եւ ընդ բռամբ ածել զամենայն բնակիչս սորա, խրամատելով զդաշինս երդմանց՝ զոր ի վաղուց ժամանակաց հաստատեալ ունէին ի միջի երկոցունցն սակս սիրոյ եւ հաշտութեան։

Ուստի կատարած գործոյն կորուստ անձին իւրոյ նիւթեաց ըստ բանի ումեմն փիլիսոփայի, որ ասէ. Եթէ ոք ցնորեսցէ զցանկ հայրենեաց՝ հարցին զնա օձք թունալիցք. զոր եթէ ժամանեսցուք յաւարտ խոստացելոցս՝ զսորայն եւ ի տեղի իւրում շարադրեցից զդառնագոյն մահն ի դարձի պատերազմին։

Այլ այժմ թողցուք մերոյ պատուիրողի եւ հրամանատուիդ՝ կառուցեալ կարճոյ յոյժ սակաւուք ի յոլովիցն, զի մի՛ առաւելութիւն իրին ծանրացուսցէ զլուրն։

Զնոյն բան դարձեալ կրկնէ ոտանաւոր չափիւք առ նոյն, արարեալ Յովհաննէ՝ տամբք հնգետասանիւք։

Անեղն Աստուած որ Էնն անլոյծ՝
Անհաս մըտաց եւ անմատոյց,
Զարմանալի գործով լըցոյց՝
Զազգըս մարդկան այսըմ դարուց։
Զոր Ամբակում իւրովն երգուց՝
Նախանձ էարկ կողմանց երկուց,
Եթէ զիա՞րդ ոչ միացոյց՝
Զհամայն էակս որ գոյացոյց։
Այլ թէ զանարգս առոյգացոյց՝
Եւ ըզհնազանդն ոչ օգտեցոյց,
Եւ զընտանիսն արօտացոյց՝
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Զամբարտաւանս արմատացոյց՝
Արբանեկաց կեանս ըզգեցոյց,
Եւ զմեծատունս ունայնացոյց՝
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Եւ այլ բազումք նըման սոցունց՝
Որ ի վերուստ տըւան յոգունց,
Հրաշատեսիլ զարմանացոյց՝
Զոր մեզ թըւի առանց բարուց։
Բայց նա սոքօք ըզփորձն եցոյց՝
Ամենեցուն որ զայս զատոյց,
Զի զանհրաժեշտն ըզգաստացոյց՝
Եւ զիմաստունս ըզգօնացոյց։
Արդ դու ըզբանն ա՛ռ ապացոյց՝
Մարգարէին որ քեզ ծանոյց,
Թէ ո՛րչափ զանարգսն բարձրացոյց՝
Քան զԼիբանան ամրակառոյց։
|232ա| Ապա յետոյ հարեւանցոյց՝
Մինչ զի հետոցն լինել անցոյց,
Զխոնարհագոյնըս մընացոյց՝
Զխաղաղարարըս փափկացոյց։
Քեզ գաղափար այլ իմն ի գրոց՝
Առակ փրկչին որ վասն որոց
Զնախկին լինելն ասէ հըրդնոց՝ (sic)
Եւ առաջինքն խոնարհ յետնոց։
Որպէս ազինք Հագարացւոց՝
Որք աղախնոյ թըւին ծնընդոց,
Այժմ ի բարձունս թըռչին յօդոց՝
Թէպէտ նըման են անդընդոց։
Սակայն Ներսէս հայրըն հոգւոց՝
Մեզ ընծայեաց յոյս խորհըրդոց,
Եթէ հըզօրքն Դաղմատացւոց՝
Առցեն ըզվրէժս Մահմետացւոց։
Ի սոցանէ ոմն ի վերջնոց՝
Կոչեալ Օսման ըստ առաջնոց,
Նըստեալ յաթոռըս Հոռոմոց՝
Տիրէր բազում աշխարհայնոց։
Սա բարձրութեամբ կողմանց մերոց՝
Նեղեալ լինէր իբրեւ այսոց,
Յառնէ ի վեր նըման գայլոց՝
Յափըշտակել ըզփառս այլոց։
Յոյժ նախանձէր կողմանց մերոց՝
Բառնալ զազինս Սարմատացւոց,
Մինչ զայրացմամբ հանգոյն գետոց՝
Եհեղ զալիսն անդրէն յիւր ծոց։
Այլ ես հայցեմ սըրտէ խորոց՝
ԶՀոգին Աստուած յոյսն արդարոց,
Ծագել ըզլոյս շաւղացս հետոց՝
Մինչեւ ի կէտ խոստմանցս իմոց։