Թ. ՇԱԿԱՇԷՆ ԿԱՄ ԳԱՆՁԱԿԻ ԳԱՒԱՌ

Ուտի-առանձնակ գաւառի արեւմտեան կողմին կից է Շակաշէն կամ Գանձակի գաւառն: Հարկ է նախ խօսել Գանձակ քաղաքի մասին եւ ապա գաւառների գիւղօրէից մասին, որ ամէնատեսակ բարեմասնութիւննրեով աւելի է Ուտի-առանձնակ գաւառից:

 

ՆՈՐ-ԳԱՆՁԱԿ ՔԱՂԱՔ (5)

Հիմնուած է Գանձակ գետակի աջ ու ձախ ափերի վերայ` երկաթուղու գծի հարաւային կողմում: Մինչդեռ առաջ գաւառական մի աննշան քաղաք էր Գանձակս, մի քանի տարիներից ցարդ եղած է նահանգագլուխ քաղաք, որի այժմեան տարածութիւնն մի մղոն է այգիներով հանդերձ, որովք զարդարուած է քաղաքս եւ նոյն իսկ բնակարաններից շատերն: Հին շուկայի եւ քաղաքամիջի արդն ու զարդն են կաղամախի ծերունազարդ ծառերն, որք տալիս են քաղաքիս առանձին շքեղութիւն եւ վեհութիւն: Հին է քաղաքիս վերնամասի շինութիւնն, մանաւանդ Քիլիսաքեանդ կոչուած Հայոց թաղն, որի մէջ է մայր եկեղեցին Սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչ, իսկ ստորին մասում Պարսից թաղն, որի մասին, ասում են թէ, հիմնուած է Ա. Շահ-Աբասից:

Հայք ունին քաղաքումս 1600 ծուխ, 4 եկեղեցի-սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչ եւ սուրբ Լուսաւորիչ` Հայոց թաղումն. Սուրբ Գէորգ` նոր-շուկայի մօտ, եւ Սուրբ Աստուածածին' Նորաշէն կամ Երեւանցւոց թաղումն: Հայք զբաղուում են այգեգործութեամբ, վաճառականութեամբ եւ զանազան արհեստներով:

Սուրբ Յովհաննէս-Մկրտիչ մայր եկեղեցին շինուած է քարուկիր, վեց միապաղաղ եւ բոլորշի սիւների վերայ միջակ բարձրութեամբ: Ունի կանանց վերնատուն, երկու դուռն արեւ-մտեան եւ հարաւային կողմերից, մի աւագ եւ չորս միմեանց վերայ շինուած փոքր խորաններ, վերին խորանների վերելակ սանտուղներն բարձրանում են աւագ խորանի աջ ու ձախ կողմերից: Հարաւային վարի փոքր խորանում կայ երկու գերեզման. առաջնոյն տապանաքարի վերայ փորագրուած է.

«Տէր Յիսուս Քրիստոս, ՌՃՂԱ. թվին.

Այս է տապան Սուրբ Ներսէսի

Եւ Աղուանից Կաթուղիկոսի.

Եղեւ վախճան հանդիսի

Երկյոբելեան կեանս հասի. (հարիւրամեայ)

  Ապա կոչումն Տեառն լսի

Փոխեալ աստէն յերկինս դասի.

Հազար երկու հարիւր ամի.

ԲԺ. (Երկոտասան) թուի

Եւ Բարադասի

Ներ սորա անւոջ յիշատակի»:

 

ԵՐԿՐՈՐԴ ՏԱՊԱՆԱՔԱՐԻ ՎԵՐԱՅ

«Այս է հանգիստ Իսրայէլին,

Որ է ազնիւ եւ գովելին,

Նման արդարոյն Աբէլին,

Եւ որդի Մելիք Հաթամին.

Ութուտասան կեանք սկալի

Առնու անանց պարգեւս լի

Եւ մեզ եթող տրտմութեամբ լի

ՌՄԻԵ. թուի

Եւ ԺԵ. մայիսի»:

Եկեղեցուս հիւսիսային կողմի երկրորդ սիւնի վերայ խոյակին մօտ գրուած է. «Խանի» [1]: Նոյն խոյակի արեւելեան կողմում. «Լղար էրեց»: Եկեղեցուս շինութեան բուն արձանագրութիւնն գտնւում է արտաքուստ հարաւային որմի վերայ, արեւի ժամացուցի տակ, որ է.

«Ի ժամանակն Ովանէս Կաթուղիկոսի թվին ՌՁԲ. ամի շինեցաւ սուրբ Ովանէս եկեղեցին (ս)»:

Ներքուստ հիւսիսային որմի Ա. լուսամտի գլխին

«Յիշատակ է լուսամուտս Մայիլեանց Ղահրամանին ու ծնողաց նորին Աւագին եւ Եղիսաբէթին 1839 ամի»:

Բ. Լուսամտի գլխին. «Յիշատակ է սուրբ աւազանս եւ լուսամուտս Մահտեսի Աղաջան Խաչատուրեանի… եւ ծնողաց եւ եղբարց 1839 ամի»:

Գաւիթ. Յետոյ շինուած են քարուկիր գաւիթ, որ կից է եկեղեցուս արեւմտեան կողմին եւ զանգակատունն եւ կաթուղիկէն:

Եկեղեցուս արեւմտեան դրան գլխին արտաքուստ.

«Հիմնեցաւ ի հիմանէ գաւիթ սուրբ Յովհաննէս եկեղեցւոյս ի հայրապետութեան տեառն Եփրեմայ եւ առաջնորդութեան տեառն Ներսէսի Սրբազան արքեպիսկոպոսի արդեամբ եւ ծախիւք Մահտեսի Տէր Գէորգի Տէր Յովհաննիսեան. հայցեմ առ սիրելի եղբարցդ` որք հանդիպիք ընթեռնուլ` զմէկ բերան զողորմի խնդրեցէք առ Աստուած 1816 ամի»:

Գաւիթս ունի երեք դուռն -հարաւային, հիւսիսային եւ արեւմտեան կողմերից եւ կանանց վերնատուն որի, դուռն` իւր հիւսիս-արեւելեան կողմից է. ներքուստ ունի 32, 5 մետր երկարութիւն եւ 13 մետր 30 սանթ. լայնութիւն (միասին չափելով եկեղեցին եւ գաւիթը): Հարաւային դրան վերայ քանդակուած է. «Շինեցաւ դուռնս արդեամբ Յովսէփ Զառափ Գրիգորեանի յիշատակ 1860 ամի»: Գաւթումս բուն տաճարի արեւմտեան դրան հարաւային կողմում.

«Ի թուին Հայոց ՌՅԺԱ. շնորհիւն Աստուծոյ ես Մահտեսի Աղաջան Խաչատուրեան իմով սեպհական արդեամբ կառուցի նորաձեւ կաթուղիկէս Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցւոյս ի յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ ամէնայն ննջեցելոց եւ կենդանեաց իմոց: Աղաչեմ զհանդիպողսդ, յիշեսջիք զմեզ յարժանաւոր մաղթանս ձեր, զի միջնորդութեամբ Սուրբ Աստուածածնին եւ ամէնայն սրբոց ջնջեսցէ Տէր զձեռագիր յանցանաց իմոց, յամի տեառն 1862-ին Գանձակ»:

 

Գաւթումս ամփոփուած են.

«Այս է տապան սուրբ Եղիշէի առաջնորդ Վա… վարդապետին թվ. ՌՄԶ»:

«Այս է տապան Չարաբերդցի Աթանաս վարդապետի… ՌՄԺԳ»:

«Այս է շիրիմ Սուրբ Երուսաղէմայ նուիրակ Թոխաթցի Ֆարաւոն վարդապետի ՌՄԼԵ. »:

«Այս է տապան Մռուտ անապատի առաջնորդ Յարութիւն վարդապետի ՌՄԽԹ յունիս ԺԶ-ին»:

«Այս է տապան Սուրբ Ստեփաննոս նախավկայի միաբան Ստեփաննոս վարդապետի ՌՄՁԳ. »:

Կան եւ քահանայից գերեզմաններ գաւթիս ներսումն: Արտաքուստ գաւթիս արեւմտեան դրան առաջ ամփոփուած է Գաղտնիք Ղարաբաղի հերոսներից Դալի-Մահրասայի մարմինն, որի տապանաքարի վերայ փորագրուած է մի ցուպ եւ սոյն արձանագրութիւնն. «այս է տապան Աւագ վարդապետին, որ է Չարապերտու Մեծ-Կուէնից [2] ՌՄԽԵ»: Երկրորդ հերոսն է Թիւլի-Արզուման, որի գերեզմանն գտնւում է գաւթիս հիւսիսային կողմում եղած պարտիզի հանգըստարանում, որի շիրմաքարի վերայ քանդակուած է. «Այս է տապան չարաբերդցի Սարգսի որդի Արզուման ուզպաշուն ՌՄԽԵ. թուին»:

 

Արտաքուստ գաւթիս հիւսիսային դրան առաջ.

«Այս տապան Կորգի որդի Մէլիք Մնացականին ՌՄԻ. »: Շարունակութիւն ունեցած չէ մելիքութիւնն, այսինքն յարատեւած չէ որդոց-որդի, այլ սկսուած է Մէլիք-Մնացականովս եւ վերջացած սորա մահուամբ:

Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցիս ունի չորս քահանայ եւ հետեւեալ ձեռագրերը:

 

Ա. Աւետարան միջակ դիրքով, մագաղաթեայ, որ ունի չորս աւետարանչաց պատկերներ եւ արծաթեայ կողակալներ: Սակայն գեղեցիկ չեն պատկերներն, թռչնագրերն եւ ծաղկանկարներն: Կարեւոր համարուեցաւ ընդօրինակել յիշատակարանից հետեւեալը.

«Արդ` ով սուրբ հարք եւ առաքելագումար դասք քահանայից, յորժամ վայելէք ի քաղցրաճաշակ եդեմատունկ, աստուածառոյգ վտակաց քառառաջեայ հոսանաց կենդանական աստուածային աւետարանական բանիցս, մանաւանդ յորժամ բառնայք ի վերայ ուսոց ի ժամ սոսկալի պատարագին, յորժամ խաղան ի վերուստ յողջոյն ձեր զաւրք հրեշտակաց եւ սքողեալ ահիւ խառնին ընդ ձեզ, նովին սուրբ աւետարանաւդ եւ միջնորդական հրաշիւք կենդանարար սուրբ պատարագին, յիշեսջիք զստացաւղ սորին զբարեպաշտ թագուհին Կեռան հանդերձ սուրբ թագաւորաւն Լեւոնիւ եւ զծնողս իւրեանց եւ զդեռաբոյս ծիրանածին մանկունս նոցա: Զի կենդանիքն պարագայց ամաւք եւ երկար խաղաղութեամբ անփորձ պահեսցին եւ հանգուցելոցն հանգիստ եւ ողորմութիւն շնորհեսցի յամէնառատ բարերարէն Աստուծոյ:

Արդ գրեցաւ գիրս ձեռամբ ամէնամեղ քահ(անայ) Ստեփաննոսի ի թուականիս Հայոց ՉԼԲ. (1283) ի հայրապետութեան տեառն Յակովբայ եւ ի թագաւորութեան Լեւոնի որդւոյ Հեթմոյ ի մեծանուն սուրբ ուխտս Սկեւռայ ընդ հովանեաւ Սուրբ Փրկչիս եւ մաւր լուսոյ Աստուածածնիս եւ կենսակիր Սուրբ Նշանիս մերձ յանմատոյց դղեակս Լամբրուն, որ է ի գլուխ Տարսոնի եւ ի ստորոտ մեծի լերինս Տաւրոսի, յորում ամի բարենշան եւ բարեպաշտ անդրանիկ որդին արքայիս մերոյ պարոն Հեթում զձիաւորութեան աշտիճան ընկալաւ եւ այժմ տիրէ աստուածապահ դղեկիս եւ այլ շուրջակայ գաւառացս, զոր յուսամ եւ մաղթեմ ի Բարերարէն Աստուծոյ անփորձ մնալ սորա ի յարդիսս բազում ամաւք ընդ երկայն աւուրս անուանի եւ յաղթաւղ լինել ի վերայ երկրիս: Եւս առաւել աղաչեմ յիշել ի Քրիստոս զնախայիշատակեալ ստացաւղ տառիս եւ զբնազարմն իւր զկենդանիս եւ զհանգու. … [3] »:

 

Բ. Աւետարան մեծադիր, մագաղաթեայ, կաշեկազմ, որի սկզբից եւ վերջից [4] պակաս են շատ թերթեր, որոց հետ եւ յիշատակարանն: Ամբողջապէս գրուած է գլխատառերով, որոց ձեւերն ապացոյց են հեռաւոր հնութեան: Մատթէոսի վերջում գրուած է մանր գրերով առանց թուականի. «Ով սուրբ ընթերցողք, աղաչեմ զձեզ երկրամերձ դիմաւք ապիկար Թուումէս յիշման արժանի արարէք ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր: Թէպէտ եւ անարժան եմ այլ վասն աշխատութեան յիշեցէք զիս եւ զծնողս իմ, աղաչեմ զձեզ: Զի մագաղաթս խոշոր էր եւ նորոգողս տգէտ, անմեղադիր լերուք: Զնորոգողս յիշեսջիք ի Քրիստոս»: Խնդրում է յիշել նաեւ Մարկոսի վերջում:

 

Յետին ժամանակներումս գրուած է.

«Պատճառ գրոյս այս է. ես Մէհրիզատս որդի Մկրտչին` իմ աղբէրորդի Հապուլի Է(7) թուման պարտք ունէր, որ կէսն կանէր Գ. թուման ու կէս: Ես Մէհրիզատս առի զսուրբ աւետարանս եւ շատ երկիր շրջեցի եւ իմ աղբէրորդի Հապուլի Է թուման պարտքը տուի: Ով որ յետոյ, առաջ պաղին հողին եւ կամ տանն խօսող լինի, Է թուման տայ: Ես Կոստանդս վկայ, Փանոս վկայ, Մռաւս վկայ, Ամիրս վկայ. ես Ատիշինեցի տէր Մեսրոպս վկայ»: Ապա գրուած է. «Ես ծառայ Աստուծոյ Սաւարշէս տանուտէր Քուշկայ գնեցի զսուրբ աւետարանս ի հալալ ընչից իմոց յիշատակ ինձ եւ ծնողացն իմոց հաւրն իմոյ Այտինին եւ մաւրն իմոյ Խութլու խաթունին եւ ամուսնոյն իմոյ Էմխաթունին եւ որդւոցն իմոց Այտինին, Գունդուզին, Ջալալին եւ եղբաւրորդոյն իմոյ Ահիին: ….. Դարձեալ ծանիք (ծանիջիք) որ հետի (վասն) սուրբ աւետարանիս շատ տաւի եղաւ ի ներհակաց. շարիաթով եւ դատաստանաւ հաղ (իրաւունք) ինձ եղաւ: Յասմհետէ ով որ տաւի անէ յիմոց կամ յաւտարաց, նզովեալ եղիցի ի սուրբ աւետարանէս. ամէն»:

Գ. Աւետարան միջակ դիրքով, որ ունի ազնիւ մագաղաթ, ընտիր պատկերներ, նուրբ գրիչ եւ գեղարուեստի փայլուն ճաշակ: Ընտիր են նախշերն, ծաղիկներն եւ թռչնագրերն, առհասարակ գեղեցիկ են եւ դիւրաւ -վերծանելի փոքր գրերն եւ վայելուչ ներկերով ներկուած չորս աւետարանչաց պատկերներն: Աւետարանիս սկզբում գրուած է ոսկետառ գրերով. «Դու ստացաւղ քոյոցս բանի եւ զարդարաւղ այսմ տառի եւ ծառայի քո Սարգսի գրեա' զանուն ի գիր քո կենդանի, որ փոխեցաւ ի թուականիս յեւթն հարիւր խ. երորդին եւ զՅուսէփայ փիլիսոփայի զհոգիս ընկալ Հովիւ բարի եւ ընդ նմին Զոհագի». 

 

ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆԻՑՆ

«Բայց գրեցաւ լուսազարդեալ աւետարանս ի լուսալրական ժամանակի սկզբանց արարչութեանն մինչեւ առ մեզ ՑՈԶ (6606), իսկ ի Կենարարին գալստենէն ՌՃՁԳ (1183), իսկ Խոսրովայն Պարսից սկսեալ ի մերս թիւ ՉԽԴ (744) եւ գրեցաւ յանապատիս Դրազարկ կոչեցեալ: Արդ եղեւ զրաւ կատարման սորա ի թուիս ՉԽԴ յորում դեգերեալ կամք առ դրան սորա` ակն ունելով ամէնաւրհնեալ մաւրն լուսոյ Աստուածածնին խնդրել ողորմութիւն մեզ եւ նեղեալ եղբայրութեանս եւ ամէնայն աշխարհի, թագաւորաց քրիստոնէից եւս եւ բարեպաշտ թագաւորին Հեթմոյ, որ ի յարգասիս մանկութեան իւրոյ բարձեալ բերէ յինքեան զամէնայն գործս առաքինութեան, նմանեալ թագաւորացն սրբոց, զոր աջն Աստուծոյ պահեսցէ զնա եւ զեղբարս սորա հանդերձ ամէնայն մերձաւորաւք եւ հնազանդեցելովք իւրովք ի կամս աստուծոյ ի խաղաղութեան. քահանայապետական աթոռոյ սուրբ եւ անբիծ հայրապետն մեր Քրիստոս պահեսցէ զսա….: Եւ արդ ես մեղաւք մեռեալ հոգիս անպիտան եւ հողս Յովսէփ փիլիսոփայ ետու գրել զսուրբ աւետարանս ի յողորմութենէն աստուծոյ: …Արդ գրեաց զերեք աւետարանն սուրբ եւ պատուական հայրն մեր եւ վարդապետն Թորոս փիլիսոփայն … իսկ զմիւս եւս աւետարանն  զգլուխն զսուրբ աստուածաբանն Յովհաննէս գրեաց Յովհան գրիչ եւ հոգեեղբայրն մեր եւ զարդարեաց պէսպէս երանգով եւ գունով»:

Դ. Աւետարանն գրուած է թղթի վերայ, որ ունի միջակ դիրք եւ դիւրաւ վերծանելի տառեր, բայց չունի ո'չ թուական եւ ո'չ պատկեր:

Ե. Աւետարանը գրած է Եսայի անուն ոմն. «Շնորհիւ Աստուծոյ յանկ ելեալ կատարեցի ի թուականութեանս ՌՃԺԲ… ի թագաւորութեան Պարսից Փոքր Շահ Աբասին եւ ի հայրապետութեան Աղուանից տեառն Պետրոսի Սրբազան կաթուղիկոսի ի յերկիրս Ծարայ ի գեաւղն… [5] »: Իսկ ստացողն եղած է Սիմէօն անուն ոմն:

Զ. Աւետարան գրուած թղթի վերայ Ղուկաս անուն քահանայից. «յիշել զգծող սորա Ղուկաս անուն քահանայ…ի թվին ՌՃԻԷ-զստացող սուրբ աւետարանիս զբարեմիտ պարոն Ամիրխան»:

Է. Աւետարան նոյնպէս գրուած թղթի վերայ ոմն Մկրտիչ անուն անձից ՌԴ Հայոց թուին:

Ը. Աւետարան գրուած թղթի վերայ Տէր-Մարտիրոսից ՌՃԿ. թուին: Երկրորդ անգամ ծախուում է աւետարանս, որը գնում է Ելենու որդին, բայց չէ կամէնում սա յայտնել իւր անունը` գրելով. «որ չեմ զանունս յիշելոյ ի սուրբ աւետարանս»: «Գնեցաւ աւետաբեր վտակս ի ՋԾԴ թուականիս ի յերկիրս Վրաց ի անուանի աշխարհս Կախեթ ի թագաւորութեան (Վրաց) բարեպաշտ Ալէքսանդրին եւ որդւոյ իւր պարոն Կաւրկոյ… ի ժամանակս յորում զաւրացեալ էր Չարեւաներ (՞) առ ազգս Շիխ.. Իլպաշ կոչի, որ ելաւ ի արեւելայ եւ էառ զթախտն Թաւրիզոյ եւ կոտորեաց եւ կորոյս զազգն Թիւրքմանին եւ էառ զաշխարհս ամէնայն եւ աւերեաց բազում գաւառ Հայոց եւ Տաճկաց եւ թողին զամէնայն հայերնական բնակութիւնս եւ եկին ի Վրաստունս. վերջն Աստուծոյ է գիտելի թէ ինչ կու լինի»:

Թ. Աւետարան գրուած թղթի վերայ, պատկերազարդ, միջակ դիրքով, որի սկզբում կայ սոյն ծանօթութիւնն. «…. Արդ ես մեղապարտ եւ անարժան Պանազուրցի Ալլահվերտի քօխաս (գիւղապետս) տեսի աստուածաշունչ սուրբ աւետարանս ի ձեռս անօրինաց գերի անկեալ. ի արդեանց եւ ի հալալ ընչից իմոց ազատեցի սուրբ աւետարանս եւ ընդ սմին մէկ թագ եւ մէկ շուրջառ եւ ետու վախմ սուրբ Երից մանկանց փառաւոր վանիցն յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց եւ ամէնայն արեան մերձաւոր որդոյ իմոյ եւ դստերաց իմոց… ՌՃՂԴ թվին Նոյեմբեր ամսոյ ԺԲ գրեցաւ»: Չունի յիշատակարան:

Ժ. Աւետարան, գրուած թղթի վերայ, Ղուկասի վերջում գրուած է. «Ի թուաբերութեան Հայոց ՌՃՀԳ ապրիլի ԺԸ առի (գնեցի) աստուածախօս աւետարանս ես մեղապարտ եւ անարժան Մէլիք Եսայի յերկրէն Չարապերթու եւ ի գեղճէն բնակ Մոխրաթաղու: Արդ լուայ զձայն աստուածային, որ ասէ. Երանի այնորիկ, որ ունի որդի Սիօնի եւ ընտանի ի յԵրուսաղէմ եւ ի գութ շարժեալ որդւոյ իմոյ` առի զաստուածախօս սուրբ աւետարանս յիշատակ իմ եւ ծնողաց մարմնաւորաց իմոց եւ մօրն իմ եւս կողակցին իմոյ Հուրին եւ որդւոյն իմ Յովսէփին, Մէժլումին, Դանիէլին, Իսրայէլին եւ դստերանց իմոց եւ տուի յիշատակ եւ վախմ սուրբ Երից մանկանց… ի հայրապետութեան Աղուանից տեառն Ներսէսի հեզահոգի կաթուղիկոսին»:

ԺԱ. Աւետարան միջակ դիրքով, գրուած թղթի վերայ: Յիշատակարանից. «արդ` գրեցաւ սուրբ աստուածանկար աւետարանս ձեռամբ անարժան Յովհաննիսի ի յերկիրս Գանջայ ի գեողն Հարցհանկիստ ի դրան սուրբ Մալազնաբերթին ի հայրապետութեան երիցս երանելոյ հովուապետին տանս Աղուանից տեառն Պետրոսի Սրբազան կաթուղիկոսին, յեպիսկոպոսութեան սուրբ Ամէնափրկչին քաջ եւ արի րապունապետի Խաչատուր վարդապետի եւ թագաւորութեան Պարսից փոքր Շահ Աբասին, խանութեան երկրիս Աւղուրլու խանին ի թվականութեանս Հայոց ՌՃԺԵ. ամի»:

 

ՄԱՍՈՒՆՔՆԵՐ

Ա. Մասն Տեառնեղբօր Յակովբոսի մի արծաթեայ, փոքրիկ խաչի մէջ, որ «Յիշատակ է սուրբ նշխարս Տիրացու Գրիգորի թվ. ՌՄՀ. »:

Բ. Մասն Յովհաննէս Կարապետի մի արծաթաթել հիւսկէն (չիւթիշի) փոքր խաչի մէջ, որի վերայ գրուած է. «Այս է թիկն Յովհաննու Կարապետի»:

Գ. Մասն Պանդալիոն բժշկի մի արծաթեայ, ոսկեզօծ եւ փոքր խաչի մէջ, որ «Յիշատակ է սուրբ Պանդալիոնայ եկեղեցւոյն մասունքս պահպանութիւն հասարակ ուխտաւորաց եւ Տէր Սարգիս Տէր Ազարեանցին ծախիւքն 1859 ամի»:

Դ. Մասն սուրբ Մինասայ մի արծաթաթել հիւսկէն, փոքրիկ խաչում, որ կրում է, «Ի վայելումն ազնիւ Վահանին»:

Ե. Անյայտ մասն մի արծաթեայ, ականակուռ եւ մեծադիր խաչի մէջ, որի արձանագրութիւնն անկարելի եղաւ կարդալ:

Եկեղեցիս իբրեւ անշարժ կալուած ունի մի բաղանիս, որի արդիւնքն յատկացած է ծխական երկսեռ ուսումնարաններին:

Ծխական երկսեռ ուս. Ս. Յով. եկեղեցուս.

Երկդասեան երկսեռ ուսումնարանս կանգնած է եկեղեցուս արեւելեան հանդէպ:

Ուսանում են աշակերտ                   140

աշակերտուհի                               194

Վճարուում է բոլոր վարժապետաց եւ վարժուհեաց 3000 րուբ. որք գումարւում են մոմավաճառութիւնից, թոշակադրամներից եւ կտակադրամներից:

 

Բ. ՍՈՒՐԲ ԼՈՒՍԱՒՈՐԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻ [6]

  Եկեղեցիս, որ հիմնակուած է քաղաքիս վերի թաղումն բազմամարդ հայոց մէջ, շինուած է հոյակապ, ընդարձակ բարձրաշէն, չորս սիւների վերայ: Շքեղ եւ մեծադիր են լուսամուտներն ու դռներն: Բացի լուսամուտների մեծութիւնից, տաճարի ձեւն եւ մեծութիւնն նման է Երուսաղէմի Հայոց Սրբոց Յակովբեանց վանքին: Եկեղեցիս ունի երեք դուռն-հարաւային, արեւմտեան եւ հիւսիսային կողմերից, մէն մի դուռն արտաքուստ ունի փոքր գաւիթ: Տաճարիս երկարութիւնն է 30, 5 մետր, լայնութիւնն` 19 մետր 70 սանթիմ:

Եկեղեցուս հարաւային սեան վերայ. «Շինեցաւ սիւնս արդեամբք Քերովբ Տէր Մարտիրոսեանցի ի յիշատակ ծնողաց իւրոց 1857 ամի»:

Արձանագր. տաճարիս արեւել. կող, արտաքուստ.

«Շնորհօք եւ ողորմութեամբ Աստուծոյ հիմնեցաւ սուրբ տաճարս ի 14-ն սեպտեմբերի 1853 ամի եւ յետ աւարտելոյն տրովք բարեպաշտ ժողովրդոց Գանձակայ ի կայսրութեան ամէնայն Ռուսաց Ալեքսանդր Բ. եւ ի հայրապետութեան տեառն Գէորգ Դ. օձաւ յ9 Նոյեմբերի 1869 ամի ի սրբազան Մակար արքեպիսկոպոսէ առաջնորդէ Վրաստանի եւ Իմերէթի եւ անուանեցաւ Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցի յանուն սրբոյն Գրիգորի մեծի հայրապետին ազգիս: Հիմնարկեցաւ սուրբ տաճարս յանուն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին ի 1853 ամի եւ աւարտեցաւ 1869 ամի»:

Եկեղեցիս ունի հինգ քահանայ եւ միայն մի գրչագիր աւետարան, որի Յիշատակարանից. «Արդ գրեցաւ զսուրբ աւետարանս ՚ի թուականութեանս Հայոց ՌՃԺԷ. ՚ի հայրապետութեան երիցս երանելոյ հովուապետին տանս Աղուանից տեառն Պետրոսի Սրբազան կաթուղիկոսին եւ առաջնորդութեան սուրբ աթոռոյս Ամէնափրկչին պարոն տէր Յովհաննիսին, թագաւորութեան Պարսից Փոքր Շահ Աբասին.. խանութեան Ուղուրլու խանին ի իշխանութեան երկրիս մեծաշուք եւ բարեպաշտ Սիմաւոն Մելիքին: Գրեցաւ ձեռամբ անարժան սուտանուն Յովհաննիսի ՚ի յերկիրս Գանջայ ՚ի գիւղս որ կոչի Հարցանկիս(տ) ՚ի դրան սուրբ Մլզնաբերդին. ամէն»:

Եկեղեցիս ունի եւ շրջապարիսպ, որ շինուած է սրբատաշ քարով: Պարսպիս հարաւային դրան կամարի սեպ քարից շինած է վարպետն մի շղթայ եւ որի ստորին ծայրում մի խաչ: Քարեայ շղթաս եւ խաչս արտայայտում են արուեստաւորի ճարտարութիւնը եւ գեղեցկագործութիւնը: Ոչինչ պակաս գեղարուեստ ճարտարութեամբ շինուած են երկու փողահար հրեշտակապետաց քարեայ արձաններն, որք գրուած են նոյն դրան վերայ. Շրջապարսպի վերայ շարուած են երկաթեայ գեղեցիկ վանդակներ: Թաղիս հայ ժողովրդեան ջերմեռանդ բարեպաշտութեան եւ կրօնասիրութեան ապացոյց են հոյակապ տաճարս, իւր շրջապարիսպն եւ ուսումնարանն:

 

ՄԻԱԴԱՍԵԱՆ ԵՐԿՍԵՌ ԾԽ. ՈՒՍՈՒՄՆԱՐԱՆ

                 Աշակերտ                               90

                 Աշակերտուհիք                                 94

                 Վճարւում են բոլոր վարժապետաց եւ

                 վարժուհեաց տարեկան                    3650 ր.,

որք գոյանում են մոմի արդիւնքից, թոշակադրամներից, նպաստներից եւ դրամագլխի տոկոսներից:

Գ. ՍՈՒՐԲ ԳԷՈՐԳ ԵԿԵՂԵՑԻ

Շինուած է նոյն գետակի ձախ կողմում Մեծ-Շուկայի մօտ. հողաշէն եւ անշուք է: Եկեղեցումս կայ սուրբ Գէորգայ մասունք, վասն որոյ ուխտատեղի է այս ոչ միայն Հայոց համար, այլ եւ այլազգեաց: Մասունքս բերած է եկեղեցուս ծխական ժողովուրդն Երեւանից, որից գաղթած է այստեղ 1814 թուին. Եկեղեցիս ունի իբր սեպհական կալուած մի քանի խանութներ եւ սենեակներ իւր բակում եւ մի քահանայ: 

 

Դ. ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ

Հիմնարկուած է քաղաքիս հիւսիսային կողմում Նորաշէն կոչուած թաղում:

Եկեղեցուս ծխական ժողովուրդն գաղթած է Երեւանի կողմերից մօտ 1712-ին: Եկեղեցիս, որ շինուած է Հայոց ՌՃԿԲ. թուին, քարուկիր, հոյակապ, բարձրաշէն եւ ընդարձակ է` կառուցեալ վեց միապաղաղ սիւների վերայ: Բայց որովհետեւ արեւելքից արեւմուտք ճաքած են եկեղեցուս հիւսիսային կողմի կամարներն, վասնորոյ արտաքուստ շինած են նոյն կողմից քարուկիր յենարաններ եւ մի գաւիթ դրան վերայ: Եկեղեցուս երկարութիւնն է 26, 5 մետր, լայնութիւնն` 16:

Եկեղեցումս կայ մի մեծադիր եւ ձեռագիր աւետարան, գրուած թղթի վերայ: Յիշատակարանից. «Յամի թուականութեանս հայկազեան տոհմի ՉՀԱ (1322) Ներսէս քահանայ ստացող աւետարանիս: Գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի ժամանակիս վերջացեալ դարիս, ըստ այնմ` որ ասէ. Յոտից մինչեւ ցգլուխ չիք առողջութիւն. ա՜ւխ, ա՜ւախ եւ ո՜խ. առ սմա ելեալն ժպիըհ ազգին որ քրիստոսադաւան ազգիս հասուցին մինչեւ ՚ի դրունս մահու….: Ես անպիտանս ի կարգս կրօնաւորաց սուտանուն գրիչ Վդ… գրեցի զաստուածային տառս ՚ի գեղջն, որ կոչի Պէշգենա Գոմեր առ դրան սուրբ Զաւրավարին Գէորգեայ»:

Կայ նաեւ Թադէոս սրբազան առաքեալի մասունքն` հաստատուած մի արծաթեայ փոքր խաչի մէջ, որ կրում է սոյն արձանագրութիւնը. «Յիշատակ է սուրբ խաչս Մնացական Գրիգորեանց Վասակով, որ ետ Նորաշէն սուրբ Աստուածածնայ եկեղեցւոյն, որ եւ այժմ նորոգեաց որդի նորին Գէորգ Վասակով 1868 ամի: Ի սմա է ամփոփեալ բոյթն Թադէոսի առաքելոյն Ա. Գ. Թ. »:

Եկեղեցիս ունի երկու քահանայ:

Քաղաքիս չորս եկեղեցիներն միասին ունին 12 քահանայ. ծուխ 1600. արական 4751, իգական 4516. մի տարում պատահած է ար. ծնունդ 273, իգ. 226. պսակ 103. ար. ննջեցեալ 138, իգ. 104:

Քաղաքումս է նստում նահանգապետն, քաղաքումս կան` բարձր ուսումնարան [7], արուեստաւորաց ուսումնարան. [8] եւ քաղաքական ուսումնարան [9]:

  Արժ. Գրիգոր աւագ-քահանայ Թումանեանցի մօտ տեսայ մի կոնդակ` հայոց Փիլիպպոս կաթուղիկոսից գրուած է' որ ուղղած է առ ժողովուրդն, որք բնակում էին մի քանի գիւղերում: Արժան համարեցինք զետեղել այստեղ ընդօրինակութիւնը: Կոնդակս իւր ճակատին վերայ կրում է կարմիր թանաքով կնքուած կաթուղիկոսական կնիքը, որի մէջ գրուած է. «Աստուած Յիսուս Քրիստոս. Տէր Փիլիպպոս Կաթուղիկոս ամէնայն Հայոց եւ Պատրիարք Վաղարշապատու, Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ Փիլիպպոս վարդապետ ի վճկիդ. Գղմյ. (վիճակիդ Գեղամայ)»:

«Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ Փիլիպպոս կաթուղիկոս ամէնայն Հայոց եւ պատրիարք Վաղարշապատու երկնահանգէտ եւ ադինասարաս քրիստոսահիմն եւ լուսանկատ սրբոյ աթոռոյ Էջմիածնի, յորմէ ժամանեալ հասցէ գիր աւրհնութեան եւ նամակ պահպանութեան, շնորհք առաքելական եւ աստուածային աւրհնութիւնն. ի վերայ Սուրբ Եղիշէի առաքելոյ վանից աստուածախնամ… եւ վիճակի սեպհական ժողովրդեան իւրաքանչիւր գեղջ Հաթերքու, Ականու [10] Ջանկաթաղու, Կուլաթաղայ, Մոխրաթաղու, Կիսապատու, Մեծ շինու, Մահմնու, Մալականու, Չարտախին, Վերին Շնաթաղու, Ափիտուլա, Սահլապատայ, Թըթուտին, Ուղտակակայ, Կօկթափին, Եղակերու, Ծակառաշինու, Վանքին, Գետաշենու. Սլուքեցւոյ, Բաղշիքու, Մրցնու, Հաճիշինու, Քօշկայ, Հատիսու, Էիբլօդայ, Միրզիկուայ, Ոսկանապատի, .. Ցնծահալայ, Գետամիջու, Համասրապակուց եկեղեցեաց, քահանայից ……. Եւ ընդ աւրհնութեանս ծաներուք վերոյգրեալ Սուրբ Եղիշէի առաքելոյ վանից առհասարակ սեպհական քահանայք եւ ժողովուրդք, զի մեր ճշմարտապէս լուեալ եւ ականատես իսկ եղեալ վանից ձերոց խաւար եւ աւեր մնալոյն եւ մանաւանդ թէ զձեզ եւս տեսեալ այդպէս առանց հովուի եւ առաջնորդի, թէպէտ եւ կարծէք մինչ ցայսվայր եղեալ, քանզի ի վերայ ժողովրդեան, որոյ աստուածային խնամքն եւ ողորմութիւնն լինի, թոյլ ո'չ տայ աստուած, այլ այնպիսեացն բարի առաջնորդ եւ հովիւն… [11] որ եւ մեք ընտրութեամբն աստուածային այսօր առ ձեզ խոստացաք տալ ձեզ հովիւ եւ առաջնորդ զհոգեւոր բազուկ իմ եւ նեցուկ սրտիս զտէր Կիրակոս վարդապետն հաւանութեամբ ձերով եւ խնդրուածովք… եւ տո'ւք զհաս եւ զիրաւունս ձեր` աթոռոյ ձերում ի ձեռս դորին անթերի… զհոգեբաժինն, զաթոռահակն, զխաչահանէքն.. զկողոպուտս, զդիազարդս… տանց մելիքներաց, տանց ազատաց, տանց քահանայից, տանց երեսփոխանաց, տանց տանուտեարց.., յանկարծամահիցն զամէնայն առաջնորդին է ….. յամսեան յուն…»:

Հայրապետական կոնդակիցս պարզ երեւում է, որ յիշեալ բոլոր գիւղերն սեպհական թեմ եղած է Ջրվշտիկ-Եղիշէ-առաքեալ վանքին. թէ' վանքս էր յատկապէս յաջորդանիստ աթոռն եւ թէ' քանի քանի զուտ հայաբնակ գիւղեր աւերակ են այժմ կամ թրքաբնակ:

Ահա եւ Ներսէս Ե. կաթուղիկոսի արձակած կոնդակի իսկական պատճէնն, որը մեծ սիրով յանձնեց ինձ իմ ազնիւ բարեկամ Գանձակեցի պ. Աղեքսանդր Իսահակեանցն` ընդօրինակելով բնագրիցն, որ ուղղուած է իւր հանգուցեալ հօր:

«Ներսէս ծառայ Քրիստոսի եւ անհասանելի կամօքն Աստուծոյ [12] եպիսկոպոսապետ եւ կաթուղիկոս ամէնայն Հայոց Ծայրագոյն Պատրիարք համազգական նախամեծար աթոռոյ Արարատեան մայր եկեղեցւոյ սրբոյ Կաթուղիկէ Էջմիածնի: Ամէնապատուելի հասարակութեան Հայոց Ելիսաւետապօլ քաղաքի ընկալաք զխնդրագիր ձեր գրեալ այսր ամսոյ 5. ստորագրութեամբ եօթանասուն եւ չորս անձանց յաղազս կարգելոյ ի տեղի գանձապետի Սրբոյ Երուսաղէմի տիրացու Պօղոսի Զառափեանց` զաղայ Առոստամն Ափանասեան երեք տարի ժամանակաւ այնու պայմանաւ, զի բոլոր գումարն գանձանակաց եւ կրպակաց պատկանելոց սրբոյ վանիցն առաքելոյն Յակովբայ` որ յԵրուսաղէմ` եղիցի ձեռս Ափանասեանցին տասնին մէկ շահով, ընդ նմին խնդրէք զթոյլատրութիւն մեր վասն գնելոց եղեալ առ ձեռն գումարաւ զկրպակս յանուն նոյն Աթոռոյն, առ որ ծանուցանեմք ձեզ, եթէ ի սկզբանէ անտի լուսաւորութեան Հայաստանի քրիստոնէական սուրբ հաւատով, եկեղեցիք մեր եւ վանօրայք չունին զնշանաւոր ինչ գումար, եւ այժմ եւս գումարք բազում եկեղեցեաց մնալով ի ձեռս երեսփոխանաց եւ գանձապետաց` մատնեալ են ըստ ձախող դիպուածոց ժամանակին ի կորուստ, որոց աղագաւ շարունակի ցարդ գրագրութիւն ի հոգեւոր իշխանութեան: Մեք, ունելով ըստ մերում կոչմանց եւ պարտաւորութեանց, զառաւել իրաւունս քան զՊատրիարքն Երուսաղէմի եւ այլոց վիճակաւոր առաջնորդաց յաղագս պաշտպանութեանց կառավարութեանց եւ շինութեանց վանորէից եւ եկեղեցեաց յանձնելոց մերում Ծայրագոյն տեսչութեանց` բարւոք համարեցանք վասն ապահովելոյ զվիճակն սրբոյ վանիցն առաքելոյն Յակովբայ` որ յԵրուսաղէմ, եդաք յարքունի բանկն զտասն եւ մէկ հազար րուբլիս արծաթոյ զստացեալն մեօք ի բազմաշխատ գանձապետէն Սրբոյ Երուսաղէմի ի Թիփլիզու քաղաքացի Աղա Յովհաննէսէ Մնացականեանց, եւ ստացաք ի բանկէն զբիլեթ յանուն նոյն աթոռոյ, զոր եւ առաքեցաք առ սրբազան Պատրիարգն Երուսաղէմի: Եւ այժմ եւս զբոլոր գումարն եղեալս առ գանձապետ Տիրացու Պօղոսն Զառափեանց մտաբերեմք նոյնպէս առաքել ի բանկն յանուն սրբոյ Երուսաղէմի եւ զբլէթն առաքել առ սրբազան Պատրիարգն, որոյ վասն գրեցաք յիշեալ Զառափեանցին առաքել առ մեզ` զեղեալ առ ինքն բոլոր գումարն գանձանակաց եւ վարձուց կրպակաց: Եւ յաղաղս փոխելոյ զնա` որպէս թէ ՚ի պատճառս ծերութեան եւ անգիտութեան հաչւոց, մեք ո'չ գտանեմք զօրեղ պատճառս, ըստ որում չիք ինչ դժուարութիւն յայնմ պաշտաման, զի զժողովեալ գանձանակս ունի պահել եւ զվարձս կրպակաց ստանալ եւ յաւարտ ամին առաքել առ մեզ. եւ որպէս ունիմք զգրաւոր տեղեկութիւնս, նա ընտրեալ է յամին անցելոյ համաձայնութեամբ երեւելեացն ի ժողովուրդս եւ է ինքն անձն բարեպաշտ եւ հարազատ առ սուրբ եկեղեցին:

  Յաղագս գնելոյ զկրպակս` նախապէս պարտին յայտնի լինել մեզ եւ Սինօդին  սրբոյ Էջմիածնի. մանրամասն հանգամանք շինութեանց, տեղեաց, տարեկան վարձուց եւ ծախուց նոցին, որք եթէ արժան համարեսցեն, յայնժամ տնօրինեսցեն վասն գնելոյ զայնս. իսկ յաղագս տալոյ մասնաւոր անձանց զգումարս որ եւ իցէ եկեղեցեաց կամ վանօրէից, ըստ զօրութեան Բարձրագոյն կարգադրութեան հաստատելոյ յամին 1836 ի Մարտի 11-պարտի լինել գրաւականօք հաստատեցելովք 'ի դատարանի, այնպէս զի գրաւականն երկպատիկ եւ աւելի արժիցէ քան զգլուխ դրամն. իսկ պատասխանատուութիւնն կորստեան եկեղեցական դրամոց եդեալ կայ ի վերայ հոգեւոր իշխանութեան. ուստի այսոցիկ հանգամանաց լաւ համարեմք դնել ի բանկն զառ ձեռն եղեալ դրամս առ Տիրացու Պօղոսն Զառափեանց վասն ապահով եւ անկորուստ մնալոյ, յօգուտ սրբոյ վանիցն Յակովբայ Առաքելոյն:

Կաթուղիկոս ամէնայն Հայոց Ներսէս.

թուահամար 124

յամի ազգական 1302 եւ Փրկչական 1853.

ի մարտի ի Թիփլիզ»:

 

ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾԻՆ ՈՒԽՏԱՏԵՂԻ

Քաղաքիս հարաւային կողմում կայ մի քարուկիր մատուռ սուրբ Աստուածածին անուամբ, որ շրջապատուած է այգիներով եւ ունի այս արձանագրութիւնը.

«Կառուցաւ այս տաճար Միածնի,

Յանուն Սրբուհւոյ Աստուածածնի.

Արդեամբ Յովհաննէս Միւրումեանցի,

Յիշատակ հոգւոյ իւր կենդանի:

Ի 1 Օգոստոսի 1867 ամի»:

 

ՍՈՒՐԲ ՍԱՐԳԻՍ ՄԱՏՈՒՌ

Քաղաքիս հիւսիսային կողմում Նորաշէն թաղի մօտ կայ մի հողաշէն մատուռ սուրբ Սարգիս անուն. որ ուխտատեղի է: Երկու ուխտատեղեացս արդիւնքները յատկացրած են ուսումնարաններին:

 

Ս. ԿԻՐԱԿՈՍ ԵՒ ԻՂԻՏԱ

Պարոն Նաբաթեան եղբարց այգում գտնուած է մի գերեզման, որի տապանաքարը` որ խաչազարդ է, վերցնելու ժամանակ ջարդւում է եւ լինում չորս կտոր: Մի կտորի վերայ փորագրուած է «Սուրբ Կիրակոս», երկրորդին վերայ` «Սուրբ Յուղիտա» եւ «Թուա», երրորդին վերայ` «Նռիթճ…»: Թէ խաչերն եւ թէ' գրերն հին են եւ ունին ԺԱ. դարի ձեւերը եւ տիպերը:

Արդէն գիտենք, որ Հայոց Եկեղեցին յիշատակում է ի շարս տօնուած սրբոց «Կիրակոս եւ մայր սորա Յուղիդայ». գիտենք նաեւ, որ սոքա-Կիրակոս եւ իւր մայրն Յուղիտա Փոքր Ասիոյ Իկոնիոն քաղաքից էին եւ թագաւորական ցեղից եւ նահատակուեցան Կիլիկեցւոց Տարսոն քաղաքում (յայսմաւուրք յուլիս 15): Սակայն չգիտենք, թէ ո՞վ են ուրեմն Գանձակի Կիրակոսն եւ իւր մայրն, բոլորովին տարբեր անձեր են սոքա, գուցէ նահատակուած եւ ամփոփուած են այստեղ եւ անյայտ մնացած են գրականութեան սոցա անուններն եւ նահատակութեան դէպքն, եւ թէ յիշատակուած սրբոց անուամբ շինուած սեղանաքար է կամ գերեզման:

 

ԳԱՆՁԱԿԻՍ ԽԱՂՈՂՆԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐՆ

1) Լկենի [13] գինու խաղող 

2) Թաւրիզենի [14] գինու խաղող 

3) Տեղացի գինու խաղող (սեւ),

4) Իծապտուկ կարմիր ուտելի խաղող.

5) ,, սեւ ,, ,,

6) Կանաչկենի կարմիր ,, ,,

7) Մարանդենի [15],, ,,

Շակաշէն գաւառիս մէջ այժմ կայ միայն երեք հայաբնակ եւ դաշտային գիւղեր, որք են.

Ա.. Ջարկեալար կամ Խոյլըլար, որ շինուած է Կուրակ գետակի ձախ կողմում, փոշտի հին ճանապարհի գլխին. բնակիչք գաղթած են Խոյից, հողն արքունի, ջրարբի եւ բեղմնաւոր, տեղական բերքերն` ցորեն, գարի, կորեկ, բոժոժ, բամբակ, խաղող, գինի, դեղձ, սեւեկւիլ, արքայակաղին եւ այլն. օդն եւ կլիման ծանր ամրան եւ տենդաբեր եւ ջուրն` անախորժ. երկար կեանք 60-65 տարի. եկեղեցին` Սուրբ Աստուածածին, հողաշէն եւ անշուք, քահանան գալիս է Ղարադաղլու գիւղից: Ծուխ 38, արակ. 61, իգ. 60, միամեայ ար. ծնունդ 2, իգ. 2, պսակ 1, ար. ննջ. 1, իգ. 1:

Բ. Ղարադաղլու կամ Խանքեանդ. գիւղս, որ հիմնուած է նոյն գետակի ձախ ափում, շատ հեռի չէ Ջարկեալար գիւղից. բնակիչք գաղթած են Ղարադաղից եւ Խոյից. հողն արքունի, ամէնայն ինչ նոյն. եկեղեցին Սուրբ Գէորգ, աղիւսաշէն եւ գեղեցիկ, որ ունի սոյն արձանագրութիւնը. «1855 ամի 20 մարտի ի սէր սիրելի իմոց հայրենեաց որդոց Սիօնի փոքունց եւ մեծաց այս տաճար փոքրիկ ի հիմանց անտի բարեպաշտ կամօք աստ կառուցանի սեպհական արդեամբ մեծ իշխանի Աղա-Ռուստամի որդոյ Դանիէլի յանուն սրբոյ Գէորգայ մեծի, շքեղ հանդիսիւ աստէն օծանի»: Քահանայ մի, ծուխ 75, ար. 174, իգ. 166, ար. ծն. 8, իգ. 7, պսակ 4, ար. ննջ. 6, իգ. 6:

Գ. Սարով. գիւղս հիմնուած է նոյն գետակի ձախ կողմում. բնակիչք տեղափոխուած են տեղս Ուտի-առանձնակ գաւառի Սարովից եւ իւրեանց նախկին գիւղի անուամբ Սարով ան-ւանած. գիւղիս հողն բէկական, ջրարբի եւ բազմարդիւն, նոյն են բերքերն, օդն եւ կլիման, երկար կեանքն եւ նոյն քահանան, եկեղեցին Սուրբ Աստուածածին, հողաշէն եւ անշուք: Ծուխ 31, ար. 86, իգ. 77, ար. ծն. 4, իգ. ծն. 3, պսակ 1, ար. ննջ. 1, իգ. 1:

  

ՂԱՓԱՆԼՈՒ ԱՒԵՐԱԿ

Գաւառիս ստորին մասում, այս է Կուր գետի, Կուրակ եւ Շամքոր գետակների եւ երկաթուղու գծի միջեւ եղած տարածութեան վերայ պակաս չեն հայկական աւերակներ, այժմ մեծ մասամբ մահմետականաբնակ գիւղեր են, հանգստարաններ եւ եկեղեցեաց բեկորներ: Մասնաւորապէս Ղափանլու աւերակն, որ ընկած է երկաթուղու, Շամքոր գետակի աջ ափերի եւ Կուր գետի մէջ: Աւերակիս երկարութիւնն մօտ մի մղոն է, ընդարձակութիւնս կարծել է տալիս, թէ գիւղաքաղաք եղած է Ղափանլուս, որ ծածկուած է ընկուզենի, կաղամախի եւ այլ զառամեալ ծառերով: Հնագոյն բնակարաններն շինուած են հաստ-հաստ եւ մեծ-մեծ աղիւսներով, որոց երկարութիւնն է 40 սանթիմետր եւ հաստութիւնն` 9: Փորուածներից ելնում են վաղեմի կարասներ, կճուճներ եւ այլ խեցեղէն անօթներ, արծաթեայ եւ պղնձեայ դրամներ եւ հին աղիւսներ: Այժմ թրքաբնակ է աւերակս. թէ ի՞նչ եղած են գիւղաքաղաքիս հայ բնակիչներն, -չգիտենք, միայն գիտենք, որ մի քանի գերդաստան այստեղից փոխադրուած են Գանձակ մօտ հարիւր տարի առաջ: Մահմետականներն անյայտացրած են եկեղեցեաց եւ գերեզմանների քարերը….:

ԵԼԵՆԴՕՐՖ

Գիւղաքաղաք է այս գերմանական գաղթականութեան, որ 1819 թուին հիմնարկուած է դաշտաբերանում Գանձակիցս վերեւ նոյն գետակի աջ կողմի բարձրութեան վերայ: Ուղղագիծ, լայն եւ շար ի շար են փողոցներն, որոց աջ ու ձախ եզերքներով շինուած են բնակարաններն եւ շարակարգ տնկուած են կաղամախի, սօսի եւ բարտի ծառեր, որոց գեղեցկութիւնն առանձին փայլ է տալիս գիւղաքաղաքիս: Իւրաքանչիւր ծուխ ունի աղիւսաշէն (կայ եւ քարով շինուած) եւ մի քանի սենեակներից բաղկացած կանոնաւոր տուն, առանձին խնամքով մշակուած այգի, կարգ ու սարքով ցանուած բանջարանոց, կով, եզն, ձի, հնդկահաւ, սագ, բադ, հաւ եւ աղաւնի: Այս պատճառաւ Գանձակն համարեա՛ թէ տարուան ամէն եղանակներում ունենում է թարմ կանաչի, կաթ եւ կարագ, սեր եւ իւղ: Վերջապէս սոցա մէջ կայ եւրոպական ամէն տեսակ կարգ եւ կանոն թէ՛  ներքին եւ թէ'  արտաքին կենցաղավարութեան եւ յարաբերութեանց մէջ:

Այստեղ կան Գանձակեցի եւ Ոսկանապատ, Գետաշէն, Սուլուկ, Միրզիկ, Հարցհանգիստ (Չաւդառ), Բանանց եւ Բրաջուր գիւղերից թէ'  ընտանեօք եւ թէ՛  սոսկական հայեր, որք զբաղւում են վաճառականութեամբ եւ տեսակ-տեսակ արուեստներով: Ընտանեօք հայերն բաղկացած են 30 գերդաստանից, իսկ սոսկական` 30 անձից: Գիւղաքաղաքիս արեւմտեան կողմում, Գանձակ գետակի հովտում գոյանում են ինքնաբոյս տորոն եւ ընկուզի շատ ծառեր: