Ազդարար

ԱԶԴԱՐԱՐ
ՀԱՄԻՐԱՅ ԱՄՍՈՅ
Նոյեմբեր. դեկտեմբեր 1794 թիւ 3.

 

Հետեւմունք Պատմութեան մանկանն (այսինքն փոքրիկ Ջէկի) սկսելոյն անցեալ յԱզդարարի: Այժմ սկսեալ ՚ի 63 երրորդ էջէ նոյն տետրակին:

 

Եւ ՚ի լուսանայլ յառաւօտուն զարթեաւ Ջէկն, եկն տէր տանն յանմիկ վերահասու լինիլ գործարարաց իւրոց: Ետես անդ զՋէկն եւ յետ տեղեկանալոյն ամենայն անցից նորայ նախատեաց նմա զի այնպէս անգործ եւ ծուլ անցուցանէր զժամանակս իւր, էհարց նմա թէ վասն էր ոչ աշխքատիս առ ՚ի գտանելաոյ զկերակուր:

Պատասխանեալ Ջէկին ասէ այդմ միայն յոյժ ջանամ եւ փափակիմ եւ եթէ տէրդ գործատանդ յայսմիկ հաճեսցիս գործակից առնել զիս անդ ծառայից քոց, ուխտեմ տեառն իմոյ զի զոր ինչ եւ հրամայեսցես յանձս առեալ ծառայելոց եմ վասն բարւոք կեցութեան իմոյ:

Պատասխանեաց տէրն եթէ հաւատստեաւ խօսիս փութով կարեմ փորձել զքեզ քանզի ոչ ոք ծուլ եւ պղերգ կարէ կեալ աստ:

Կոչեաց զգործակալն իւր եւ հրամայեաց նմա նստուցանել Ջէկին ՚ի գործ եւ տալ նմա վարձս ըստ համեմատ գործոյն իւրոյ:

Եւ Ջէկն այժմ մտածէր զի էր ինքն ՚ի կատարեալ երջանկութեան, եւ աշխատէր ՚ի վերայ գործոյն այնքան ջանացողութեամբ` զոր փութանակի ստացաւ մխիթարական իմն ուտեստ, եւ շահեաց զսիրտս տեառն իւրոյ:

Տարաբախտ Ջէկս անհետազօտ էր ՚ի խօսելն, եւ պատմեաց ամենեցուն զպատմութիւն ծննդեան իւրոյ եւ զուսումն, զայս եղեւ առիթ տղայոց առ ՚ի այպանել զՋէկն, եւ յորժամ ուրախ լինէին, սկսանէին կոչել զնա մուրացիկ, կամ որդի մուրացկի եւ հանէին զձայն այծոյ. զայսպիսի կատակս կարի խորթ երեւիւր բարկացօղ բնութեան նորայ, եւ ոչ երբէք դադարէր մտածել զի անպատեհութիւն էր զայնպիսի բարբառ, որով յարաժամ ՚ի աղմկի եւ ՚ի խռովութեան կայր, եւ տունն այն խրովեալ, տէրն նորա թէպէտ ամենայն գործով հաճեցեալ էր նմա սակայն վասն բարկութեան նորայ երկբայ եղեւ, եւ եդ ՚ի մտի որպէս թէ կարելի է յայսմիկ գործովս միայն ՚ի բաց դարձուսցէ նմա ՚ի տանէ իւրմէ:

Յաւուր միում յորժամ բազումք ամիրայք եւ տիկնայք եկեալ էին տեսանել զգործն, եւ տէր տանն առաջնորդէր զնոսա եւ պարզայայտէր նոցայ զգործն զամենայն:

Զարմանային նոքայ ՚ի տեսանել այլեւ այլ գործս որով զամենայն ազգ երկաթոյ շինիւր առ ՚ի լինիլ գործիս մարդկան, տեսանէին զգուշութեամբ զքրայն եւ զհալոցն երկաթին զոր ջեռուցանէին եւ զայլ հրահալելիս հալէին իբրեւ զջուր եւ հեղեալ լինիւր նման հրոյ:

Եւ եւս առաւել զարմանային ՚ի վերայ մեքենայի միոյ զոր ջուրն շրջեցուցանէր զանիւս ճախարակեայս եւ եւ նոյն գործիւքն հարէին զկռանս բազումս ՚ի վերայ սալի եւ այնու պատրաստէին զամենայն երկաթեայ պիտանիս ըստ կամաց իւրեանց:

Եւ յորժամ նոքայ այսպիսի վերահասութեան էին, յանկարծակի լուան զձայն աղմկի ՚ի միւս կողմն շինուածոյն, եւ ՚ի հարցանել տանուտեառն զպատճառս, ասացին նմա թէ այն փոքրիկ Ջէկն է զոր մարտնչի ընդ Թօմաս ածխարարաին, իբրեւ լուաւ տէրն գոչեաց բարկութեամբ եւ ասէ ոչ գոյ խաղաղութիւն աստ մինչ աստ է չարդ այդ, ածէ'ք զդա' առ իս վաղվաղակի եւ ես հանից զդա արտաքս, եւ յայնժամ եկն Ջէկն թաթաւեալ արեամբ եւ եկաց առաջի բարկացեալ դատաւարին (այսինքն տեառն իւրոյ) յոյժ հանդարտութեամբ, եւ թարց բան իմն լեալ ցուցանելով զկերպս:

Ասէ տէրն` այս է հատուցումն շնորհաց իմոյ ո՞վ դու չարաբարոյ ոչ կարես դու րոպէ մի հանգչիլ ՚ի կագոյ եւ ՚ի կռուոյ, բայց ասեմ քեզ զի այլ ոչ կարեմ համբերել, վասն որոյ այսուհետեւ դու այլ եւս մի արասցես գործս վասն իմ:

Պատասխանեաց Ջէկն յոյժ խոնարհութեամբ եւ ասէ տրտում եմ տէր իմ զի անպատրաստ եղէ եւ նեղեցի զքեզ այսքան, եւ ասեմ զի ոչ երբէք արարի զայդ կամաւ յորմէ յետէ մտեալ եմ աստ, եւ եթէ միւս գործարարքն գործեսցեն զգործս իւրեանց, եւ ոչ նեղէին զիս, դու այժմիկ ոչ վիրաւորէիր, եւ ոչ զանց առնեմ ասել, զի յօրէն յայնմանէ զոր եկի ես աստ, ոչ երբէք բարկացուցի միոյ ՚ի նոցանէ, եւ կամ տեսիք դուք զի խնաեցի երբէք գործել զոր ինչ հրամայեցաւ զիս ըստ կարեաց իմոց:

Եկեալ անդ գործապետին ասէ արդ արէ զայդ ամենայն եւ հաւատայ այդմ, եւ ես պարտիմ արդարադատ լինել առ փոքրիկ Ջէկն եւ ասել զի ոչ գոյ աստ այլ ոմն համեստ, զգաստ, եւ աշխատասէր որպէս դա. տուր դմայ զոր ինչ գործ որ կամիս եւ դայ ոչ երբէք թողու ոչ տրտնջի եւ ոչ ծուլանայ ՚ի գործոյն. եւ եթէ ոչ իցէր այդ սակաւ բարկութիւնն եւ կռուելն` հաւատամ զի նման դմին ոչ է հնար գտանել ՚ի բոլոր Անգլիոց:

Հանդարտեցաւ սակաւիկ մի տէրն եւ ասէ իսկ զինչ է պատճառն զայս յանկարծ աղմկութեանս:

Պատասխանեալ ասաց Ջէկն պատճառն Թօմասին զոր չարախօս լինէր եւ ասէր զի հայրն իմ էր մուրացիկ եւ մայր իմ այծ, եւ յորժամ ասէի նմա հանդարտ կալ շրջէր մկկալով շուրջ զտամբ, եւ այսու ոչ կարացի համբերել քանզի հայր իմ էր համեստ զինուոր, եւ եթէ ես արբեալ իցեմ կաթն այծու ուրեմն նա բարի ստեղծուած պարտ է լինիլ վասն իմ, եւ այսուհետեւ ես ոչ կարեմ լսել զչարախօսութիւն ՚ի նոցանէ որքան ունիցիմ կարողութիւն յանձին իմոյ. ՚ի վերայ յայսմ խօսակցութեանս բովանդակ լսօղքն հազիւ կարացին պահել զինքեանս ՚ի ծիծաղելոյ եւ տէրն ասէ ցնա յոյժ համեղաբար` Ջէկ, գործեա զգործ քոյ ՚ի տան իմոյ, եւ սպառնայր Թօմասին եւ այլոց տղայից զի մի երբէք եւս ՚ի բարկութիւն նմա շարժեսցեն:

Բաց մի ՚ի տիկնացն յանցանէ յոյժ հաճեցաւ փոքրիկ Ջէկիս եւ յորժամ լուաւ զպատմութիւնն նորա ասէ արդարեւ սա պարտ է լինիլ այն փոքրիկ մանուկն զոր վասն իմ եբաց զդուռն` ՚ի ճանապարհին որ անցեալ են ամք բազումք եւ է ՚ի միտս իմ զոր հաճեցայ զպատկերի սորա եւ զի լուա զի ողբայր ՚ի կորստեան այծոյն զոր դիեցուցեալ էր սմայ, եւ ես իրաւի ցաւեցայ լսելով զպատմութիւն սորայ, եւ որովհետեւ ունի սա զայսպիսի բարի բնութիւնս եւ վարք, եթէ դու հանես սմայ ՚ի բնակութենէ քումմէ, ես իսկոյն տարայց ՚ի ծառայութիւնս իմ:

Եւ տէր գործատանն ասէ յայդմ մասին յոյժ ուրախ եմ զի տամ սմա ՚ի ծառայութիւն այսպիսի պատուելի տիկնոջ, եւ զգովութիւնն զոր արարին ՚ի սմանէ իրաւի զի արդար է զամենայն, եւ որպէս զմիւս գործարարքն ունին զաղմկասէր բնութիւնս եւ Ջէկս անհամբեր է բնութեամբ, ես յուսահատիմ բառնալոյ զթշնամութիւնս նոցա:

Կոչեցին Ջէկն եւ ծանուցին նմա զհրաւիրումն տիկնջոն զոր իսկոյն հաւանեցաւ բազում խոնարհութեամբ եւ զամենայն պատրաստութեամբ եւ տիկինն ետ նմա զնշան տանն իւրոյ: (թէ որ կոմն է):

Ջէկս այս այժմիկ ՚ի նորոգ վարս կենաց էր, զերեսս իւր ունէր լվացեալս, եւ զհերս իւր սանդրիւ յարդարեալ եւ զգեցեալ յարմար պատմուճանս եւ երեւիւր յոյժ արի եւ քաջ երիտասարդ:

Եւ էին գործք նորայ այս, օգնական լինիլ ձիատանց, ջրել զերիվարս, սրբել զկօշիկս, ՚ի հրեշտակութիւն գնալ, եւ առնել զհամայն ծառայութիւնս տան բնակութեան տեառն իւրոյ եւ այսու սատարութեամբ ծառայութիւնս փութով շահեաց զսիրտս հասարակութեան, ոչ անձկանայր զինչ եւ իցէ ծառայութիւնս առնել զոր հրամայէին նմա, ոչ տրտնջէր ՚ի վերայ գործոյն եւ ոչ երեւիւր վատասիրտ այլ այնքան հեզ եւ անվրդով էր ՚ի վարս իւր զոր ամենեքեան զարմանային թէ ուստի իցէ աղմկալի բնութիւնն նորա:

 

Եւ ՚ի միջոց սակաւ ժամանակի եղեւ սայ սիրելի պաշտօնատար ՚ի յաչս ամենեցուն, եւ յոյժ մեծամիտ լինէր նա յորժամ քաղցրութեամբ ընդ նմա խօսէին եւ կոչէին նմա փոքրիկ զինուոր, Ջէկ անուն նորայ կոչելն ՚ի կամս ասողին կախեալկայր, զայս էր միայն պարծանք Ջէկիս, եւ ունայնութիւն. ՚ի պարապութեան ժամանակի իւրում անցուցանէր այսպէս լարէր զհեծանոցս եւ կանգնեալ ՚ի մէջ դռանն ձիատան վարժէր ՚ի զինուորական գործս:

Այլ իմն վարս մի ՚ի կեանս Ջէկին էր զոր այժմիկ յայտնեցաւ, եւ էր անչափ սէր եւ ցանկութիւն իւր առ ձիս:

՚Ի նոյն աւուրն զոր տարան նմա ՚ի ձիատունն այնքան ուրախ եղեւ եւ մերձսենայր ընտելաբար առ անասունս` որ մարթէր մտածել զի եւ նա իցէ մի ՚ի նոցանէ եւ կամ ընտանի նոցա:

Ջէկն ոչ երբէք վաստակէր յստակելով զնոսա եւ լուանալով, եւ կառավարն ոչ այլ ինչ գործ ունէր առնելոյ բայց միայն նստիլ եւ վարել զկառս, զամենայն գործն որ ՚ի ձիատանն գոյր հաւատացին փոքրիկ Ջէկին քանզի ոչ երբէք լուան թէ զանցէառ ՚ի գործոց յայնցանէ որք գոյին անդ:

Բայց վասն ոչ այլու իրի այնքան ցնծայր Ջէկն քան թէ յորժամ երբեմնապէս տիրուհին իւր երթայր արտաքս առ ՚ի զբօսնուլ` եւ հրամայէր Ջէկին եւս հեծանել ՚ի վերայ ձիոյ միոյ եւ գնալ ընդ նմա քանզի բարեպէս հեծանէր եւ կառավարէր:

Եւ Ջէկն այժմիկ ունէր ծանօթութիւնս բազում հարկաւոր արհեստից, որ ծառայեալ էր իբրեւ տարի մի դարբնաց եւ ՚ի սմանէ այնքան դատարկէր ՚ի ծանօթութենէն որպէս ՚ի զինուորութենէ, եւ որպէս օր ըստ օրէ իմաստանայր եւ երկայնամիտ լինէր ՚ի վերայ աշխարհիս, ետես զի ոչ ինչ կարելի է առնել թարց երկաթի, եւ սկսաւ քննել թէ իրաւի իցէ, եւ ասէ որպէս վարեցից զարտս, որպէս վարեցից զայգիս որպէս կայծակն արարից առ ՚ի եփել զկերակուրս, որպէս պայտագործեցից զձիս, եւ կամ որպէս առնիցեմ զինչ եւ իցէ գործս ՚ի վերայ երկրի, եթէ երկաթագործն ոչ առցէ նեղութիւն պատրաստել գործիմ վասն այնր ամենայնի:

Այսպէս Ջէկն երբեմն պանծայր զգիտութենէ իւրմէ եւ գերագոյն համարէր զինքն քան զմիւս ծառայիցն:

Եւ զայսոսիկ մտածութիւնս բնականապէս եդ ՚ի մտի Ջէկին գիր արժանաւորութիւն առ գործն դարբնութեան. եւ զի յաճախապէս երթայր պայտելոյ (այսինքն նալելոյ) զձիս, ուսաւ շինել զպայտս եւ պայտ առնել զձիս այնքան բարեպէս որպէս մի ՚ի յարուեստիաւորաց քաղաքին:

Եւ իղձն Ջէկին ոչ եթէ միայն ՚ի վերայ դարբնութեան էր առաւել եւս ՚ի վերայ երիվարաց, եւ գործեաց նոցին, եւ ՚ի միջոց փոքր ժամանակի ուսաւ կատարելապէս շինել զթամբս, նաեւ Ջէկս այս երբեմն վերահասու լինէր հիւսնոց յորժամ գործէին եւ երբեմն գողանալով ՚ի գործեաց նոցայ եւ գործէր այնու վերջապէս ՚ի միջոցի փոքր ժամանակի կատարեալ եղեւ առ այս, որպէս ՚ի յայլ գործս, այնքան մինչ համարիւր յամենեցունց լինիլ որպէս զպատանի ոմն խորագէտ եւ աշխատասէր:

՚Ի մէջ ընտանեացս այսոցիկ զոր Ջէկն կայր էր եւ երիտասարդ ոմն եղբօր որդի տիկնոյն իւրոյ զոր կորուսեալ էր զընտանիս իւր մահուամբ եւ վասն այն բնակէր ընդ քեռ հօրն իւրոյ, անուն սորայ էր Ուիլէտ եւ էր սա փոքր հասակաւ քան զՋէկն եւ բարի բնութեամբ պատանի, փութանակի ծանօթացաւ նմա, եւ ուրախանայր զընկերակցութենէ նորա:

Եւ Ջէկս իրաւի զի արժան էր բարի ընկերակցաց, թէ եւ ոչ ունէր, եւ ոչ կարէր պարծիլ յուսմանէ իւրմէ, բայց բարքն նորայ ազատ էր յամենայնէ մոլութեանց, զոր բազումք ՚ի հասարակաց մնան ՚ի յայսմ մոլութիւնս:

Այլ եւ Ջէկն ոչ երբէք երդնոյր եւ ոչ խօսէր երբէք զբանս աղտեղիս, այլ յարաժամ յոյժ քաղաքավար էր ընդ մեծամեծս իւր, եւ նմանապէս բարեբարոյ ընդ հաւատարսն իւր, եւ ՚ի ծառայութիւն անասնոց զոր յանձնեալ էին նմա, ոչ թէ միայն պահպանէր զնոսա առ ՚ի ունայն նեղելոյ` այլ եւս ոչ երբէք հեղգայր առնել նոցա բարի ծառայութիւնս, եւ յաւել քան զայս էր սա զգաստ, բարի, քաջ, արի, եւ աշխատասէր, եւ ատէր զստախօսութիւն որպէս արք բարիք առնեն:

Պարոն Ուիլէտն այժմիկ սկսեալ յարաժամ խաղ առնէր ընդ սմա գնտակս եւ զայլ խաղս զոր ՚ի յամենայն խաղս յայսմիկ կարի քաջ տեղեակ էր Ջէկն քան զնա:

Ունէր պարոն Ուիլէտն զփոքրիկ մի ձի զոր յանձնեալ էին առ ՚ի պահպանութիւն Ջէկին, եւ Ջէկն ոչ թէ միայն բարեպէս զգուշանայր բայց հեծանոյր երբեմն եւս բազում փափկութեամբ եւ երթայր սակաւ ճանապարհ, եւ ՚ի միջոց փոքր ժամանակի արար նմա յոյժ գեղեցիկ եւ բարեընթաց ձի, զի նմանն ոչ գտանիւր ՚ի բովանդակ գաւառին:

Ջէկս ուսեալ էր զայս մասն ինչ իւր աշխատութեամբն, եւ մասն ինչ զգուշութեամբ վերահասու լինելով ձիավարի միոյ զոր սակաւ ժամանակ էր յորմէ հետէ ցուցեալ էր զարուեստն զայն մերձ ՚ի գեօղն յայնմիկ. Ջէկն այնքան ջանացաւ շահել զսիրտ նորա եւ այնպէս բարեպէս գործ ածէր զժամանակս իւր զի բաւական եղեւ նմա ուսանիլ մինչեւ զոր ինչ որ տեսանէր, եւ յորժամ կամէր ցնծալ ընդ ծառայակցաց եւ ընդ փոքրիկ տեառն իւրոյ հեծանէր իբրեւ դերձակն իւրեանց առ գաւառն Բրէնտֆօրտ:

Երիտասարդ պարոնն այն ունէր ուսուցիչ մի զոր գայր առ նա երիցս, ՚ի շաբաթու եւ ուսուցանէր նմա զթուաբանութիւնն, գրել եւ զաշխարագրութիւն, եւ Ջէկս երբեմն երթայր եւ կանգնէր ՚ի մէջ մենարանին, եւ մինչդեռ վարժէր պարոնն յուսուցչէ իւրմէ լսէր Ջէկն ամենայնի ըստ համեմատ սովորւթեան իւրոյ, այնքան մտառութեամբ մինչ ընկալաւ զբազում շահաւէտութիւնն վասն անձին շահեցման իւրոյ:

Ջէկս այս այժմիկ ունէր զսակաւ դրամս եւ մասն ինչ ՚ի նմանէ առեալ տարաւ ընդ իւր առ ՚ի գնել գրիչ, թուղթ, եւ քարեա տախտակ այսինքն ըռղամաքար, եւ սովորւթիւն արար ՚ի գիշերի վարժիլ զոր ինչ ՚ի տուընջան լուեալ էր եւ կամ տեսեալ. եւ փոքրիկ տէրն սորին զոր սիրէր սմա հաւաստեաւ, յորժամ ետես զսա այսպիսի ցանկացօղ ուսմանց հնարեաց որպէս եւ կարացաւ զի կերպիւ իւիք յարաժամ նմա ՚ի խցի յայնմիկ ունիցի, ուր ընկալնոյր զուսումն յուսուցչէ իւրմէ:

Եւ այսպէս յառաջանայր Ջէկն ՚ի քանի մի ամս ՚ի կեանս յանդորրս եւ կատարէր զամենայն հարկս իւր որով մխիթարէր տիկնոյն իւրոյ յոյժ:

Տարաբախտ պատահումն ինչ ՚ի վերջումն պատահեցաւ զոր արգելեաց զանդորրութիւնն ՚ի նմանէ եւ եղեւ զի յաւուր միում պատանի ոմն ազնիւ եկն ՚ի տեսութիւն պարոն Ուիլէտին եւ զի պատանիս այս սնեալ էր ՚ի Ֆրանսայ եւ ՚ի մէջ ազնիւ արանցն Անգլիոյ ունէր յոյժ սնափառութիւն եւ սիգութիւն, եւ զմեծամտութիւնս առ պակասաւուրս եւ առ հասարակս, զգեստն իւր էր յատուկ ՚ի հասարակութենէ, նաեւ վարքն իւր քանզի ծախէր զկէս ժամանակս աւուրն նորոգելով զգլուխս իւր եւ զքսակ մի մեծ եւ սեաւ կապեալ ունէր զհերս իւր ՚ի յետկոյս եւ երբեմն իբրեւ ժամ մի հայէր աստ եւ անդ ՚ի հայելոջ ունելով գլխակ իւր ՚ի ներքոյ թեւոց իւրոց, եւ սուր իմն կախեցալ ՚ի վերայ ազդերէ իւրմէ, պատանիս այս ունէր մեծամտութիւն առ հասարակութիւնն եւ ոչ կարէր ծածկել, եւ յորժամ լուաւ զպատմութիւն Ջէկին ծննդեան եւ սննդեան նորա ոչ կամէր մնալ ընդ նմա ՚ի մի խցի:

Ջէկն փութով ծանեաւ զվարս օտարականին յայնմիկ որ վասն իւր մտածէր անյարմարս, նախագոյն կամեցաւ բառնալ զայն քաղաքավարութեամբ եւ քաղցրութեամբ որքան որ կարէր, բայց յորժամ ոչ կարաց խոնարհութեամբ ոչ ինչ առնել` եւ զի բնութեամբ էր բարկացօղ բորբոքեցաւ ՚ի բարկութիւն, եւ այնքան համարձակապէս զոր կարէր պարզապէս ցուցանէր նմա զբարկութիւնն զայն զոր զգայր:

Եւ եղեւ յաւուր միում զի Ջէկն անպատուեցաւ յոյժ ՚ի յերիտասարդէս այսմիկ, եւ յորժամ երթայր ՚ի փողոցի, հանդիպեցաւ թովչի միոյ զոր ունէր ընդ իւր բազում անասունս ՚ի վանդակի միում, եւ գայց ՚ի մերձակայ գիւղէ անտի, ՚ի մէջ բոլոր անասնոցս ունէր եւ միջակ բարձրութեամբ զկապիկ իմն զոր ոչ էր ՚ի ներքոյ ծածկութի որպէս զմիւսքն, եւ առնէր այնքան հնագոյն խաղս եւ պարս մինչ բոլորովին գրաւեաց զմիտն Ջէկին եւ յոյժ հաջոյ թուեցաւ նմա, որովհետեւ ունէր սա ցանկութիւն յամենայն ազգ ծաղրելեաց:

Յետ բազում եւ զանազան խօսակցութեան, քանզի թովիչս այս կամէր վաճառել զկապիկն, ասաց Ջէկին զի եթէ կամիցիս գնել տացից զայս ՚ի կէս դրամոյ, եւ որպէս ասացաք Ջէկն ՚ի ցանկութենէն ոչ կարէր հրաժարիլ: Եւ զի պարծանս համարէր լինիլ տէր զուարճացուցիչ անասնոյս յայսմիկ, հաւանեցաւ հրաւիրմանն, բայց յորժամ գնեաց զայն եւ տէրն գնաց, առեալ զայն ՚ի ձեռս երկայն իմն շխթայիւք տանէր ՚ի տուն:

Փութանակի ստրջացաւ վասն վաղվաղկոտութեան իւրոյ եւ ոչ գիտէր թէ ուր վաճառեսցէ զայն, եւ որպէս ոչ կարաց գտանել հնարս ինչ` բերեալ զգուշութեամբ ընդ իւր ՚ի տուն, եւ փակեաց զկապիկն յանկեան մի ՚ի տան զոր ոչ ինչ հարկաւորութիւն գոյր ՚ի նմա, այսպէս պահպանեաց զաւուրս բազումս թարց իմն վտանգի, եւ յաճախ երթայր ՚ի տեսութիւն նորին ունելով ընդ իւր զխնձորս եւ կամզայլ ինչ պտուղս զոր կարէր գտանել. եւ ՚ի մէջ զանազան խաղուցն զոր խաղալ կարէր կապիկս ուսեալ եւս էր կանգնել ՚ի վերայ ծնկաց իւրոց եւ մարդասարաս ողջունել միաբանութեան յերբ հրամայէին նմա:

Ջէկն զոր յոյժ զուարճանայր տեսանելով զկատարելապէս վարս բարեկամին իւրոյ (այսինքն կապկին) ոչ կարաց հանդարտիլ ՚ի բարկութենէ զոր էր ծրարեալ ՚ի սրտի իւրում եւ զքէնն այնմ պատանեկին զոր եկեալ էր այցելութիւն. եւ յաւուր միում որոնեալ գտաւ սակաւ ալիւրս որով սպիտակացուց զգլուխ կապկին, եւ թղթեա քսակ մի կապեաց ՚ի յետկոյս պարանոցի նորա եւ ետ զհին գլխակ մի ՚ի ներքոյ բազկի նորայ, եւ կապեաց երկաթեայ տապար մի ՚ի կողիցն նորայ փոխանակ սրոյ, եւ այսպէս զգեցուցեալ զկապիկն տարաւ մեծաւ խայտալով եւ կոչէր նմա մօնսիւր այսինքն պարոն, եւ բաղբանջէր տգիտաբար իբր ֆրանսերէն այնքան զոր այսքան ժամանակ ուսեալ էր ՚ի խօսակցութենէ այցելու յեկելոց, պատահեցաւ տարաբախտաբար զի ՚ի ժամուն յայնմիկ անցանէր ընդ այն պատանին այն եւ ետես համեմատ զօրինակն իւր եւ ամենայն չարութիւնն փոքրիկ Ջէկին որ առաջնորդէր նմա եւ կոչէր ասելով զի բարձրացուսցէ զգլուխն նայեսցի իբրեւ այր ոմն ֆաշօնաբլ այսինքն նորակերպեալ, բարկացաւ պատանին այն. իսկոյն էհան զսուրն յազդերէ իւրմէ եւ չոգաւ առ ողորմելի անասունն ծակեաց էհար եւ եսպան, եւ Ջէկ զոր ոչ ունէր ըմբերելի բնութուն զի տեսցէ հանդարտաբար զայսպիսի բարկութիւն կատարեալ ՚ի վերայ անասնոյ միոյ զոր սիրէր իբրեւ զբարեկամս իւր, վասն որոյ արձակեցաւ ՚ի վերայ նորայ յոյժ կատաղեալ եւ էառ բարկութեամբ զսուրն ՚ի ձեռանէ նորայ եւ մանրեաց, եւ պատանին այն ՚ի յոյժ բարկութենէ Ջէկին անկաւ ՚ի գետնի թէ պէտ վնաս ոչ եղեւ անձին նորայ այլ ցխոտեցան հանդերձք նորա եւ ապականեցաւ ամենայն զարդք հանդերձի նորայ, եւ յայնժամ լուեալ տիրուհւոյն նորա զձայնն աղմկի եկն փութանակի ՚ի վայր` եւ զբարկութիւն Ջէկին պարզապէս տեսանելի եղեւ ՚ի յերեսս նորայ եւ ոչ էր հարկ որոնել այլոյ:

Ջէկս իրաւի յոյժ հնազանդէր տիրուուոյն իւրոյ, թախծեալ եղեւ զոր վիրաւորեալ էր նմա:

Տիկինն հրամայեաց Ջէկին զի առժամայն հայցեսցէ զթողութիւն յերիտասարդէն յայնմանէ` քանզի թարց այնմ ոչ կարէ նա մնալ ՚ի գերտաստանի յայնմիկ, եւ Ջէկս այսմ հրամանին յանդկնեաց, յանձն էառ իրաւի զի բամբասելի էր ՚ի պատճառն գրգռութեան զոր խորհեալ էր առ ՚ի ծաղրել եւ նախատել զբարեկամն տիկնոյն իւրոյ, բայց զոր ինչ արարեալ էր վասն գտանելոյ հատուցումն բարեկամին իւրոյ կապկի, ոչ ինչ մտածէր թէ վասն այն եւս դսրովելի լինիցի եւ ոչ վասն բանիս այսմիկ խոնարհեսցի եւ ոչ առ թագաւորս:

Եւ զայս յանդկնութիւն Ջէկին եղեւ առիթ ՚ի բաց վարելոյն նմա յայնմ տեղւոջէ զոր իրաւի կարի տրտում էր տիկինն եւս առաւել պարոն Ուիլէտն, վասն որոյ Ջէկն ժողովեալ զամենայն հանդերձ իւր ՚ի կապոցս մի եւ ետ հրաժարական ողջոյնն ամենայն ծառայակցաց իւրոց չոգաւ վերստին առնել զարձակութիւն ՚ի բարեգոյթ տեառնէ իւրմէ, եւ այսպէս վերստին Ջէկս երերմաբ շրջէր:

Չեւ եւս էր հեռացեալ ՚ի նոցանէ էհաս ՚ի գաւառ մի զոր բազում զինուորք ժողովեալ առնէին զերդս եւ ժողովէին ՚ի վերայ նոցա բազում մարդիկք, զոր կամաւ ցանկային մտանել ՚ի գործն այն, Ջէկն եւս խառնեցաւ ընդ ամբոխն զոր շուրջ կային ընտրօղ զօրապետին, լսէր ցնծութեամբ զձայն քնարից եւ երգոց, եւ բարեպէս բարձրացուցեալ զգլուխս իւր եւ քայլէր ՚ի նոսայ զոր պարզապէս երեւիւր զի գործն այն ոչ էր նորոգ նմա:

Զօրապետն փութանակի ետես զնա եւ ծանեաւ ՚ի տեսութենէն զի նա էր պարթեւ եւ զօրեղ պատանի, եկն առ նա ձեռամբ հարեալ ՚ի յուսս նորայ հարցանելով թէ կամի եւ ինքն մտանիլ ՚ի թիւս զօրացն եւ ասէ ՚ի տեսութենէ դիմացդ երեւի զի դու պատանի արի ես, վասն որոյ եկ զկնի մեր եւ ոչ երկբայիմ զի ՚ի սակաւ աւուրս դու այնքան կատարեալ զինուոր ես լինելոց որպէս զայլք որք ծառայեցին յաւել քան զմի ամ, առ որ Ջէկս պատասխանս ինչ ետ եւ իսկուն լարելով զփայտն իւր կանգնեալ պահելով զգլուխս իւր եւ ընթանալով ՚ի յամենայն կարգս վարժողութեան մինչ հիացեալ զօրապետին գոչեաց բարձրաձայն տեսանեմ պարզապէս զի դու երբեմն ՚ի զինուորութեան իցես լեալ եւ կարես հանդուրժել հրոյ որսէս մեք: Եւ դու արի պատանի կեցցես երջանկութեամբ եւ ոչ ինչ գործ առնելոյ ունիցիս քան թէ երբեմն պատերազմիլ վասն թագաւորի, եւ քաղաքի քոյ եւ վասն ազգի քոյ որպէս ամենայն այր բարի պարտէ առնել, եւ ՚ի սակաւ ժամանակի ոչ երկբայիմ զի տեսանելոց եմ զքեզ զօրապետ եւ կամ իշխան ոմն ունելով հարստութիւնս զոր կողոպտեսցես ՚ի թշնամեաց քոց:

Ասէ Ջէկն ցզօրապետն ոչ գիտեմ ես զինչ է լինելոց վարձն իմ յորժամ մտիցեմ ՚ի շարս զօրացն, պարտեմ ննջել դժուարաւ, եւ կեալ տաժանմամբ, եւ պարտիմ դնել զանձն իմ ՚ի մէջ վտանգի, եւ եթէ յանցանիցեմ ՚ի պատուիրանաց արբից զգանս բազումս, աղաղակեալ զօրապետին ասէ ուստի փոքրիկ պատանիս այս ուսաւ զայս ամենայն, կարէ սա միայնակ գայթակղեցուցանել զգումարս զօրաց. պատասխանեաց Ջէկն եւ ասէ ո՜չ` ոչ երբէք գայթակղին դոքա վասն իմ, թէպէտ գիտեմ ես զայս, բայց քանզի այժմ զրկեալ կամ յամենայն գործոյ եւ ցանկամ յարաժամ համբաւոյ բարի զինուորի, մարց եւ ես ՚ի գունդս քոյ փութանակի:

Եւ դարձաւ զօրապետն առ նա ասէ արի դու պատանի արի եւ ահա սաղաւարդն քոյ եւ դրամն, եւ իսկոյն ետ նմա քանզի երկնչէր թէ գուցէ զխորհուրդ մտաց նորայ փոխեսցի եւ այսպէս փոքրիկ Ջէկս եղեւ զինուոր:

Չեւ եւս էին անցեալք աւուրս բազում ՚ի ժամանակէն յորմէ հետէ եմուտ Ջէկն ՚ի կրօնս զօրաց, հրաման եղեւ գնտի նորա երթալ ՚ի Հնդիկս եւ Ջէկս չոգաւ ՚ի նաւն զպաշտօն ունելով ինչ նաւավարութեան:

Զայսպիսի կեանք իսկապէս նորոգ թվէր Ջէկին, բայց թէ իւր սեփական արիութեան եւ թէ սրամտութեամբ եւ զգուշութեամբ վերահասութեամբն ոչ զանազանեցան աստ, եւ չէր զաւուրս բազումս մինչ էր ՚ի նաւին ուսաւ կատարելապէս զամենայն գործս նաւավարութեան, եւ զամենայն կերպս ծովային համեմատ բազմաժամանակեա եղելոցն, ՚ի նաւի, եւ եղեւ զի նաւն զոր Ջէկս նաւէր գնաց առ կղզին Կօրմօ զի առցէ անտի փայտ եւ ջուր, կղզիքս այսոքիկ են մերձ ՚ի սահմանս Աֆրիկոյ զոր ՚ի նոսա բնակին սեաւք:

Ջէկն յաճախ գնայր երկիր պաշտօնագետաց եւ տանէր վասն նոցա վառօդն եւ զորսն զոր որսային, ՚ի կղզի անդ էին լերինք յոյժ, բարձունք ծածկեցեալք անտառախիտ ոստավք ծառոց զանազան ազգաց, զոր ոչ երբէք թօթափէին տերեւ նոցայ ՚ի ջերմութենէ օդոյն. ՚ի մէջ այսմ անտառի ուրեք յոյժ դժուարին էր զճանապարհ առնել քանզի եւ լերինքն արգել էին զճանապարհս, դէպ եղեւ զօրապետին յայնմիկ զկնի յորոց Ջէկս գնայր թռչուն մի մեծ յոյժ զոր զօրապետն սպան հրացանիւ իւրով, բայց անկաւ այն ՚ի խոր մի բլրոյ ՚ի ստորեւ լերան միոյ զոր իբրեւ անկար էր իջանել անդ եւ սոքայ ոչ կարէին համբերել առ ՚ի գտանել զորսս իւրեանց, Ջէկն իսկոյն փութացաւ եւ եգիտ զճանապարհ ՚ի միւսում կողմանէ լերին հաւասար եւ սկսաւ իջանել կարծելով թէ անդէն գնացեալ շուրջ զլերամբ գտցէ բլուրն որոյ վերայ անկաւ թռչունն:

Գնաց այսու մտածութեամբ եւ որպէս անծանօթ էր տեղւոյն յայնմիկ թաղեցաւ ՚ի մէջ անտառի միոյ յոյժ ծառոտի տեղւոյ եւ կորոյս զճանապարհս իւր եւ ոչ գիտէր թէ յոր կողմն արդեօք ընթասցէ քանզի անտառն առաւել եւս խիտ լինէր, յետ այնորիկ խորհեցաւ յետս դառնալ բայց այնքան դժուարին էր դարձումն ՚ի յետս որպէս յառաջ երթալն, վասն որոյ հիացմամբ եւ երկիւղիւ աշխատեցաւ զտիւն ողջոյն դժուարութեամբ մեծաւ եւ ոչ կարաց գտանել զընկերս իւր եւ ոչ հասանիլ առ ափն ծովուն եւ ոչ գոնեա տեսանել զծովն, ՚ի վախճանի այսմիկ մերձեցաւ գիշերն, եւ Ջէկն գիտաց զի անկարելի է աշխատիլ գիշերայն զոր ինչ որ կարաց կատարել լուսով, հանգոյց զինքն ՚ի ներքոյ լերան միոյ եւ ննջեցաւ որպէս որ կարէր:

 

Զմնացորդ եւ զաւարտ պատմութեան պահեցաք Աստուծով ՚ի միւս Ազդարարոջն ընծայել:

Լուրք Պարսից:

 

՚Ի յամապատասխանէ միոյ ընթեռնումք ՚ի Բուշեռու թէ Ջաֆարխանի որդին Լօթ Վալիխանն Խօրասանայ եւ Զանդահարայ մեծ զօրքով ելեալ առաջացեալ է առ քրման եւ տիրեալ է զամուրն, եւ մտեալ քրման հանգստի ՚ի նոյն. եւ զօրքն աղվանաց եւ այլից ՚ի ենթ հրամանաց ունի, հանդերձ գեղօրէիւք. բայց շարբաբէք գեօղ մի ՚ի նոցանէ, զոր ունի ամուր մի յորում բնակելոցն մանկունք, կանայք, եւ ինքան տարեալ է ՚ի քրման. իսկ մարդիքսն յուղարկեալ է կրկին ՚ի յամուրն շարբաբեքայ, հանդերձ 500 զօրօքն իւրովք, զի ապահով իցեն զամուրն, եւ զգեօղն շարբաբեք, 3 կամ 4 մանկզիլ հեռիէ ՚ի քրմանայ:

Աղայ Մահմատխանն գնացեալ է ՚ի վերայ ամրոյ որոյ, եւ բազմիցս յուղարեակլ է ասել թէ, ելօք ՚ի դուրս եւ հանձնեցէք զամուրն ինձ, եւս թէ դուք իմս ժողովուրդք էք, էր ոչ հնազանդիք եւ ՚ի դուրս գայք, այլ բնակեցեալքն պատասխանեալ են թէ, ոչ կարեմք գալ առ քեզ, վասն զի մանկունք, զկանայքն, եւ զինչս մեր, են ՚ի քրման, ենթ իշխանութեանն Լօթ Վալխանին, եթէ նոցայն բերել տայցես առ մեզ` գալոց եմք առ քեզ, յանժամ պատասխանեալ են զհրեշտակսն Մահմատխանին թէ, ոչ եւ հարսկ մատուցանիք, պատասխանեալ են թէ տալոց եմք, եւ մատնաւոր ինչ տուեալ են զոր հրեշտակսն Մահմատխանին տարեալ են առ նմա:

Եւ ՚ի մերձենալն աղայ Մահմադխանին, ՚ի զանազան տեղաց է տանէին հարկս ընծայել Մահմադխանին, յայժամ արտաքս ելեալ զբնակիչսն Շարբաբէք ամրոցին, եւ ասպատակեալ զամենայնսն եօթնիցս անգամ յաւելի քան զտուեցեալսն իւրեանց, եւ տարեալ յամուրն, եւ պատգամեն յուղարկեալ առ Մահմադ խանն թէ, առաջ քան զայս ունէինք եւ մատուցինք, եւ այժմ զոր ՚ի յարկաւորութեանսն եմք յաւաքիմք, զցորեանս եւ զգարիս հաց եմք թխելոց, եւ զուխտս մորթելոց եմք եւ ուտիլոց եմք օրհնելով քեզ:

Յետ լուիլոյն Մահմադխանին, առաքեալ է քանիցս հազար զինուորք ՚ի վերայ Շարբաբեք ամրոցին առ ՚ի տիրել. ընդիմացեալ բնակչացն ամրոցին, ՚ի Սուրեն մաշեալ զօրս Մահմադխանին, ոմանք ՚ի փախուստ եղեալ տարեալ են զլուրն Մահմախանին, վիրաւորեալ Մահմադխանն առաջացեալ է առ զամուրն Շորբեք 12 հազար զինուորօք, լուեալ զլուրս զայս Լօթ Վալիխանն, պատուիրեալ է ցեղբօր որդին առաջանալ զօրօք առ զամուրն, յաւաքեալ նորայ 2 թէ 3 հազար զինակալք, յառաջացեալ է ՚ի քրմանայ առ զօրսն Մահմադխանին, յորժամ պաշարեալ էին զօրսն Մահմադխանին յամրոցն, հրամայեաց եղբօր որդին Լօթ Վալիխանին` զի լօրքն իւր բաժանիցեն ՚ի չորսից կողմանց հանկարծահաս եղեալ եւ պատեալ զզօրսն Մահմադխանին ՚ի Սուրեն մաշեալ զամենայնս, եւ իշխանսն բռնեալ, ոման քվիրաւորեալ եւ ոման ողջամբք:

Մինն ՚ի յիշխանաց է Մահմադխան Ղարադօղլի անուանեալ, հարիւր հետեւակօք ՚ի փախուստ եղեալ չոգեալ է առ Մահմադխանն, իսկ ՚ի տեսանելն Մահմադխանին զիշխանն` հրամայեալ է իսկոյն բաժանել սրով զգլուխն նորայ ՚ի մարմնէ, ասելով զի` զիմ 12 հազար զօրքն տարեալ &ի ճակատամարտութիւն աւերեցեր, եւ աժմս ՚ի փախուստ եղեալ զբօթալի լուրս զայս բերեր, յետայնու քանիցս եւս զօրք է առաքեցեալ աղայ Մահմադխանն, բայց սրաճարակ են եղեալ զամենայնսն:

՚Ի բանակն Մահմադխանին սով է անկեալ, եւ ոչ ունին զջուրս ըմբելոյ, մինչ զի մէկ տիկն մին ղուռուշ ոչ գտանին, եւ ոչ կարեն շարջիլ ՚ի տեղւոջէ իւրեանց, քանզի զօրքն համայն ցան եւ ցրիւ են լինելոց:

Զօրքն Լօթ Վալիխանին 6 կամ 7 աղաջ հեռի ՚ի վերայ ջրոյ են իջեւանեալ, որ եթէ զօրքն Մահմադխանին շարջիցեն, ասպատակելոց են, բազումք ՚ի բանակէ Մահմատխանին՚ի փախուստ եղեալ, դիմեն առ Լօթ Վալիխանն:

Սոյնպէս եւ մեծամեծքն Շիրաղայ, Սպահանայ, եւ Քաշանայ, եւ այլիցն:

Մահմադխանն 40 հազար թումանէ պահանջեալ քաշանայ Մահմադ հօսէնէն, զոր Բէկլար բէդի էր կարգէլ Սպահանայ յանցեալ ամի, բայց յայսմիկ տարւոջ հանեալ է յաստիճանէ, եւ այլ ոմն է կարգեալ, ՚ի պահաջնիլն 40 հազար թումանին, պատասխանեալ էր Մահմադ հօսէնն թէ, օտարեմաստ, երթիցեմ ՚ի քաշան եւ հատուցից, յետ ժամանելոյն &ի քաշան, վաճառեալ, զամենայն տունք, այգիք, գեօղք, եւ ողջոյն ստացուածս, իւր զոր բովանդակեալ 30. 000 թուման, ետ ՚ի ձեռս յարկապահանջաց այսինքն մուհասլնոց, եւ ասացեալ էր նոցայ, թէ զմնացորդ են այսօր կամ վաղիւն լցուցանելոց եմ. միամտացուցանել նոցա, երեկոյն ՚ի յընթրիս հրաւիրեալ արբեցուցեալ է զամենեցունսն, յետ յուշաթափօր լինելոյն, ժողովեալ է Մահմադ հօսէնն զամենայն գանձս զոր տուեալ էր, եւ սպանեալ ամենից, առեալ զըննտանիս եւ զմանկունս իւր հանդերձ ստացուածովքն զոր եւս ունեաց, ՚ի փախուստ եղեալ առ Լօթ վալիխանն ՚ի քրման:

Յաղագս Կամապաշտութեան:

 

Այր ոմն ընդ կնոջն երթայր երբեմն ընդ արտորայս եւ ասէ ցնա տեսանես զիարդ գեղեցկապէս եւ պատշաճաբար արտս հնձեալ է, եւ կինն ընդ դիմաբար ասէ, ոչ է հնձեալ այլ խուզեալ է, հակառակ կալով բանից առն իւրոյ, եւ յորժամ այրն ասէր թէ հնձեալ է, եւ կինն թէ խուզեալ է, բարկացեալ առն ընկէց զկինն ՚ի ջուրն. Արդ իբրեւ այլ ոչ կարաց խօսել էհան զձեռն ՚ի ջրոյն նշան տալով մատամբք ՚ի կերպ մկրատի ցուցանելո վմինչեւ ՚ի մահ թէ արան խուզեալ է:

Այսպէս յատուկ է կամաշապտից երբեմն (թէ եւ իմանալով զճշմարտութիւն եւ զստոյգութիւն խօսակցաց իւրեանց ) պինա կալ ի վերայ առաջին (եւ այն գուցէ կամ տգիտաբար եւ կամ պատահաբար ) այութեանց իւրեանց, յորմէ ոչ լինէ խաղաղութիւն երբէք, այլ ներհակն կռիւ, եւ հակառակութիւն, եւ յորմէ Աստուած խոհեմք հարկիւ յեռանան:

 

Սրբակրօն Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան:

 

Քաղաքավարութեամբ պատիւն զոր ընկալաք ՚ի քէն թէ ես եւ թէ երկու բարեկամաբար գրեցեալսն իմ առ ազդարարն ետ ինձ համարձակութիւն հաստատիլ ՚ի մտի զհաճութիւն քոյ, եւ որպէս եւ ես համարիմ պարծանք յարաժամ լինիլ ընկերակից, բարեկամ եւ խօսակից բարեաց, այսպէս կրկին համարձակեալ մատուցանեմ բան ինչ առ նոյն Ազդարարն, որ յուսամ գուցէ նաեւ զայս զպատիւ նախընթացից իւրոց:

Յուսամ յաւել եւս զի մի թուիցի քեզ լինէն համարձակութիւն, եւ մի համարեսցես իբրեւ անարժան (որոյ հաւաստութիւնն անձամբ խոստովանիմ) մնալն իմ յազդարարին քոյ յարյժամ բարեկամ եւ որբութեան քոյ միշտ խոնարհ:

 

՚Ի Մադրաս համիրայ 30: 1794

ՈՒՐԱԽԱԿԻՑ

 

Նմանեալ Ազդարար հարց խոհակա       նաց.

որք յետ կրթելոյ զաւակաց իւր                  եանց.

ըստ սովորութեան նախնեաց մեր հը    նոց.

ածեն զնոսա հանդէսս գիտ                       նոց:

Թարց երկնչելոյ կամ կասկածա                նաց.

թողուն զնոսայ ճառ զէակա                       նաց.

եւ տեսանելով նոցա կատա                       րեալ.

ցնծան ՚ի սրտի յոյժ փառաւո                     րեալ:

Ըստ այնմ եւ արդ ես գոլով բարե              կամ.

տեսանելոյս քեզ զայս երկրորդ ան          գամ.

կատարելութեանդ ցնծացայ հո               գով.

եւ այսպէս ցանկամ գոլ քեզ աստու        ծով:

Ապա ուրեմն այժմ եւ ինձ հար                   կէ.

հանել զսիրտ քոյ ՚ի տրտմութե                 նէ,

զի մանկութիւն քոյ անփորձառու                       թեամբ.

մի նուաճիցէ զքեզ դառնու                         թեամբ:

Լուր որպէս լուար եւ այժմ յաւե                լի,

զի ատօղաց քոց եղեր սիրե                        լի,

թէ եւ շրջէիր երկիւղածու                            թեամբ:

այլ գրկեցին քեզ կարի հաճու                    թեամբ:

Արդ այժմ զոր գտեր շնորհ հաճու             թեան,

եւ ոչ սակաւուց այլ թէ բազմու                 թեան,

՚ի միտ ած ուրեմն նախկին իմ զը              րուց.

զոր ասացի քեզ սակս ուղիղ վա              րուց:

Ասացից նաեւ քեզ զայս ինչ ծա                 ծուկ,

զի բարեկամաց կանօն է յա                        տուկ,

կատարելութեանդ բազումք նախան     ձին.

գովեն ընդ միմեանս զքեզ առան               ձին:

Լսելով քոյ զայս մի բարձրամը                   տիր.

այլ խոնարհութեամբ լեր դու թագա       դիր,

քանզի ըստ բանի աւետարա                     նի.

խոնարհն յաճախ տանի երա                    նի:

Կալ զխոնարհութիւն զոր այժմ ասա      ցի,

կապեա պնտութեամբ քում պարանո   ցի,

գնա ՚ի շաւիղս բարեպաշտու                    թեան.

մի երկմտցես դիպիլ բարու             թեան:

Արդ ասացից քեզ թէ վասն է՞ր ծը              նար.

եւ է՞ր անուն քոյ եդաւ ազդա                     րար,

զի ճանաչելով դու զանձին քոյ                  հարկ.

մի անուանիցիս իբր անուն դա                տարկ:

Ազդառնել պարտիս դու որդւոց                հայոց,

ներկայ աւերումն եւ փառք անցե             լոց,

եւ միշտ յորդորել նոցայ արթը                   նուլ.

զվարս նախնեաց յանձին զգե                    նուլ:

Թէ ոչ անսացին խրատուց սր                   բոց,

գոնեա լուցեն զաղաչանաց                        քոց,

նա եւ աղաչեա առ Տէր ցաւա                    գին.

զի ներշնչիցէ մեզ զՍուրբ Հո                       գին:

Գոհութիւն անբաւ փառաբանու             թեամբ,

եկ նուիրեսցուք յոյժ խոնարհու               թեամբ,

տուօղին շնորհաց եւ ողորմա                   ծի.

զի ազգիս մերոյ հայել գթաս                       ցի:

Յարուսցէ ՚ի մեզ զԵսայեայ նո                  րոգ:

զի զկամս իւր ցուցցէ քարո                        զօք,

կամ Երեմիայ ողբալ դառնա                       պէս.

տեսանողացն մեզ ասել քաղցրա             պէս:

Այս ազդ զոր տեսեր ունէր նախա                        գուն,

յոյժ փիլիսոփայս հմուտ բանի                  բուն,

բարկացեալ արդ Տեառն ջնջեաց զամե  նայն.

ոչ թողեալ զանուն եւ ոչ ըզնը                    շան:

Յետեւեալ Յօնան իբր ՚ի փոր կի               տէ,

զապաշխարութիւն զմեզ ուսուս             ցէ,

տգիտութենէ գուցէ զ ի դարձ                     ցուք.

եւ իբրեւ այլոց փառաւոր    կեց                 ցուք:

Զինչ օգտիցիմք մեք յարութեամբ նո       ցին,

զի զհոգիս իւրեանց ՚ի գիր անցու            ցին,

ըզաստուածաշունչ գիրն այն ասեմ        նուրբ.

որ չէ լոկ պատմիչ այլ սուրբ, սուրբ, եւ սուրբ:

Օրհնեալ եղիցին բանիցն յեղի                    նակ,

որք թողին զայն մեզ բարի օրի                   նակ,

նա տայ ճանաչել մեզ որդւոց մարդ         կան.

զգերագոյն պատճառն այն գեր բնա        կան:

Թէ իցէ ՚ի մեզ սէր ուսումնա                       կան,

գրեանս որ ՚ի նմա է յոյժ բաւա                  կան,

քանզի ուսանէ ընթերցօղ նո                      ցին.

օգուտն հոգոյ եւ զշահ ան                          ձին:

ԸՆթեռնլոյ զայն ոչ երբէք ջա                       նամք,

եւ թէ ընթեռնումք ոչ ինչ իմա                     նամք,

ոչ ասեմ մանկանց այլեւ զծե                      րոց,

որք ոչ իմանան զբան ինչ գը                      րոց:

Վասն այն կարօտմք սաստիկ պապակ  մամբ,

հմուտ ուսուցչի կատարեալ ուս             մամբ,

զի ցուցցէ նա մեզ շահ ուսանօ                 ղաց:

Զայսպէս ցանկութեամբ Ազդարար         հայոց,

՚ի մանկութենէ հասայ ես ծե                      րոց,

ոչ երբէք տեսի մեզ զայնպիսի                   ոք.

որ հնարիցէր ըզբան ինչ նո                        րոգ.

Եւ ոչ հաւատամ թէ լիցիմ ար                     ժան,

նայիլ այսուհետ եւ զայսպիսի                  բան,

քանզի ըզմեծ մաս աւուրց իմ ան             ցան,

զայսպիսի անձինք ոչ երեւե                       ցան:

Տեսի դառնութեամբ բազմաց տգի           տաց,

որք անգոսնէին ուսումնասի                    րաց,

թէ մանուկ երբեմն ջանայր ուսա             նել,

սպառնային այնց յինքեանց աքսո           րել:

Մի համարիս չար զոր ինչ ասա                ցի,

զի ըզբնութիւն ազգիս քեզ ցո                    ցի,

որ գոլով եւ մեք մի ՚ի նոցա             նէ.

ըզքեզ գանկատեմ վարուց յանցա            նէ:

Արդ որովհետեւ քեզ էհաս վի                    ճակ,

քարոզելոյ մեզ որք բարեաց                       իջաք,

ուրեմն խորհեաց դու հնարագիտու      թեամբ,

եւ ասա այսպէս յոյժ խոնարհու              թեամբ:

Ո՜վ հայրք ընչաւէտք օրհնեալ զաւա        կօք,

սնուցէք նոցա գիտութեան ծաղ               կօք,

եւ իբրեւ կտակ զայն աւանդե                    ցէք,

եւ թոռանց ձերոց բաշխել խնդրե             ցէք:

Դատիւ տուք հմտաց որք ՚ի ձեռն ճգա   նաց,

հասին գիտութեան ազնիւ շընոր             հաց,

օգնական լերուք նոցա ըզկա                     րիս.

զի նոքա թողցեն իմաստ աշխար             հիս:

Արարէք երրորդ հայր որդւոց ձե               րոց,

զի կատարեսցին ըստ բանի ծե                 րոց,

քանզի դուք ետուք զնիւթ մարմնա          կան.

իսկ նոքա բաշխեն զհոգի բանա               կան:

Մի լոկ հաւատայք ջանի ուսուց               չին,

այլ եւ դուք լերուք հայեցողք նո                ցին,

այն զի օտար են ձերոց արբունք հասա կաց.

եւ չեն մանկունք ձեր արբունք հասա    կաց:

Ասասցես եւ մարց այսպէս հատկու       թեամբ,

պճնել դստերաց առաքինու                       թեամբ,

տալ նոցայ զճաշ զվարո բար                     րիս.

եւ պարկեշտութիւն յարաժամ ընթ          րիս:

Ուսումն դստեր ո՜վ ծերոնի                         մայպ,

եւ մի իսկ քեռ քոյ երբէք հաւա                   տայր,

զի դժուար է յոյժ զուսումն դս                   տեր.

եւ բազումք ծնօղք տեսի անհամ              բեր:

Ամօթանք է յոյժ մարց հանճարե                ղաց,

զանհարմար վարս անկերպ դստե          րաց,

այնպէս եւ տղայոց չունողաց զու                       սում.

կրէ հայր նոցա պարսաւանք բա              զում:

Եւ յետ ասելոյդ ծնողաց հատկա              պէս,

դարձ առ ծնեցեալսն ասա քաղցրա         պէս,

ոչ շատ զըրցօք այլ լեր կարճա                   բան.

զի ունին ծնօղք լսել զամե                            նայն:

Ո՜վ երիտասարդ յոյս ծնողաց                     քոց,

մի կարծեր ունայն խրատս ծե                   րոց,

համարեալ նոցա իբրեւ ծերա                    ցեալ.

խօսեն զանազան խելագարե                    ցեալ:

Դու կարծես նոցա լինիլ խելա                    գար,

նոքա իսկ դիտեն գոլ քոյ յոյժ ան               կար.

զի անցին նոքա ընդ այն զոր դու              ես,

եւ ուր են նոքա դեռ դու ոչ գի                    տես:

Վասն այսորիկ լուր խրատու նո              ցին,

զոր ուսուցանեն եւ զոր ուսու                 ցին,

զի զփորձ նոցա ՚ի յաշխարհի                    աստ.

լսելով քոյ զայն լինիցիս ըըզ                        գաստ:

Եւ դու օրիորդ զարդդ համայն                   ից,

համեստութիւն կալ քեզ ընկերա              կից,

ննջեա ՚ի մահճի զուտ պարկեշտու         թեան.

պճնեա քեզ զարդիւք առաքինու              թեան:

Ընդունայն լիցին ակունք ամե                   նայն,

եւ գեղեցկութիւն կարի ան                         նման,

թէ ոչ լինիցիս որպէս աստ                          ցի.

համեստ եւ պարկեշտ եւ առաքի             նի:

Հայեաց քաղցրութեամբ առ մայր քոյ եւ տես,

զի պարծն փառօք ունելով              զքես,

ունկնդիր նմա քաղցրաբար խրա             տու,

զի նոյն օրհնութիւն ստացիս եւ               դու:

Այլ եւ Ազդարար ասա ծընո             ղաց,

խոհեմ նկատմամբ զայս ընթերցօ            ղաց,

զի զոր ասացեր նոցա միա                         բան.

է սակաւ մի մասն եւ ոչ ամե                      նայն:

Վասն այն զոր թողեր լիցի բաւա               կան,

զոր ցուցեր մանկանց բան խրատա        կան,

լսել թնօղաց ՚ի բանս ամե                            նայն.

որ է գլխաւոր եւ խրատ մի                         այն:

Զի թէ լինիցին ծնօղք իմաս              տունք,

նա եւ ունիցին հնազանդ ման                   կունք,

ըզփորձառութիւն այնպէս ծնօ                 ղաց.

Լցէ զցանկութիւն խորհուդ հայցօ           ղաց:

Յետ ամենայնի խնդրեա թողու                 թիւն,

մի համարել զայս համարձակու              թիւն,

զի զոր ասացեր ոչ է առ գիտ                      նոց.

այլ թէ օգնական անկիրթ տղայ                  ոց,

Խոստացիր նաեւ ասել մշտա                    պէս,

մանկանց սոյնպիսեաց բան խրատա    պէս,

ոչ սպառնալով նաեւ ոչ գա                                    նիկ,

այլ թէ քաղցրաբար եւ զայս ինչ յի            շեաց,

զի երկայն զրուցն նեղէ լսե                          լեաց,

վասն այս տուր աւարտ բանիս այսո     րիկ.

ժտեա համայնից կեանըս երջա                նիկ:

 

Ես որպէս էի եւ այնպէս մնամ

Ազդարար հայոց քեզ միշտ ԲԱՐԵԿԱՄ

 

Առած Եզօբոսի սակս խորհրդոցն մկանց:

 

Տեսանելով մկանց զի զբովանդակ աւերումն եւ կործանումն իւրեանց յառաջանայր ՚ի կատուէ եւ զի զերծանիլն իւրեանց ոչ գոյր ճար իմն, ՚ի հանդէս ժողովեալ խորհուրդ արարին թէ որով հնարիւք զերծանիցեն, ոմանք նրբազննինքն ՚ի նոցանէ ասացին թէ ոչ գոյ այլ իմն ճար բոյց ՚ի կապելոյ զանգակ մի ՚ի պարանոցէ կատուին զի ՚ի մերձենալն զգաստասցուք ՚ի ձայնէ զանգակին, գովեցին ամենեքեան զառաջադրութիւնն եւ յօժարեցան: Այլ ՚ի յընտերելն զկատարօղ բանին դառնացան, վասն զի ամենեքան ՚ի միասին` եւ իւրաքանչիւրն հատուկ` երկնչէին մերձենալ նմա, եւ այսպէս սնոտի դատողութիւն նոցա աւերեցաւ, երկչոտութեամբ իւրեանց եւ ինքեանք մնան մինչեւ ցայսօր ՚ի ներքոյ լծոյ եւ դողութեան:

 

Բարոյականութիւն առակիս

 

Բազմիցս տեսանեմք ՚ի հանդէսս դամարճակաց խորհել դիւրապէս զելս բանից եւ դժվարութեանց, այլ կամ զխորհեցեալսն նոցա է իբրեւ անկարելի եւ կամ ինքեանք անկար գործելոյ զոր ինչ մտածմունս իւրեանց տնօրինեաց, զոր յարաժամ հողմահոս լինի զխորհուրդն եւ նինքեանք մնան ՚ի մշտատեւ հպատակութեան:

Ո ՜վ դու ընթերցօղ ըզխորհուրդ բանիդ,

հանդարտ ընթերցմամբ բարւոք առ ՚ի միտ:

 

*************

Դատողութիւն քրէական մեղաց աւարտեցաւ նօվեմբր 28 որ է համիրայ Դատապարտեցեալքն ամենեքեան ընկալան զվճիռ ըստ համեմատ մեղաց իւրեանց եւ պատուելի Լարդ Հօբէրթն մի եւ նոյն ժամանակի ասացեալ է դատապարտեցելոցն այսպէս:

 

ԹՈՄԱՍ ԲԼԵԿ

Թէեւ նախագուն խոստովանութիւն քոյ եղեւ ՚ի յայսպիսի ժամանակի` զոր ընդունելութիւն քոյ զմեղն քոյ թուի յաւելի յառաջացեալ ՚ի տգիտութենէ սակս արբեցողութեան քոյ` քան թէ խոհեմ գիտմամբ վասն ահագնութեան մեղաց քոց, եւ կամ մանաւանդ ցանկութեամբ վասն տալոյ ՚ի քէն կարելի հատուցումն գործեցելոյդ, սակայն յուսամ զի յետեւեալ յայտարարութիւն քոյ իցէ յաւելի բղխեցեալ ՚ի խղճմտանաց քոց` վասն մեղացդ` եւ անկարութենէ քոյ տանելոյ զծանրութեան նորայ, քան թէ ակնկալութեամբդ զոր յայտնեցեր դատաստանի ՚ի յանդիմանութեան քոյ զի խոստովանութիւն մեղաց ընդէմ հասարակ օրինաց ապրեցուցանելոց է քեզ ՚ի պատժոյ զինուորական մեղաց, վասն զի հաւաստի եմ զի միայն թեթեւութիւն մեղացդ զոր կարես անձամբ տալ` պիտոյ է ելանել ՚ի ճշմարտութենէ զջղմանց քոց:

Ասացեր դատաստանի զի ՚ի գիշերին զոր կրակեցեր տարաբախտ հրացան քոյ զոր պատճառեաց զմահ առն զորոյ մահուանէն դատապարտեցար` կրակեցեր յաւել եւս մի անգամ բայց ոչ գիտես եթէ վնաս ինչ արար ումեք թէ ոչ, որովհետեւ ունիս սակաւ ժամանակս պատրաստիլ վասն յայնմ վաղճանի զոր դու բերեր ՚ի վերայ անձին քոյ, հարկաւոր է ինձ ասել քեզ, եթէ դեռեւս ոչ գիտես, զի երկրորդ արձակումն զոր խոստովանիս գոլ արարեալ եղեւ պատճառ մահու ձիապահի միոյ պարոն Ռօբօկին, այսպէս անհամեմատ խելագարութիւն քոյ եւ անիրաւութիւնն` զրկեաց ՚ի կենաց երկու ստեղծուածակցաց քոց ՚ի միում գիշերի:

Աշխատիլ մտօք ՚ի վերայ մեղաց այսքան սարսափելոյ` կարծեմ բոլորովին անհարկաւոր է, բայց տրտմութեամբ բռնադատեալ եմ ասել զի որպիսութիւնն զոր յայտնեցաւ ՚ի դատողութեան Օվէնի, նաեւ ՚ի այս դատողութեանս, մտածութիւն մի թուի զի մտեալ է ՚ի միտս յոմանց, զի սպանումն երկրականի միոյ չէ համեմատ քրէական որպէս եւրօպացւոյ միոյ, զայսպէս խորթ եւ անբնական մտածութիւն եթէ չէի լուեալ ստորասութիւնն Թօմաս Բլէկին ՚ի դատաստանիս յայսմիկ չէի հաւատալոց երբէք թէ կարելի է գոլն: Պատիժն զոր դու կրելոց ես, յուսամ ունիցի բարի ներգործութիւն ՚ի վերայ մտացն այնց որք խաբեն զանձինս իւրեանց յայնպիսի մտածողութեամբ, եւ մուծանիցէ զմիտս ամենեցուն զայն բարոյականութիւնն` զոր չէր պարտ երբէք նոցա մոռանալ, այսինքն ամենայն հոգի եւ անհատ որք ունին երջանկութիւն բնակելոյ ՚ի ներքոյ օրինաց բրիթանիացւոց, ամենայն ժամ պարտին վայելել զքաղցրութիւն եւ զշահ պահպանութեան նորա, եւ այժմ եւս գործածութեամբ յայնմ բարոյականութենէ զոր պարտաւորիմ ասել զխիստ վճիռն օրինաց ՚ի վերայ քոյ:

 

Ջան Դիգնում եւ Թօմաս Էռօլ

՚Ի վերայ մտաց այնքան թանձրացելոց որպէս ձերն երեւի գոլ, սակաւ ակնկալութիւն կարէ պահիլ մուծանել ՚ի նոսա որոք բան զոր կարելի է ասել ձեզ. այլ ինչեւիցէ հարկ ՚ի վերայ իմ կայ ասել ձեզ զի ունիք փոքր ժամանակս ապրելոյ` եւ զի ունիք դուք երկայն համար աւարտելոյ, եւ զի` եթէ դուք ոչ զսպեսջիք զանձինս ձեր եւ ջանաջիք ՚ի սակաւ կեանս զոր ունիք հաստատելոյ խաղաղութիւն ընդ Աստուծոյ եւ ընդ մարդկանց, գնալոց էք յաշխարհէ այնպիսի ծանրութիւն մեղաց ունելով ՚ի վերայ գլխոց ձերոց, զոր յոյժ սարսափելիք են պարագայք բանին մուծանել ՚ի թիւ գրութեան:

Մտաք դուք ՚ի կրօնս իմն ազնիւ եւ պատուելի ամենեցուն որք են ՚ի նմա եւ որք կատարեն զգործ հարկի իւրեանց, անարգանք եղայք դուք ՚ի կրօնին յայնմ, եւ ՚ի նոյն ապաշնորհութեամբն` մտածելով զի սակաւ մարդիկք ոչ կարէին գործել զայսքան մեղս դուք յատկապէս անիրաւութեամբ բերիք չար համբաւ եւ ամէըանս ՚ի վերայ կրօնակցաց ձերոց:

Յաճախութիւն զերծանելոյ ձեր յայնմ պատժոյ զոր յոյժ առաջ քան զայս պարտ էր ծածկեալ իցէր ձեզ` փոխանակ զգուշացուցանելոյ ձեզ յաղագս ապառնի մեղաց, սրտապնդեալ է ձեզ գործել նորագոյնս եւ այն յաճախապէս, բայց ՚ի ներքոյ առողջարար օրինացն որ կամք թէ եւ քաղցր են եւ հանդարտ ՚ի ընդհանուր տեսակս իւրեանց, են նա եւ համեմատաբար անողորմ յորժամ յարկաւորի, եւ հաւատով է զի ՚ի վաղճանի ածելոց են ՚ի յայտ զդիտումն իւրեանց:

Քաղցրութիւն նորա ոչ խնայեաց ՚ի ձէնջ բաւական ժամանակ սակս վերանորոգութեան ձերոյ, եւ այժմ պարտիք փորձ առնուլ զսարսափելի ներգործութիւն անողորմութեան նոցա:

****************

Համիրայ 5 աւուրն երկու շաբաթի կախեցաւ Թօմաս Բլէկն որ էր մարդասպան որպէս ՚ի վճռոյ անտի իւրոյ յայտ է:

 

Համիրայ 9 աւուրն ուրթաբի կախեցան երկոքեանքն այնոքիկ Ջան Դիգնում, եւ Թօմաս Էռօլ, սոցա ասեն լինիլ այրքն այնոքիկ որք քանի ամսով յառաջ մտեալ էին ՚ի տունն Պարոն Կարապետ Մուրադխանի գիշերայն, որք զերծեալ ՚ի մեղաց, յաւելեւս մեղանչեցին, եւ ՚ի վաղճանի դատապարտեցան որպէս ՚ի վճիռս իւրեանց տեսանի:

Կախումն սոցայ ոչ եղեւ ըստ նախընթաց կախեցելոցն, այլ եղեն գունդն այն որոց միաբանութենէ էին եւ սոքայ, նաեւ երաժիշտք զօրացն երգելով զհանդարտ եղանակս եւ կային շուրջ զփայտիւն մինչեւ մերձենալ մահապարտացս որոց բերէին ՚ի վերայ կառաց կովոց, եւ ՚ի մերձենալ նոցա առ փայտն կանգնեցան ամենայն գունդն ուղիղ եւ նոցայ տարեալ ՚ի մէջ իւրեանց հատուցին ամենայն գունդն ուղիղ եւ նոցայ տարեալ ՚ի մէջ իւրեանց հատուցին ՚ի ներքս փայտին, զօրապետք գնդիս հեծեալք ՚ի ձիս շրջէին այսր եւ անդր հրամայելով զօրացն ըստ կարգի իւրեանց, մերձեցաւ առ մահապարտսն զքահանայն անգլիացւոց քարոզեաց նոցա զղջալ կատարելապէս, եւ յետ բանիս կանգնեցուցին զնոսայ զի կապեսցեն զչվանն ՚ի փայտէն, ամենեքեան լռութեամբ կային եւ այնքան սարսափելի էր տեսիլքն մինչ գրեթէ դողային ոսկերք տեսանողաց, յատկապէս զտխուր եղանակս քնարից որ յաւելի ահագինս ցուցանէր հանդէսն քան զխակութիւնս մեր օրինակել կարէ գրչաւ:

Մի ՚ի նոցանէ թէ ՚ի պատճառն երկիւղի, եւ թէ ամօթոյն, կարէ ասել մեռեալ էր նախագուն, զի միայն շնչելն էր կենդանոյ, իսկ միւսն յաւելի սրտապինտ, ՚ի կանգնեցուցանելն նորայ սկսաւ իբր քարոզ ինչ կարդալ, որ հեռի գոլն մեր ոչ կարացաք իմանալ զբանն, այլ ըստ ասից բազմաց ասեն քարոզեալ է զինուորակցաց իւրոց զի մի գործեսցեն զանիրաւութիւնս յետ աւարտելոյ զբանս իւր վարեցին զկառսն եւ կախեցին զնոսա զոր ՚ի միջոցի երկու րոպէի դադարեցան:

Եւ յետ իբրեւ քսան րոպէի կախելոյ նոցա, զօրապետ գնաին ՚ի վերայ ձիոյ սկսաւ քարոզ ինչ կարդալ ՚ի լուր ամենայն զօրացն դիտաւորութիւնն միայն այս, զի տեսանելով զբախտ եւ զամօթ կախեցելոցն զսպեսցեն զդաղանաբարոյ վարս իւրեանց, եւ ՚ի յաւարտելն քարոզիս հրամայեցին զօրացն բաժանիլ ՚ի դասս դասս, եւ այնպէս հանդարտ ընթացիւք եւ քաղցր եղանակաւ երաժշտոցն մտին ՚ի յամրոցն եւ սփռեցան բազմութիւնք ՚ի տեղոջէն:

 

Սրբակրօն Տէր Յարութիւն Շմաւօնեան:

Որովհետեւ արժանի եղաք նախ ես եւ ապա Ազգն Հայոց միջնորդութեամբ քոյ ունիլ զդգանձարանն Ազդարար, որ թողլով զբարութիւնս յայսմ ներկայիս` պահէ զյիշողութիւն գլխաւոր բանից եւ գործոց վասն ապառնեաց, վասն որոյ պատէ մեզ ամենեցուն օգնական լինիլ այնմ եւ ջանալ զոր ինչ արժանաւոր պահելոյ` գնել ՚ի նոյն գանձանակի, վասն այսորիկ զդիպումն եւ զպատահումն անցեալ ճանապարհորդութեան իմոյ ՚ի Մանիլուց դառնալն առ Մադրաս, զոր գրեալ այսու մատուցանեմ թէ եւ այժմ յայտ է ամենեցուն` այլ յուսամ գրելովն ՚ի յԱզդարարին արժանի ա րասցես զայն մնալ վասն ապառնեաց ներելով զզանազանութիւն ոճոյ գրութեանն, որով պարտաւորելոց ես զիս շնորհնկալութեամբ:

Որ եմ սրբակրօնիդ խոնրահ եւ հնազանդ

(ձեռնագրեալ) ծառայ Պետրոս Յարութիւնեան:

՚Ի Մադրաս Համիրայ 201

1794:

 

Վալաջայ անուանեալ նաւն ենթկառավարութեան Ռօմէնթին, ՚ի թուին 1793 շաբաթ 15 երրորդին ելեալ ՚ի Մադրաս քաղաքէին անվնաս խարսխեաց ՚ի Մնիլայ, որոյ բանապետն (այսինքն սուպրկարգն) էր Պարոն Աստուածատուր Տէր Ստեփաննոսեանն, յետ աւարտելոյն զգործածութիւն, ՚ի թուին 1794 արամ 16երրորդին ժամանեցաք ՚ի Մալաղայ, եւ յետ միւսում աւուր ելեալ ՚ի Մալաղուց առ փուլպինանդ, վասն ներհակութեան հողմուն ոչ կարացաք մտանել ՚ի Փուլպինանդ, նահապետն մեր փոխարկեաց զճանապարհորդութիւնս առ Մադրաս, ովդան 19երրորդին մերձ աչինու առաւօտեան 3 ժամու զոր կառավարութիւնն նաւոյն էր ենթ հրամանաց մստր Մարկլէ, երեք ղեկավարք որոց երկուքն ֆրանսիսք էին (մինն Գաֆ անուանեալ իսկ միւսն Ռըսուլ) եւ միւս մինն Մանիլու երկրական այսինքն ինդի, ջանէր անուամբ, նաեւ մին եթիւպացի այսինքն քաֆրի Ջաւջ կոչեցեալն, հանդերձ չորս եւս Մանիլու երկրականաւն, զոր բովանդակին 8 հոգիք, միախորհուրդ եղեալ մաոր Մարկլէ Աղտնին ՚ի վերայ վանդակի հաւուց, եւ ապա յիշեալ Գաֆն եւ Ջանն սուսերամերկ մասն ՚ի սենեակ նաւապետին յորժամ ամենեքեան ՚ի քուն էին, գոլով ադն Բօմէնթ նաւապետն եւ Աստուածատուր բանապետն երկուցունցն եւս ծակոտեցին, եւ ելեալ արտաքս գնացին դէպ ՚ի վեր նաւոյն, յայնժամ ՚ի բողոքմանէ Բէմէնթին երկրորդ նաւապետն մաոր Մաքին իսկոյն զարթեաւ` եւ դիմեաց առ ՚ի վերն ուր էին սպանիչքն, տեսանելով նոցա զՄաքին արձակեցան ՚ի վերայ նորայ եւ սպանանեալ ընկեցին ՚ի ծովս հանդերձ երկրորդ եւ երրորդ նաւապետովն, եւ նաւապետն Բօմէնթ սուսեր ՚ի ձեռս առեալ կամեցաւ ելանել առ դաւաճանսն` բայց արգելեցին նմա առաւել եւս խոցելով զոր պարտաւորեցաւ դառնալ առ տեղին իւր, յայնժամ զերկուս հրացանս արձակեցին ՚ի վերայ նորայ այլ նա զերծեալ եմուտ ՚ի սենեակն իւր:

Գոլով ես ՚ի փոքրիկ սենեակի իմում եւ Ջան Ըռօչն իւրում մահճի, ոչ տեսան զմեզ սպանիչքն եւ ՚ի յելանելն նոցա ՚ի վեր կամեցան սպանանել զՍէրէնդն այսինքն վերակացուն գործունեացն, այլ ինքն ինքեան անկաւ ՚ի ծովն հանդերձ մի գործծակալաւն զոր երկոքեանն լողալով յայս կոյս եւ յայնկոյս նաւոյն ընբռնելով ելին ՚ի վերայ նաւոյն գաղտնաբար եւ զերծան:

Յետ այնու, Անտօնի Դանիէլ անուանեալ այր մի սպասաւոր, կոչեցին ՚ի վեր եւ հրացանիւ սպանանեցին եւ ընկեցին ՚ի ծովն:

Եւ կալան զդուռն ներքնատան եւ եղեն իշխօղք նաւոյն, Ջան Ըռասն մի ՚ի ճանապարհորդակցացն ՚ի տեղւոջէ իւրմէ ոչ ել արտաքս այլ ՚ի նոյն թաքստի մնաց եւ սպանիչքն մոռացեալ էին նմա:

Աստուատուրն եւ Բօմէնթն որ բազում վէրս ունէին անկան ՚ի վերայ մահճացն իւրեանց արնաթաւալ, զոր այլ եւս շարժիլ ոչ կարէին, նոյն ժամանակի բացան զդուռն եւ կոչեցին զՊավլօ սպասաւորն Աստուածատրին եւ ետուն նման սուր մի զի ընկերակցիցէ չարագործութեան իւրեանց, բայց նա ոչ յանձն էառ ասելով ես ղեկավարութիւն գիտեմ զնոյն գործելոց եմ վասն ձեզ առ որ հաճեցան եւ ետուն նմա զպաշտօնն այն, ՚ի մէջ յայսմ ողորմելութեան մնացաք մինչեւ առաւօտեան 5 ժամոյն, յայնժամ վերստին բացան զդուռն եւ կոչեցին սպասաւոր Բօմէնթին Կօվջի անուանեալ յուսատրելով նմա չսպանանել, յետ ելանելոյ խղջոյն արձակեցին հրացան մի ՚ի վերայ նորայ, բայց ՚ի բերմանէ բախտին խոցեցաւ զոտն նորայ եւ անկաւ` յայնժամ դիմեցին առ նա սպանանիլ որով ինչպէս հնարելով յինէն անծանօթ է բայց անկաւ ՚ի ներքնատունն եւ թաքուստ եղեւ:

Սպանիչքն յուղարկեցին մի ՚ի գործակալացն տեսանել զկացութիւնն մեր, զոր դարձաւ եւ պատմեաց զողորմելաբար կացութիւնն մեր, Ջան անուանեալ խոհարար մի ազգաւ ֆրանսիս եկն ՚ի սենեակ նաւապետին եւ տեսաւ զամենիցս, յայնժամ ես եւ Ջան Ռօչն անկաք առ յոտս նորա եւ աղաչեցաք նմա բարեխօսել վասն մեր ամենիցս զի մի' ՚ի զուր սպանանիցեն, առ որ խոստացաւ կատարիլն:

Յետ նորա ՚ի վեր գնալոյն` կոչեցին եւ զիս, եւ ես զմահն առաջի աչացս ունելով ելի առ նոսայ եւ տեսի չորս հրացան պատրաստի կալեալ առ յիս ունէին, անկայ առ յոտս նոցա իւրաքանչիւրոցն առանձնակի, խնամով Տեառն խոստացան զի չեն սպանանելոց եւ ոչ ումեք, յայնժամ վերստին դարձաւ խոհարար բարեխօսն մեր առ սենեակն առ ՚ի դնել բուժ ՚ի վերայ վիրացն Բօմէնթին եւ Աստուածատրին զոր յետ բարեպէս կատարելոյն շնդեաց կտաւաւ զվէրս նոցա, բայց Աստուածատուրն վասն երկիւղին եւ ուժգնութեան ցաւոյն սկսեաց ործալ զոր յայսմանէ եղեւ պատճառ յաւել եւս բացումն վիրացն եւ արձակումն արեան, վերջապէս զի յայս ողորմելութեան մնացաք մինչեւ զնաւն մեր տարան Փուլվէ, եւ անդ արկին զխարիսխ եւ մնացին սպանիչքն մեր մինչեւ ցմիւս առաւօտն, այլ ՚ի նոյն գիշերի 3 ժամուն խղջուկ Աստուածատուրն հանգեաւ ՚ի Տէր, եւ ՚ի յայգանալն պատանեցին զդին նորայ եւ ընկեցին ՚ի ծովն, եւ ապա դաւաճանն զնաւակն նաւոյն արկին ՚ի ծովն եւ առեալ զամենայն յարկաւորութիւնսն ուղարկեցին քանիցս գործակալ առ սենեակն նաւապետին անդ եղեալ զերիս սնդուկ մառչիլն բերել ետուն եւ արկին ՚ի նաւակն, եւ իւրեանք մետասան հոգիք մտին ՚ի նաւակն, եւ նաւն (իբրեւ տեարք) յանձնեցին մնացորդացն առնել զոր ինչ կամիցեն:

Յայնժամ մեր նաւապետ բօմէթն կոչեաց առ ինքն զմստր Ռասն եւ պատուիրեաց նմա ունիլ զկառավարութիւնն նաւոյն եւ հասուցանել ՚ի Մադրասն, Ովդան 20երրորդ կէս աւուրն զառագաստս բացեալ ելաք ՚ի Փուլվէուց, երեկոյեան 7 ժամոյն հանդիպեցաք նաւոյ միոյ ֆրանսզի զոր մերձեցեալ առ մեզ իսկոյն արձակեաց զկողմնակի թնդանօթսն, անճարացեալ յանձնեցաք նմա զնաւն, յետ տիրելոյն` ինձ Ջան Ռօչին եւ Ջան Ռասին իսկոյն յուղարկեցին առ նաւն իւրեանց եւ ՚ի կոճեղս եդեալ կաշկանդեալ պահեցին մեզ անդ, յետ այնու եւ զկառավարիչն մեր Բօմէնթն բերին առ մեզ հանդերձ Կօվջի սպասաւորաւն իւրով, եւ նաւն մեր Վալաջայն ՚ի միւս աւուրն արձակեցին առ Սուրիս:

Եւ մեզ երիցունցս արկաթակապ պահեցին մինչեւ ց8 օր եւ ապա ազատեցին, եւ յետ 24 աւուրց ՚ի նաւոջն մնալով ժամանեցաք ՚ի գղայ, եւ անդ խարսխեալ յուղարկեցին մեզ առ ցամաքն կողոպտելով զամենայն ինչս, ագանելիքն եւ այլն միոյն զգեցեալ հանդերձիւ, եւ զնաւն յետ լցուցանելոյն զհարկաւորութիւնսն ելալ գնաց, նաւապետ Բօմէնթն մեր եւս ընդ իւրեանց տարան:

Եւ մեր իբր 10 ժամու առաւօտեան հասաք ՚ի Գդայ, քաղց եւ ծարաւ, եւ ոչ ունելով եւ ոչ դեկան մի, ինչեւիցէ անցուցաք զօրն համայն դառնութեամբ, մինչ 3 ժամ դէպ երեկոյեանն ժամանեցաւ նաւ մի զոր վերայբերիւր մստր Լայէդ կառավարչոյն Պուլպինանդ կղզոյն, որոյ նաւապետն եւ այլ մի պարոն, եկին ՚ի ցամաք եւ հանդիպեցան մեզ, յետ լսելոյն զամենայն անցս մեր` խոստացան մեզ տանիլ ընդ իւրեանց ՚ի Պուլպինանգ, եւ գնացին նոքա հրամանս խնդրել ՚ի քաղաքապետէն, բայց պատասխանեալ էր թէ ոչ կարեմ թողուլ թարց հրամանի թագաւորին մերոյ, յիշեալ պարոնայքն բազում նեղութեամբ եւ ջանացողութեամբ ՚ի կատարածն առին զհրաման ՚ի վեցերրորդ ժամոյն, եւ ՚ի յեօթնին յուղարկեցին մեզ առ նաւն իւրեանց եւ նոքայ եկեալ ելաք անդէն, ՚ի միւսում աւուր իբր կէսօրեայ ժամանեցաք ՚ի Փուլզինանգ, եւ գնալոյն ՚ի ցամաք նոքա չոգան առ մստր Լայէդ կառավարիչն եւ պատմեցին զամենայնսն, զոր պատասխանեալ էր թէ վաղուեան աւուրն բերէք առ յիս, նոյնպէս ՚ի միւսում աւուրն ես, Ռօչն, եւ Ռասն, գնացաք առ նա, վերստին կառավարիչն այն եհարց զամենայն անցս մեր, եւ յետ տեղեկանալոյն գթացաւ առ մեզ եւ հրամայեաց պանդոկապետին յայնմ քաղաքի հոգալ զպէտս մեր թէ կերակրոց եւ թէ հանդերձից, եւ խոստացաւ մեզ ՚ի հանդիպիլն որոք նաւի առաքիլ առ Մադրաս, եւ մեք յոյժ գոհունակութեամբ մատուցաք շնորհակալութիւն վասն բարերարութեան իւրոյ, եւ դարձաք առ պանդոկն զոր նշանաւորեալ էր:

Մնացոք մեք ՚ի հանգստութեան 92 օր մինչ հանդիպեաց զերկուս ֆրիգաթս բրիթանիացւոց, Հէօրէն եւ Դիամօդ անուանեալ, չոգաք առ կառավարիչն եւ խնդրեցաք արձակութիւն, յայնժամ հրամայեաց բարերարն մեր այսինքն` նոյն կառավարիչն գնալ ՚ի Դիամօնդ ֆրիդաթի, կատարելով զհրամանսն նորա ելաք անդէն եւ նախայ ամսոյն 16 երրորդի ժամանեցաք աստ ողջամբ եւ փարատեցաք ամենայն վտանգէ ողորմութեամբ Տեառն:

 

Յատորս գրոյ միոյ գրեալ ՚ի Պարոն Խաչիկ Ծատուր Զարիֆեանէն ՚ի Պուլպիճանկ կղզոջէն նախայ 16: 1794 թւոյս, զոր պատմէ զլուրս անցից Ֆօրտլուիս նաւոյն, ենթկառավարութեանն Ուրիլին:

 

Յետ ելանելոյն մեր ՚ի Մադրասայ նաւահանգստարանէն ՚ի շաբաթ 26 երեկոյեան 10 ժամին բարեգոյն հողմօք նախայ 4 անցեալ զնիկբար հնգին հասաք ՚ի Փուլվէ, յայնժամ վերացաւ հողմն մինչեւ ր8երրորդ աւուրն երկու շաբաթի մերձեցաք կղզոյն Աշինայ, ՚ի նոյն երեկոյին յելանելն սակաւիկ հողմոյ, ամենայն նաւքն հեռացեալ էին զմէնջ, եւ ՚ի յառաւօտոյն ոչ գոյր զնշմարանս ինչ հողմոյ, բայց ոչ հեռացեալք էին այնքան զնաւքն մեր որք ոչ մտանէին ՚ի համարս, յայսմ միայնակեալ ժամոյն ՚ի յեռուստ կուսէն արեւմտեան կողմն ներձորոյն Աշինայ երեւեցաւ նաւ մի, զոր սակաւ առ սակաւ մերձենայր նաւոյն մերոյ, յայնժամ նաւապետն մեր եբաց զնշան Սուրբ Խաչին, եւ արձակել ետ զերկուս թնդանօթս առ ՚ի հարցանել թէ ո՞վ է նա եւ կամ օգնութիւն ժամանիցեն ֆրիգաթքն մեր, դարձան առ մեզ զպահպանական ֆրիգաթքն մեր մինչեւ ցկէս ճանապարհ յայնժամ վերստին դարձան առ միւս նաւքն, եւ նաւապետն մեր տեսանելով զդառնալն զոցին եւ զվտանգն որ առաջի կայր` երեկոյեան 5 ժամոյն դարձեալ եբաց զնշանս Սուրբ Խաչին եւ արձակեաց զերկուս թնդանօթս, վերստին դարձան ֆրիգաթքն մեր հանդերձ 5 այլ նաւաւ առ ասացեալ մին նաւն, զոր մոտացեալ էր առ մեզ ՚ի յետուստ կուսէն, իսկ մեք կարի ամենանիւ յուսահատեալ ՚ի մէջ ողորմելութեան էաք վասն զի առաւել մերձ էր թշնամին առ մեզ քան զզօգնականքն մեր, բայց յաներեւոյթ զօրութիւն Տեառն որ էր պահապան ՚ի վերայ մեր ոչ եթող թշնամոյն ձեռնամխիլ ՚ի գիշերին մինչեւ առաւօտացաւ որ էր 9 երրորդ նախայ ամսոյ:

Այլ ՚ի յերեկոյն նաւապետն մեր անյոյս լեալ հրամայեաց յարմարել զթնդանօթս եւ պատրաստի կալ ընդդէմ թշնամոյն հանդերձ զինուք, բայց այս ամենայն պատրաստութեամբն մեր ոչ թէ յուսաեաք պատերազմիլ ընդէմ ըշնամոյն այլ վասն երկիղին, զինչ առնելն ոչ գիտէաք, վասն զի յիշեալ նաւն թշնամոյն էր պատերազմական ֆրիգաթ մի ֆրանսզի, եւ ունէր 25 թնդանօթս, զինչ կարէաք առնել եւ կամ ընդիմանալ ընդ նմայ, իրաւի զի յոյժ ողորմելի է րտեսիլն մեր քանզի թշնամին էր այնքան սրագնաց որ համարձակիմ ասել իբր օդապարիկ, եւ կամ ըռչուն, վերջապէս անցուցինք դառնութեամբ մինչ կեսգիշերոյն, յայնժամ ժամանեցան ֆրիգաթքն մեր մօտ առ մեզ, եւ նշանացի լուսով յուսադրեցին մեզ մնալ աներկիւղ եւ ՚ի լուսանալ առաւօտոյն որ էր 9 երրորրդ նախայ ամսոյ աւուրն երեք շաբաթի, հրամայեաց կօմանդօռն այսինքն իշխօղն փոքրիկ ֆրիգաթին եւ 6 նաւացն, պատել թշնամոյն, եւ անճարացեալ թշնամոյն դարձաւ ՚ի կրունկն առ ՚ի փախչիլ, մինչեւ ցկէս օրն աշխատ կալան մերայինքն բայց ոչ օգտեցան, սրագնացութիւնն նորին պատմեմ որ յիանալի էր, ՚ի փոքր միջոցի աներեւոյթ եղեւ յայնժամ դարձան նաւքն մեր եւ դիմեցին առ ճանապարհս իւրեանց առ Փուլպինակ, զոր յետ չորից աւուրց ժամանեցաք հանդիման Փուլիպինանկայ, եւ անդ նաւ մի եւս երեւեցաւ մեզ, հրամայեաց կօմէնդաւն զհետ պնտել նորա, բայց ոչ ինչ օգտեցան, վասն զի եւ զայն ըստ առաջնոյն աներեւոյթ եղեւ, եւ էր յայլ մի նաւ ֆրանսզի, յետ այնու ժամանեցաք ՚ի Պուլպինանկն, ՚ի 12 երրորդ նախայ ամսոյս, եւ այժմ աստէն ելանեմք առ Մալաղայ, յուսամ զԱստուած բարեաւ ճանապարհորդել մեզ յայս վտանգաւոր ճանապարհի զոր ըստ ասիցն, ֆրանսզի նաւք պակաս չեն:

 

Ազդարարութիւն:

Որովհետեւ հաստատապէս յայտնի է հասարակութեանդ, զսարսափելի մահն բարեպաշտ Աստուածատուր Տէր Ստեփաննոսեանին, նաեւ յափշտակեցեալ գոլն ստացուածող նորին ՚ի կողոպիչ թշնամեաց եւ այլն. վասն որոյ պարոն Յակոբ Յարութիւնեան` գործակալն ստացուածոց` նոյնոյ հանգուցելոյն, խնդրէ զշնորհ ՚ի հասարակութենէ, զի զգոյթ եւ զխնամս շարժելով ՚ի վերա որբ եւ այրի մօրն եւ կողակցոյն յիշեալ ննջեցելոյն, յայտնեն թղթով զոր ինչ առնելիս եւ զպարտս նոցին առ յիշեալ ստացուածն, ցյիշեալ Յակոբ Յարութիւնեանն. նաեւ եթէ ոմանք ծանօթութիւն ինչ ունիցին ՚ի գործոյ նորին եւ այլն, զայն եւս յայտնել խնդրէ յիշեալ Պարոն Յակոբն, այնպիսեաց մարդասիրութենէ շնորհակալ լինելոց են մեծապէս:

 

՚Ի Մադրաս ՚Ի համիրայ 25

եւ Յամի Տեառն 1794:

 

Բան ինչ գտեալ ՚ի սնդկի Ազդարարին:

 

Փոքր ինչ գրեցելովք կամիմ ցուցանել զզանազանութիւն տեսողութեան աչաց` եւ լսողութիւն յանկան, թէ որքան ունին զանազանութիւնս: Քանզի սովորութիւն է մարդկային բարուց` զի երբեմն լսելով յունկամբ` որպէս թէ իսկապէս տեսեալ իցեմք ակամբ աներկբայ հաւատամք. եթէ զարժանաւորութիւն ասողեն նկատելով` եւ կամ ըստ կարծեաց եւ մտածութեանց մերոց ծանօթացուցանելով զմասն ինչ բանիցն ասացելոց, հաւատամք իբրեւ զճշմարտութիւն: Բայց ըստ կարծեաց եւ ըստ փորձառութեանց իմոց` ենթազատեմ, զի մեծ են զանազանութիւնք տեսողութեան աչաց եւ լսելոյ ունկամբ որպէս պատահեցան ինձ:

՚Ի հանդիսի ումեմն առն երեւելոյ` զկնի ճաշելոյն մերոյ ընդ բազմելոցն ի տան նորա ՚ի Մադրասաջս: Քանզի ՚ի վաղուց հետէ լսէի զզանազանատւութիւնս ՚ի կողմանէ Քահանայիցն մերոց (այսինքն հայոց) որպէս թէ երախտամոռք եւ ագահք իցեն կթեն ՚ի ժողովրդենէ զբաւական պտուղս` եւ տրտնջեն զպաղատուիցն, իբր թէ իցեն յոյժ անմխիթարք եւ զրկեալք: Եւ ես լսելով զայս երկար միջոցիւ սկսայ յուզել եւ գտանել զհաւաստութիւն բանիցն եւ մանաւանդ զեկայմտից նոցայ ՚ իյայսմ անմխիթար ժամանակոջ: Եւ յետ զգուշութեամբ վերահասութեանց իմոց` գտի զնոսա իրաւապէս ՚ի յետին թշուառութիւնս, քանզի զեկամուտս որ նոքայ գտանեն` գրեթէ ո՞չ է բաւական միայն հոգալ զծախս կերակրոց իւրեանց, դեռեւս տարակուսէի թէ բաբէ՞ որպէս անցուցանեն զկեանս իւրեանց թարց այլոյ գործոյ եւ եկամտից: Եւ ՚ի յայս մտածութեան վարանանց ՚ի վեր ասացելոյ հանդիսի յորում եւ ճաշէին անդ քահանայքն մեր, էհարց ՚ի յայսմ անարգիւն ժամանակոջ որ իսպառ փակեալ կան ՚ի դէմս մեր դրունք եկամտից, եթէ այսպէս եւ եթէ այնպէս` անցուցանեմք զկեանս մեր, արդ` ցանկամ լսել ՚ի ձէնջ թէ որպէս է կացութիւն ձեր, կարծեմ թէ եւ դուք ունիցիք զգանկատանս յեկամտէ ձերմէ:

Եւ ես լսելով զայս` (որովհետեւ ունէի ՚ի մտի զոր լուեալն էի ունկամբ, ըստ վերն ասացելոյս) իսկոյն յամենայն զորութենէ զգուշացայ առ ՚ի լսել զպատասխանիս նոցայ, եւ մանաւանդ թէ անկայ ՚ի կարծիս ինչ, որպէս թէ հարցանայն ՚ի նոցանէ` առ ՚ի փորձել հետզօտէ: Եւ ՚ի յայսմ մտածութեան` լուա ՚ի նոցանէ որք պատասխանեցին ցառն հարցանողի այսպէս:

Մեք նախ ըստ առից մարգարէին կորիւնք եմք առիւծոց մշտապէս մռնչեմք եւ յԱստուծոյ խնդրեմք զկերակուրս մեր, եւ եթէ Աստուած զագռաւս կերակրէ որք են կենդանիք անքանականք` ո՞րչափ եւս առաւել մեզ` որք եմք պաշտօնեայք նորա: Երկրորդ շնորհակալութիւն մեծ ունիմք ՚ի ժողովրդենէ, մերմէ, գրեթէ ՚ի ժամանակսկ շահաբերութեան կերակրեցաք ՚ի նոցանէ եւ շնորհակալ էաք, ուրեմն եւ ՚ի յետին ժամանակոջս շնորհակալ եմք: Վասն զի` գիտեմք զի որպէս մեք ունիմք պարտականութիւն տքնիլ եւ մխիթարել զնոսա հոգեւորապէս, ուրեմն եւ նոքա առանց երկբայութեան հոգուն մխիթարել զմեզ մարմնաւորապէս, այլ արդ` եթէ վասն մեղաց մերոց դիպեցաք յայսմ անաջող ժամանակի` եւ մեք ցաւիմք ընդ հօտից մերոց: Եւ խնդրեմք յԱստուծոյ ցօղել զցօղ ողորմութեան, եւ բուսուցանել զմարգագետին, զի հօտք մեր ճարակելով` տացեն եւ մեզ զկերակուրս ՚ի ժամանակի:

Եւ ես լսելով զայս` իսկոյն խոնարհեցուցի զգլուխ իմ եւ հոսէին քրտունք յերեսաց իմոց վասն զի լուա ՚ի նոցանէ զայն` որ էր բոլորովին ներհակ այնմ զոր լուա ՚ի բազմաց ունկամբ, եւ անդէն տեսի աչօք: Ո՞վ թէ որքան զղջացայ եւ հայհոյեցի զմտածմունս իմ եւ աւաղ կարդացի նոցայ որք անխնահ բամբասէին, եւ գովեցի զերկանամտութիւն Քահանայիցս այսոցիկ, եւ քաղցրալուր պատասխանատուութեանց նորա: Վասնորոյ հարկ ՚ի վերա իմ համարեցի դնել զբանս ՚ի վերայ քարտիզի համարելով զապաշխարանս ՚ի վերայ իմ եւ արկի ՚ի սնդուկն Ազդարարի զի տպեալ քարոզեսցի ՚ի լուր հասարակաց, եւ ներ ամսոյս ելի աստի առ Մուչլիբանդար:

Որ եմ ցանկացող բարեաց:

 

ԱԶԴԱՐԱՐ
Զոր պատմէ զանազան լուրք:

Յոյսն հասարակութեան զոր ըղձապէս տեւի վասն խաղաղութեան պատերազմացն, դեռ եւս ՚ի նոյնոյ կացութեան տեւիլ պարտէ, քանզի նշմարանս ինչ ոչ գոյ խաղաղութեան, զանազան կազէթն պատմեն զերկատեսակ յաղթանակութիւնք, երբեմն ապստամբաց` եւ երբեմն միաբան տէրունեացն, յայսպիսի կացութեանն դեռեւս ոչ է յայտնի թէ առ ո՞ հանգչելոց է պսակն յաղթութեան, եւ զերջանկութեան լուրքն զոր յանցելումն ազդարարոջն մատուցաք` զայն եւս յերկբայութեանն է կախեալ, ոմանք զհաւատովն պատմեն եւ զոմանս հակադարձ, եւ որովհետեւ յայսմ երկատեսակի է յոտնն` ոչ ինչ վարկաք արժանի թարգմանութեան մինչ այց արասցէ Տէր զցանկալին հասարակութեան ձեռնարկեսցուք, եւ կամ որոք վայելուչ բան, վասն որոյ թէ եւ քանիս շարքս միայն համարելի է ՚ի վեր գրեցեալն` բայց հաւատալ պարտ է ընթերցօղն զի համայն բանից նիւթն զայս իսկ են: Այլ զհնարումն ապստամբաց առ ՚ի հաւաքիլ գանձս յասարակութեան հարկաւոր վարկաք ծանուցանել ընթերցողացն զոր այսպէս ընթեռնումք ՚ի կազէթի Բումբայու զի

Եբրայեցիք (այսինքն ջհուտքն) բնակեալք ՚ի յԱվիգնօն (որ է քաղաք մի ՚ի սահմանս Ֆրանսու, ուր նախկնաբար էր յաթոռ Պապին յառաջ քան զփոխարկումն ՚ի Հռօմ) յաղագս զերծուցանելոյ զստացուածս իւրեանց ՚ի ձեռաց եւ ՚ի կողոպտմանէ հասարակացն Ֆրանսու` զայս նորագիւտ հնարիւս առաջանալ կամեցան:

Ունին նոքա ՚ի քաղաքին յայնմիկ ժողովրդանոց մի հանդերձ գերեզմանատամբ միով կից միմեանց, ուր ոչ ոք կարէ մտանել` բայց միայն ազգն իւրեանց, տարան անդ բազում սանդուղք լի ոսկով եւ արծաթով, զոր ցուցանելով թէ զի մեռելոց է (որպէս սովորութիւն է հասարակ եւրօպացւոց զմեռեալն` ՚ի մնդկի ամրափակեալ դնեն ՚ի գերեզմանի) թաղեցին երկիւղածութեամբ եւ սգով:

Յաւուր միում մինչ կրկին տանէին զայսպիսի մեռեալս թաղելոյ, հասարակ ժողովուրդքն քաղաքին զարմացեալք երեւելապէս ծանրութենէ սանդղին, սկսան երկբայութիւնս անկանիլ, կանգնեցուցեալ զհանդէսն եւ բազմութիւնն` բացան զսանդուղն, եւ գտին լցեալ ոսկով եւ արծաթով:

Զգետինն գերեզմանացն նոցա բրեցին վաղվաղակի եւ գտին անդ բազում զայսպիսի սանդուղքս զոր հանեալ զամենայն իսկոյն առաքեցեն ՚ի գանձարանն զի տպեսցի դրամ:

Ոչ թէ միայն այսու` այլ եւ զանազան հնարիւք եւ իշխանութեամբ հաւաքին, որով գանձարան ապստամբացն, քան զգանձարանն ամենայն եւրօպիու թագաւորութեանց եւ տտէրութեանց հարուստ է, կարգադրեալ են օրէն երբէք չթողուլ ումեք տանիլ դրամ եւ կամ ոսկի եւ արծաթ ինչ ՚ի տէրութեանց իւրեանց, եւ բազմաբար ալիւք նկատեն համայնից առ ո՞եւիցէ եթէ երեւիցէ հարստութիւն` զայն եւս տիրեն եւ տան նմա թուղթ ինչ իբր մուրհակ, յուսադրելով հատուցումն ապագայից, եւ զգանձարանն իւրեանց ՚ ի հարստութեան պահեն վասն պիտոյից իւրեանց:

Յայսմ ամսոջն անձրեւեալ է բաւականագոյն զոր ամենայն լիճք լցեալ են ջրով, յատկապէս չըմբրպակայ զոր 12 ամսոյ ջուր ունի: Եւ զանազան լճիք վասն յաւելուածոյ բացեալ են զճանապարհս ջրոյ զի մի քակտիցէ զթումբն, ՚ի մէջ յայսմ առատութեան յուսան ամենեքեան բարեպէս առատութեանց ռոճկաց հնգեղինաց եւ այլոց:

՚Ի վեցերրորդ համիրայ ամսոջս մկրտեցին զնորամանուկն Պարոն Աւետ Սէթին, որոյ կնքահայրն էր Պարոն Բաղրամ Սարգիսն, զմկրտութիւնս այս` եղեւ հանդիսաւոր, եւ ժողովեալ ամենայն Տիկնանց եւ Պարոնաց ՚ի Սուրբ Յեկեղեցին, յետ կատարելոյն զՍուրբ մկրտութիւնն` միաբան ընկերակցութեամբ զմանուկն ՚ի գիրկս կնքահօրն հանդիսական լապտերօք եւ Սրբակրօնք Յարութիւն Վարդապետ եւ այլ քահանայիւք տարան ՚ի տունն նոյնոյ Պարոն Աւետին, զոր անդ պատրաստեալ էին զպէսպէս զօշարակս եւ քաղցրեղէն զոր հանդիսեալքն համայն ճաշակեցին քաղցրութեամբ եւ խնդացին զծնունդն մանկան զոր անուանակոչեալ էին Թորոս:

 

Յայմ ամսոջս մի մեծ եւ մի փոքր նաւ ջրասուզ են եղեալ ՚ի մուշ լի բանդրն, յաղագս ալէկոծութեան ինչ որ հանդիպեալ է անդ, երկոքեանն եւս ստացուածքեն երկրականացն:

՚Ի 24երրորդի ժամանեաց Կէրօն նաւն ենթ կառավարութեան Սիմպսէսին ՚ի Չինուց, զոր ելեալ է անդէն ՚ի 22երրորդ անցեալ ամսոյն, ՚ի նմա եկեալ են պարոնայք Գրիգոր Մարգար Բաբումեանն ՚ի Չինուց, եւ Մէթ Մկրտճեանն ՚ի Պոլպինանկ կղզոջէն:

Յաւել մասն բեռանն կէրօն նաւոյս ասեն թէ շաքար է որ նաւապետն տանիլոց է առ Բոմբայի, եւ բազումք ՚ի մերո ազգէն ստացեալ են զանազան ապրանք:

Չինու վաճառականութիւնն ՚ի նուազ կացութեան է եղեալ, Աֆիօնն վաճառեալ են մէկ սանդուղն 460 Մառչլէն մինչեւ ՚ի 300 եւ քան զերեք հարիւքն պակաս, բամբակն մէկ փիքլն 11 դայիլէն մինչեւ 7 դայիլ 2 մասն:

Յետ կէրօն նաւոյս պատրաստի է լեալ գանջավար նաւն, ելանել առ աստ:

Եւ զմնացեալ նաւքն ելանելոց են առ Կալկաթայ եւ Բումբայի, նոցում ելանելոց են առ Կալկաթայ պարոնայք Աւետ Յովհաննէսեան, եւ Պետրոս Մալխասեանն, Ապտն Կաստէլ նաւաւն:

՚Ի Կալկաթուց եւ ՚ի Բումբայուց ելեալ նաւքն ամբողջ ժամանեալ են ՚ի Գանթօմ, բայց ՚ի մի նաւն որ ելեալ էր ՚ի Բումբայուց Սիդադիդէ Գօայ անուանեալ, որ ՚ի Մալազայ յետէ մնացեալ:

Բազում սանդուղք Աֆիօն անծախ է մնացեալ, որ ըստ ասութեանց 1800 մինչեւ 2000 սանդուղք, սոյնպէս եւ բազում բամբակք գոյ անծախ:

Վերջապէս Չինու վաճառականութեան կացութիւնն ՚ի յայսմ հատորի պարզապէս երեւելոց է, զոր ՚ի գրոյ միոյ հանեալ եմք:

«Մնաց արզ առնեմ որ ինչ ումիտովի եւ ինչ ումիտս կտրվեց, բայց սլամաթ խասանք ոչ ինք սլամաթ խասէլ լէվ գննէր եթէ ֆրանսկիզն մեզ բռէլ լինէր շատ ուրախ գննի քան թէ էսպէս դառն բազարի չհանդիպի, էն ողորմելութեան բազարինաք հանդիպէլ որ 100ին 20 պակաս ապրանք ռազեանք ծախելն էնէլ չի ծախման, բռունք կէսն ծախվէլայ վայ էն ծախսին որ ծախվէլայ, յուսացէլամ Աստուած որ մին ողորմութիւն առի միւս տարին մնացեալ ապրանքն շախի ծախվի որ տալէս զարարն դուս գոյ յուս Աստուած: »

Զանազան գրեանք երեւեցաւ աստ յամսոջս ՚ի Մանիլուց որոյ վերջին անցեալ թիրայ մնէնէ զորք պատմեն թէ յետ մնացեալ գալիօնն ՚ի նախայ 26ին ելեալ է առ Ալկափուլկ:

Մանիլու ծախսն ապրանաց յոյժ նուաժ աստիճանին կայ, զոր գրեն թէ ըստ մտածմանց իւրեանց ոչ է վաճառիլոց այնքան` զի կարիցեն հատուցանել զվարձս բեռնակրութեան եւ այլն:

Եւս գրեն թէ Ուտկրայ ապրանքն բոլորովին անվաճառելի է, եւ մեծ հարկաւորութիւն գոյ դրամոյ ՚ի քաղաքն Մանիլայ: Ֆօրտ Ըռիս նաւն ենթ կառավարութեան Ուրիլին ժամանեալ է անվնաս ՚ի 21երրորդ անցեալ զամար ամսոյ, մեր ազգէ պարոնայքն ՚ի յողջութեան են:

Ամսոյս 29էն կազէթն պատմէ թէ Սաֆօլք պատերազմական նաւն անգլիացւոց թմբռնեալ է նաւ մի Ֆրանսզի ՚ի յԱչին, զոր գնացեալ էր անդ փէդուայ նշանաւ, եւ տարեալ ընդ իւր ՚ի պուլպինանկ:

Նա եւս թէ` Սէնտուրիօն պատերազմական նաւն անգլիացւոց ՚ի 18 երրորդ ամսոյս ժամանեալ է ՚ի յԱտնջանգ, զոր պատմէ թէ` հանդիման Մորիսու երեք ֆրիգաթք ֆրանսիսաց, այսինքն Սիբիլ, Պրուդէնթ, եւ Մինէրվայ, եւ այլ նաւ մի, պատերազմեալ են ընդ Սէնտուրիօնին մերձ մի ժամ եւ կէս յոյժ սաստիկ, յայսմ ընդիմութեանցն Դիամօդ պատերազմական նաւն անգլիացւոց, ոչ եղեւ կարեւոր մերձենալ, եւ օգնիլ զընկերին իւրոյ, յաղագս ներհակութեան հողմոյ, զոր թէ եւ մերձ ՚ի յաւարտիլն մերձեցեալ է` բայց ՚ի տարժամիլն աւուրն, եւ ՚ի պատճառ վնասից զոր կրեալ էր Սէնտուրիօնն պարտաւորեցան անջատիլ զմիմեանցէ, սպանեցեալ են 3 անձինք, եւ վիրաւորեալ բազում ՚ի Սէնտուրիօն նաւոջն, բայց զթշնամեացն ոչ ինչ գիտեն, այլ մտածեն թէ` բազում է լինելոց, յաղագս քաջապէս արձակման թնդանօթից ՚ի Սէնտուրիօն նաւէ:

 

Յայտարարութիւն

Յայտնի լիցի ամենեցուն, զի ով ոք առնելիք ինչ եթէ ունիցի ՚ի ստացուածոց հանգուցեալ առաջնորդին Նոր Ջուղայու Սրբակրօնի Տեառն Յակոբ Արք Եպիսկոպոսին, շնորհ առնելով յայտնէ կտակակատարացն նոյնոյ հանգուցելոյն, նախ քան լրանալն մի տարի ժամանակի յօրէ այսմանէ. եւ ՚ի նոյն գունակ եթ էտալոց ինչ լինիցի, յատուցանել խնդրեն յիշեալ կտակակատարքն:

՚Ի Մադրաս ՚Ի համիրայ 30, 1794:

 

Յատորս գրոյ միոյ գրեալ ՚ի Պարոն Ստեփաննոս Յովհաննէս Գուլամրեանէն. (զոր բնակի ՚ի յարաֆային առտն մստր Ըստեֆան Պապամին) առ Պարոն Փիլիպոս Յակոբ Պտումեանն:

 

Համիրայ 23 որ ըստ լատինացւոց դիսէմբր 19 օրն ուրբաթ առաւօտն Մարդասիս կառավարիչն պատւելի Լարդ Հօբէրթն իւր նշանածն ընդ նմին բազում պարնիք որպէս անուանքն ներքոյ ազդեմ առնելոց, Մադրասէն վերկացին եկին մեծ Մոնթն, Կօռնէլ Ջիլսի հետ հրամենք արարին յետ այնու Մոնթիցն վերկացին 12 1/4 ժամ կէս օրեայ հասին աստի եւ եկողքն այսոքիկ են, Պատուելի Լարդ Հօբէրթն, իւր նշանած Լէդի Խօբէրթն, Օրիորդ Էդէրլի, Մստր Էդրլի, Կօռնէլ Ըստէրլինկ, Միստրիս Ըստէրլին Կօռնէլ Ռիչէսն, Մէջէր Բօրիսֆօրդ, Քափտան Մէկալի, Քափտան Գրէնթ, Քափտան Էլին, Լէփտնէնթ Ֆարբին, Լէֆտնէնթ Անդրէ ջիլս, Դաքտօր Անդրիսան, Դաքտօր Բէրի, Մստր Սուլիֆն, Մստր Պօրչէր, Մստր Ռօբէք, Մստր Էբօթ, Մստր Բուրօս, եւ Լէֆտնէնթ Լինէս:

Յառաջ քան զսոցա տեղս գոլն` Մստր Ըստվն Պապանն տեղէս գնաց դէմ հանդիման պատվելի Լաորդին մինչ Պամէլ զոր անդէն ընկերակցութիւն առնելով եկին մստր Պապամին ցանքն, եւ տեղս եղեալ բանորքն թէ այգեգործք եւ թէ օդէրք, իմ եւ մստր Էդվարթ Մօնթգէ ներքոյ ելածքն կարգաւ կանգնեալ էին ընդ գործավարօքն իւրեանց, նաեւ ընդ հրամայօղքն եւ վերակացուօղքն բանին, եւ եւս գլխաւորք գեղօրէիցն, եւ մստր Պապանին վարձկան յորսիչքն կարգաւ կանգնեալ էին, պատուելի Լարդին զխոնարհական ողջոյնս մատուցին յոյժ խոնարհութեամբ, ընկալաւ զողջոյնս նոցա բոլորից եղելոցն, թէ այր, թէ կին, թէ տղայ, եւ թէ աղչիկ, քանակութիւնքն էին աւելի քան զմին հազար հինգ հարիւր հոգիք, յետ այնորիկ մին թնդանօթ ձգեցին ՚ի նշան զի բոլոր բանվորքն գնայցեն ՚ի ճաշ:

Եւ յետ այնորիկ 3 1/2 ժամին բազմեցան ճաշն, յետ ճաշիցն ՚ի զանազան գեղօրէիցն եկաց պէսպէս գուսանք եւ խաղացօղք ուրախական խաղս արկին բազում պարգեւ գտան յետ այնորիկ մերձ վեց ժամ դէպ երեկոյեան բոլոր եղեալք պարոնայք եւ տիկնայք, ձիօք, կառօք, եւ փալաքով գնացաք մստր Պապամին բամբակի առան, բոլորն մանեկինք, եւ բոլոր մարդիքն որք էին ՚ի ներ իմում հրամանի ՚ի գործս իւրեանց կային, Լարդն եւ միւս Պարոնայքն յոյժ հաճեցան եւ յետ այսոց բանից յետ դարձանքլ ՚ի բնակութիւնն առ ՚ի ըմբել զչայն, յետ այնու ի յերեկոյն տեղոյս դեղօրէիցն պարեկօղք եկին բազմեալ կերպ զկերպ պարառին եւ րագեւ գտան, եւ յետ այնորիկ ՚ի յընթրիս բազմեալ ագեցան, եւ ապա ոմանք ՚ի վրանի եւ ոմանք իտանն հանգստացան: Պատվելի Լարդին յետ եկած 19 վրանք էին զորս ի տափն մուչուրայ կարգաւ արկին յոյժ յանգանօք մերձ 100 ձիավորք էին մերձ 150 սփայի այսինքն յետեւակ 14 ֆիլ. 13 ուղտ. մերձ 100 կօվաբեռ եւ 200 անց բեռնակիր յարկաւորութիւնք, երեկոյեան 8 ժամին Լարդին հաց ուտելէ եւ յարկավորութեանց վրանքն աստէնտարին 10 մղոն յեռի, զի նախաճաշիկն, անդ պատրաստիցեն: Ամսոյս 24 առավօտ 6 1/4 ժամին Լարդն հանդերձ բոլոր պարոնայքն մստր Պապանովն աստէն ելին, Լէդի Հօբէրդն եւ միուս տիկնայք ՚ի վերոյ փղի նստան գնացին փոքր ճանապարհ ապա վայր իջան, ՚ի պատճառն շարժիլն փղոյ զոր նեղութիւնս պատճառէր, եւ մտին ի փալաքին գնացին յայն տեղի զոր նախաճաշիկն պատրաստեալ էին, յետ այնու գնայեալ են Սիվրմ վալաջաբադ անդէն գնալոց են երկրամէջն. Լարդին յետ գնացողք պարոնայքն յետն գնացին, Մադրաս գնացողք պարոնայքն եւ մստր Պապանն յետ եկին աստ նագնաճաշն կերին երեկոյեան գնացին առ Մադրասն:

Այլ եւս դառնամ մստր Պապանին բամբակի որպիսութիւնն գրեմ, յոյժ ուրախամ ասել որ օր աւուր նոր եւս սերմնարկեմք ամենայն աւուր անպակաս, 34 կանի, եւ այժմ հնձեմք ֆի օրն 100 կամ 120 ռաթլ եւ պակասն 40, 45 ռաթլ յոյս ունեմ ՚ի Տեառնէ որ այսու հետ շատ աւել գտանեմք որ մեծ մխիթարութիւն է լինելոց մեզ վաստակողացս, եւ այլն եւ այլն եւ այլն:

Յաւել յայսմանէ ցանկամ երջանկութեանդ:

 

՚Ի Մուրչուր համիրայ 27 թիւն 1794

Հրամանոց խոնարհ ծառայ

Ստեփաննոս Յովաննէս Գուլամրեան:

 

Ներքոյ գրածս Մադրասումն ծախուելէ, Բանկալու տպարանաց եւ անաջեղինաց յատկութիւննայ համիրայ ամսոյ 28 թիւն Փրկչին 1794:

 

(Ապրշումեղինաց գինքն են )

Բանուկի լեվավալ ապրիշումն որոյ կէսն

ճարմակ լինի ֆիղիտրն                                                                     44 յունովն

եւս          դօյումն         չորսէն 1 բաժինն ճարմակ լինի                        42

եւս          սէումն          տասնէն                                                       41

եւս          չարումն       բոլորն դեղին լինի                                     40

մայր ռադն վերին բոլորն աւալ եւ կէսն ճարակ եւ

կապն եւ սիւրնէ լինի                                                                        34

եւս                                  չորսէն մին բաժինն ճարմակ                32

եւս                                  դօում ունենայ եօթնէն մին բաժինն    31

եւս                                  կապն եւս չուանով լինի կապած        28

Ռադնադարայ ցեղն   դօում չունենայ կապն իւրնէն

լինի կապած                                                                                         26

եւս                                  դօում ունենայ                                           24

Շիրփուրի երեք նախի կայեայ ապրիշում                                 23

Մէտապատի մին նախր ապրիշումն                                           39

եւս          2                                                                                              26

եւս          3                                                                                              22

Մուխտայ տլորած ապրիշումն                                                     13

եւս          անալորած  եւս                                                                 10

Դօում ռադնադարի ապրիշումն                                                   4

 

Ճոթաղինաց գինն

Հօլանդ զի 70 թօլանոց փուշակի գանջ ռանկի չէլին ձի փուռին     100

եւս          60                                                                                                       90

եւս          55                                                                                                       75

եւս          50                                                                                                       58

եւս          45       ավալ բալուչէրի փուշակին                                           55

եւս          43       դօյում                                                                                               50

եւս          40       սէումն                                                                                  45

եւս          38       չարումն                                                                               40

եւս          45       բոլորն կարմիր                                                                  50

Միրդափուռի կարմիր ջէլին                                                                        30

Դահրի ավալ ջէլին                                                                                         55

եւս          դօումն                                                                                              50

Սէդաբադի նաբաբին ավալն 4 ռանկին բարակ խաթէր ունեանայ           20

եւս          դէումն                                                                                              15

եւս          սէումն                                                                                              10

Օվրանկշային ավալն 40 ձեռնին                                                                26

օվրանկշային դօյումն                                                                                   23

օվրանկշայի սարին 50 ձեռնի                                                                     45

մալդիու ղութնին 20 ձեռնին ավալն                                                         30

եւս          20       դօյումն                                                                                 26

փուշակի քաթարիդար 12 ձեռնին զութնին ավալն                            23

եւս          12       դօյումն                                                                                 19

եւս առանց քաթարի 12       ավալն                                                           18

եւս          12       դօյումն                                                                                 15

եւս          10                                                                                                       12

մալդէու ալաջէն ավալն ֆի քռումն կէսն մօտիճուր

քաթարիդար լինի                                                                                           42

եւս          հասարակն                                                                                     35

եւս          ալաջայ սարին 50 ձեռնի ավալն                                              60

եւս          50       դօյումն                                                                                 50

եւս          50       սէյումն                                                                                 45

թէմպի տէփաթին ավալն 10 ձեռնին        ֆիքուռին                             30

եւս          դօյում           10                                                                                           20

փուշակի սըստրմանիաղլուխն ավալն ֆի 15 ֆարդինն                   45

եւս          դօյում                                                                                                           40

եւս          սէյում                                                                                                           30

միրզափուրին                                                                                     25

չափայ աղլուխն ֆի 7 ֆարդինն                                                                 26

չափայ սարին 16 ձեռնին                                                                             29

եւս          սարին 16 ձեռնին                                                                          160

քաղզի շիր շաքարն ավալն                                                              40

եւս          դօումն                                                                                              35

առսին                                                                                                                20

Թէմբի 20 ձեռնի սարին                                                                                45

եւս          18       եւս                                                                                         40

եւս          16       եւս                                                                                         35

եւս          14       եւս                                                                                         30

գօլբադանն                                                                                                       30

մունկադօթին 10 եւ 8 ձեռ ձիքս եւ 2 1/2 ձեռ լէնսքն                            25

եւս          8 եւ 6 ձեռ ձիքս եւ 2 ձեռ լէնսքն                                                            18

եւս          6 եւ 4 ձեռ ձիքս եւ 1 7/1 ձեռ լէնսքն                                         14

չաշմայ բլբուլ 20 ձեռնի սարին                                                                  55

եւս          եւս 16 ձեռնի                                                                                   45

մունկասարին 20 ձեռնի                                                                              30

մունկասարին 18 ձեռնի                                                                              28

մունկասարին 16 ձեռնի                                                                              26

ջօռայ մունկադօթին                                                                                     18:

 

(Ուղ եւ թէլեղինաց գինն է )

բանկալու ուղն ֆի քանդին այսինքն 500 ռաթ լն                                 20

Մադրասիս ուղն                                                                                             28

կոնջթի թէլ                                                                                                        23

գէնագարչաքի թէլն                                                                                        20:

(Անաջեղինաց գինն է)

բանկալու շաքար ավալն ֆի քանդին                                                      16

եւս          շաքար դօյումն                                                                              13

եւս          գուռն                                                                                                            10

եւս          կարմիր մուստարդն                                                                    4

եւս          սադմէնթին                                                                                     7

եւս          ժիրէն                                                                                                 28

եւս          չոր ատրակն                                                                                  16

փիփէլն                                                                                                              50

եւս փիփէլին փէթն                                                                                        20

ավալ ռաթնագարի բրին ֆի գարսին այսինքն 9256 եւ կէս ռաթլն 80

դօյումն                                                                                                              70

կարգասիօն բրինձն ավալն                                                                        60

եւս          դօյումն                                                                                             50

եւս          սէյումն                                                                                             40

կոնճիթն                                                                                                            90

նոխուդն                                                                                                           55

փաթանայ պիզն                                                                                             45

կանաչ չալն                                                                                                      60

թուար դալն                                                                                                      60

եւս կոտրածն                                                                                                  60

քուղթին                                                                                                 60

գնգայ ջօլի ցորէնն                                                                                          55

դուդտուն                                                                                                         40:

 

(չինու ապրանաց գինն է )

Չինու ավալ կաւկօն ապրիշումն ֆի փիքուլն

այսինքն 133 ռաթլն 33 տուկլէն                                                                 225

եւս          դօում            ֆի                                                                                           190

եւս          սէումն          ֆի                                                                               90

եւս          չարումն       ֆի                                                                               80

եւս          քանկն           ֆի քոռին                                                                  11

եւս 45 փէթի ստիտին գոյնն կարմիր կանանչ

դեղին կապոյտ ղռմզի սէվ եւ ճարմակ ֆի                                              18

եւս          45       վերին գունովն սիտին ֆի թանն                                              18

եւս          35       եւս     լուստրին                                                                10

եւս          35       եւս     ֆլօրէն                                                                       12

եւս          45       եւս     դամասկն                                                                 14

եւս                                  պիկինն                                                                     6

եւս                      եւս     պիլամն                                                                     5

եւս                      եւս     ֆալս զառն                                                              5

եւս          թութանակն ֆի քանդին այսինքն 500 ռութլն                                  28

եւս          ժիպակն       ֆի փիքուլն                                                              50

եւս          ապրշումէ չաթրին ֆի դանէն                                                    1

եւս          քաղաթէ       մեծ զաթն ֆի 100 դանէն                                     12 1/2

եւս                                  փոքրն           եւս                                                     9

չինու ավալ չինչինու ճարմակ մսրին ֆի քանդին                               50

եւս          դօումն                                                                                              40

 

(ֆէդուայ ապրանաց գինն է )

մոմն        ֆի քանդին                                                                                       80

ղալալին                                                                                                 55

բիջդէ մարն      ֆի մին ռաթլն                                                                      5

ազդէ պէխն      ֆի       քանդին                                                                     50

ձկան կաշին     ֆի 100                                                                                   2

քաթն                                                                                                                  30

ֆօրալ տախտակն ֆի 100 դանէն                                                  30

գերան փայտն ֆի գանէն                                                                 20

շիմբի տախտակն      եւս                                                                             6

տախտակի քսելէ թէլն ֆի հինգ փարին                                                  1

աւալ մարֆինն            ֆի քանդին                                                               150

դօումն եւս                                                                                                       120

սէումն եւս                                                                                                       90

չարումն եւս                                                                                                    60

լաքն եւս                                                                                                            30

 

Մալթփանդարայ ապրանաց

քսելէ հալդին ֆի քանդին                                                                             58

ճիլի                                                                                                                     10

ետնապայ թազայ ցորէնն 9256 1/2 աթլայնոց գալսին                       99

ավալ թութունն ֆի դուղինն                                                                       5

դօյում     եւս                                                                                                     2 1/2:

 

  *********************

 

Լուսնի   Աւուրք          Հռօտեցոց    Ամիսք                        Աղարիայի    Ամիսք                        Ձայնք                        Աւուրք եւ Տօնք

 

     Դեկտեմբեր Արամ

 

7               16       1          բկ       Շաբաթ                     Տօն է Սրբոցն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետին եւ այլն:              

8               17       2          գձ       Կիւրակէ                   Չորրորդ                  

9               18       3          գկ       Երկուշաբաթ          Հայրապետացն Իգնատիոսի եւ այլն:           

10 19       4          դձ       Երեքշաբաթ                        Թէոպոմպայ Եպիսկոպոսի եւ այլն:

11 20       5          դկ       Չորեքշաբաթ          Պահ             

12 21       6          աձ      Հինգշաբաթ             Կուսանացն Ինդոսի Յոմնայի եւ այլն:

13 22       7          ակ      Ուրբաթ                    Պահ

14 23       8          բձ       Շաբաթ                     Առաջին Տօն Յաւթի մարգա

15 24       9          բկ       Կիրակի                    Հինգերրորդ

16 25       10       գձ       Երկուշաբաթ          Ստեփանոսի նախավկային      Լրումն լուսնի:

17 26       11       գկ       Երեքշաբաթ                        Առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի:      

18 27       12       դձ       Չորեքշաբաթ          Պահ             

19 28       13       դկ       Հինգշաբաթ             Որդոցն որոտման Յակոբայ եւ Յոհա

20 29       14       աձ      Ուրբաթ                    Բարիկենդան Ծննդեան պահոցն:                  

21 30       15       ակ      Շաբաթ                     Պահք Ծննդեան Քրիստոսի եւ տօն Բարսղի          

22 31       16       բձ       Կիւրակի      Վեցերրորդ  Պահ 

                 Յունվար

23 1          17       բկ       Երկուշաբաթ          Պահ

24 2          18       գձ       Երեքշաբաթ                        Պահ

25 3          19       գկ       Չորեքշաբաթ          Պահ

26 4          20       դձ       Հինգշաբաթ             Պահ

27 5          21       դկ       Ուրբաթ                    Ճրագալոյց Ծննդեանն Քրիստոսի

28 6          22       աձ      Շաբաթ                     Տօն Ծննդեանն Քրիստոսի        

29 7          23       ակ      Կիւրակի                  Տօն Ծննդեանն Քրիստոսի        

30 8          24       բձ       Երկուշաբաթ          Տօն Ծննդեանն Քրիստոսի        

1               9          25       բկ       Երեքշաբաթ                        Տօն Ծննդեանն Քրիստոսի         Լուսնանոր

2               10       26       գձ       Չորեքշաբաթ          Տօն Ծննդեանն Քրիստոսի

3               11       27       գկ       Հինգշաբաթ             Տօն Ծննդեանն Քրիստոսի

4               12       28       դձ       Ուրբաթ                    Տօն Ծննդեանն Քրիստոսի

5               13       29       դկ       Շաբաթ                     Տօն Ծննդեանն Քրիստոսի        

6               14       30       աձ      Կիւրակի                  Առաջին

 

*****************

Համիրայ 18ումն ելան աստի Սրբակրօն Տեառն Յարութիւն Վարդապետն. Ըսպհանայ Կրէտի որդի Աւետն. եւ Հանգուցեալ Յովաննէս Տէր Յակոբի որդի պարոն Ստեփաննոսն առ Մչլիբանդարն.

 

Ծնունդք ՚ի Կալկաթայ

 

՚Ի 29երրորդ անցեալ դամայ ամսոյն Տիկին Զանէզան Յարութիւնեանն ծնեալ է Դուստր մի:

՚Ի 4երրորդ համիրայ ամսոյն Տիկին Մարիամխանում Աստուածատուրեանն ծնեալ է Որդի մի:

Պարոն Սէթ Մկրտիճն զոր ՚ի վեր ասացաք թէ կէրօնօվն փոլպինանկայ եկելայ. սայ մի եւ նոյն երիդասարդն է որ քանի ամսով յառաջ սուրաթէն Արշակ նաւաւն եկեալ էր իբր բանակատար (այսինքն սուպրիկարդ) նոյն նաւոյն, զոր յետ ելանելոյն աստի առ փոլպինանկ ՚ի ճանապարհի ասացեալ Արշակ նաւն ըմբռնեցաւ ՚ի Ֆրանսսէ, որ ամենայն ինչս սոցայ յափշտակեալ եւ կողոպտեալ տարան. եւ իւրեանց թողին ՚ի ցամաքի:

 

Ամուսնութիւն

Համիրայ 30 աւուրն ուրբաթի երեկոյեան ամուսնացաւ Պարոն Պետրոս Յարութիւնն ընդ օրի որդ Շիժադայ Սէթ Տէր Աւետին որոց Խաչաղբէրն էր Պարոն Բաղրամ Սարգսեանն:

 

Յատկութիւն նաւացն:

 

Համիրայ 5 Բրիգ Մէնիշ քափտան Շէնն հասաւ Փունթշէրուց

Համիրայ 11 ելաւ առ Կալկաթայ:

17 նաւ Եարմօթ քափտան Թոմաս հասաւ Կօլոմբուց

23 ելաւ առ Փունթշէրի:

9 նաւ Ռօչէտայ քափտան Մսէրտ հասաւ Կալկաթուց:

24 Կէրօն            Միմպոն        Գանթօմայ:

Կատր Շօվէլնօղ           Պրազ            Մուչլիբանդարայ

Սնօյ Դիանայ    Մօկէնղի        Կօրնգուց

25 Նաւ Սնօյ Ֆէնիքս  Յադրօն        Ռանգունայ

Բէնջամին եւ յուիլամ            Միրսէն          բէնկօնօն:

Սիլֆ         Ռօբինոն       բանկալուց

26 Սարահ         Բարն ռանգանայ

28 Դարիս          Լաուֆտօն   ռանդունայ

Սնոյ ֆէտայ մագուս  Ալբէրթ           կալկաթուց

29 Սարպրայզգէլի      Բէնի   Կալկաթուց:

30 Սնօյ լէպօկենդ Յուիդօն  մուչ լիբանդարայ:

Մինչ առաւօտս:

 

Ցանկ Տետրակիս:

 

Յետեւմունք պատմութեան փոքրիկ Ջէկին     էջ 97

Լուրք Պարսից            112

Առած, յաղագս կամապաշտութեան       114

Ոտանաւոր, ՚ի բարեկամէ Ազդարարին  115

Առած, սակս խորհրդոց մկանցն   121

Ասութիւն պատուելի Լարդ Հօբէրթին առ երիս մահապարտսն, հանդերձ կարճառօտ պատմութեամբ սոյն մահապարտացն կախելոյն     122

Թուղթ պարսն Պետրոս Յարութիւնին հանդերձ

Պատմութեամբն վալաջայ նաւոյն          126

Անցք Ֆօրթ Լուիս սնօյին աստէն առ Մանիլայ 131

Ազդարարութիւն յաղագս ստացուածոյ հանգուցեալ Աստուածատուր տէր Ստեփաննոսին      132

Բան ինչ գտեալ ի սնդկի Ազդարարին      133

Լուրք Եւրօպիու, տեղոյս Չինու, եւ Մանիլու, թէ կացութենէ վաճառականութեան եւ թէ պատերազմին          135

Յայտարարութիւն վասն ստացուածոց հանգուցեալ առաջնորդին Ջուղայու          139

Հատոր գրոյ միոյ ՚ի պարոն Ս. Յ. Գուլամրեանէ ի Մուրչուրայ       140

Գին զանազան իրաց այսինքն պրէզկուռէնթ    142

Տօնացուց առաջիկա ամսոյ          148

Ծնունդ, ամուսնութիւն եւ այլն     149

Ամսոյս նաւեակութիւն եւ գնացումն աստէն  150: