Պատմութիւն Հայոց

Ամենայն գովեստից արժանի եւ յիշատակաւ բարեաւ հռչակեալ հայրն մեր հոգեւոր եւ ըստ աւետարանին ծնող սուրբն Գրիգորիոս՝ յետ լուսաւորելոյ նորա զՀայաստան աշխարհս աստուածգիտութեամբ եւ ամենայն ուղղափառ կարգօք եւ օրէնսդրութեամբ, եւ ձեռնադրելոյ եպիսկոպոսս աւելի քան զչորս հարիւր եւ երեսուն, գնալ եղեւ նմա եւ մեծի արքային Տրդատայ ի Հռոմ ի տեսութիւն նշխարաց սրբոց առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի, եւ մեծ թագաւորին Կոստանդիանոսի, եւ սրբոյ հայրապետին Սեղբեստրոսի, դնել ուխտս եւ դաշինս ի մէջ իւրեանց։ Եւ ընկալեալ մեծաւ պատուով սուրբն Կոստանդիանոս եւ մեծ հայրապետն աշխարհամուտ դրան՝ մեծարանս արարեալ սրբոյն Գրիգորի, որպէս խոստովանողի եւ առաքելաշնորհ վկայի Քրիստոսի, տան նմա պատիւ հայրապետութեան, որպէս աթոռակալին Պետրոսի. տան նմա եւ մասն ինչ ի նշխարաց առաքելոցն, եւ զահեակ ձեռն Անդրէի առաքելոյ, եւ այլ ընծայս բազումս եւ յԵրուսաղէմ զԳողգոթայ՝ զտեղի խաչելութեանն Քրիստոսի, եւ զսուրբ Յակովբն, եւ տեղի մի պատարագի ի սնարս սուրբ Յարութեանն։ Ասեն՝ կախեաց կանթեղ մի սուրբն Գրիգոր ի վերայ գերեզմանին Քրիստոսի եւ խնդրեաց յաստուծոյ աղօթիւք առանց զգալի լուսոյ լուցանիլ ի սուրբ պասեքի տօնին, որ լինի մինչեւ ցայսօր նշանն։ Նոյնպէս եւ զմեծն Տրդատ մեծարեալ, որպէս վայել էր նորա քաջութեանն՝ արեամբն Քրիստոսի եւ հաւատովն, որ ի նա, դաշինս կռեալ, անքակ ունել զսէրն ի մէջ երկուց ազգացս յետ նոցա։

Եհարց Կոստանդիանոս զսուրբն Գրիգոր. «Ո՞րքան ուրախութիւն է առաջի հրեշտակաց ի գիւտ այսքան մոլորեալ ոչխարաց»։ Պատասխանի ետ. «Բազում յոյժ, բայց մի՛ ոչխար համարին ադամայինքս առ վերնոց բազմութիւն»։ Եւ կայսրն ասէ. «Եւ փրկեալքս մի՛ վերջասցուք հանդիսանալ ընդ նոսա եկաւորիլդ ձեր»։

Եւ հրամայեաց ամենայն քաղաքին խրախանալ զենմամբ խաշանց։ Եւ հրեայքն եւ հեթանոսքն, որք մնացեալ էին յանհաւատութեան, լուանային յօրհնութեան աղէն, զի սուրբն Գրիգոր եւ Սեղբեստրոս աղ օրհնեցին։ Եւ ասէ սուրբն Գրիգոր ցհրեայսն. «Դուք զթլփատութիւնն անթլփատութիւն արարիք հակառակ օրինացն»։ Եւ ասէ. «Յանասնոցն, որք մատչին պատարագ աստուծոյ, կամ նուէր սրբոց, կամ յիշատակ ննջեցելոց, առանց օրհնութեան աղի, իբր զոհ հեթանոսաց է»։

Եւ ապա եկեալ յաշխարհս մեր՝ մեծաւ ցնծութեամբ եւ հոգեւոր ուրախութեամբ, մեծապէս զարդարէին զաշխարհս մեր ամենայն քրիստոնէական կարգօք։ Եւ ի կենդանութեան իւրում ձեռնադրեաց զսուրբ որդին իւր զԱրիստակէս՝ եպիսկոպոսապետ Հայոց, եւ Վրաց, եւ Աղուանից. եւ ինքն բուռն հարեալ զմիայնակեաց կարգաց, զի ամենայնիւ պսակեսցի՝ առաքելականաւն, եւ մարտիրոսականաւն, եւ հայրապետականաւն, եւ միայնաւորութեամբն, որ առաւել ընտանեցուցանէ զմարդն աստուծոյ՝ անզբաղապէս ընդ նմա խօսելով։ Եւ յորժամ եկն Արիստակէս ի ժողովոյն Նիկիոյ, այնուհետեւ սուրբն Գրիգոր այլ ոչ ումեք երեւեցաւ։ Կեցեալ ժամանակս յոլովս՝ հանգեաւ ի Քրիստոս, կալեալ զհայրապետութիւնն ամս երեսուն։ Եւ գտեալ զնա հովուաց վախճանեալ, կարկառ քարի կուտեցին ի վերայ նորա։

Եւ յետոյ ազդեցութեամբ հոգւոյն եգիտ զնա ոմն Գառնիկ, այր ճգնաւոր եւ սուրբ, եւ տարեալ հանգուցին ի գիւղն Թորդան։ Եւ յաւուրս Զենոնի կայսեր տարան ի նշխարաց նորա եւ ի սրբոց Հռիփսիմեանցն ի Կոստանդնուպօլիս. եւ արարեալ տապան արծաթի՝ եդին ի նմա զնշխարս սրբոցն. գրելով զիւրաքանչիւր անուանս ի վերայ, եդին ի մարմարեայ տապանի եւ կնքեցին մատանեաւ։ Եկաց ժամանակս յոլովս անյայտս ոչ գիտելով՝ ոյր ուրուք է, բայց զայս միայն, թէ սրբոց է։

Իսկ յաւուրս Վասլի կայսեր եւ Աշոտոյ Բագրատունւոյ հայոց թագաւորի, յայտնի եղեւ այսպէս. Պատանի մի ըմբռնեալ յոգւոյ չարէ, մինչդեռ յաղօթս էր ի նմին եկեղեցւոջ, ուր կային նշխարք սրբոցն, վերացուցեալ դիւին զպատանին՝ ընկէց ի վերայ տապանի սրբոցն, աղաղակէր եւ ասէր. «Սուրբդ Գրիգորիոս՝ լուսաւորիչ Հայոց, մի՛ տանջեր զիս. եւ դու, տիկին Հռիփսիմէ, եկիր տանջել զիս. եւ դու, Գայիանէ, տանջես զիսե։ Եւ զայս աղաղակէր ի բազում ժամանակս։

Եւ զայս լուեալ բազմութեանն՝ ազդեցուցին թագաւորին։ Եւ հրամայեաց բանալ զտապանն։ Եւ իբրեւ բացին, լոյս սաստիկ փայլատակեաց ի նշխարաց սրբոցն։ Եւ հրամայեաց կայսրն զմարմարեայ տապանն պատել ոսկւով եւ գրել զանուանս սրբոցն ի վերայ, զի ամենայն ոք գիտասցէ, թէ ո՛յր է տապանն։ Զայս ամենայն եկեալ ներքինի մի կայսեր, պատմեաց թագաւորին Աշոտոյ. եւ նորա լուեալ՝ ետ փառս աստուծոյ, եւ կարգեցին զօրն զայն տօն սրբոյն Գրիգորի, որ ի վեցերորդ շաբաթու աղուհացիցն շաբաթ օրն կատարի մինչեւ ցայժմ։

Իսկ սուրբն Արիստակէս բարւոք հովուէր զհօտն, որ հաւատացաւ նմա, եւ յանդիմանէր անաչառութեամբ զոչ եկեալսն յուղղութիւն։ Վասն որոյ Արքեղայոս ոմն, որ էր վերակացու կարգեալ Չորրորդն կոչեցեալ Հայոց, յանդիմանեալ ի նմանէ վասն չար գործոց իւրոց, պատահեալ նմա ի Ծոփաց գաւառին, սպան զնա եւ ինքն երկուցեալ յարքայէն Տրդատայ՝ գնաց փախստական ի Տարսոն Կիլիկեցւոց։ Զեօթն ամ կալեալ զեպիսկոպոսութիւն՝ մարտիրոսական մահուամբ փոխեցաւ առ Քրիստոս։

Եւ կացոյց փոխանակ նորա յաթոռ հայրապետութեան Տրդատ արքայ զերէց որդի սրբոյն Գրիգորի՝ զմեծն Վրթանէս, զեղբայր սրբոյն Արիստակիսի։ Եւ ինքն սիրեաց զվարս միայնակեցութեան, որպէս զսուրբն Գրիգոր։ Այնուհետեւ ընդ ժամանակս ժամանակս անյայտ լինէր ի զօրաց իւրոց, քառասնօրեայ ժամանակս ձգեալ պահօք եւ աղօթիւք։ Եւ երթեալ զօրացն նորա՝ աղաչէին զնա ունել զթագաւորութիւնն։ Իսկ նա ոչ հաւանէր՝ ասելով տիրանենգս զնոսա եւ առ աչս մարդկան ունել զաստուածպաշտութիւնն։ Եւ նոքա երդմունս արարեալ եւ մուրհակս կնքեալ, սրբութեամբ ունել զքրիստոնէութիւնն եւ միամտութեամբ ծառայել նմա։ Եւ նորա հաւանեալ կամաց նոցա, դառնայ յաթոռն իւր եւ ամենայն կարգաց առաքինութեան ինքն լինէր օրինակ։

Իսկ նոքա՝ տաղտկացեալք ի բարեպաշտութենէ նորա, խորհեցան նենգութեամբ սպանանել զնա։ Եւ տարեալ զնա յորս զբօսանաց աղագաւ եւ հարեալ նետիւ՝ խոցեն զնա, իբր անգիտութեամբ։ Եւ տեսեալ, եթէ ոչ մեռանի յայնմանէ, տան նմա դեղ մահու։ Եւ այսպէս լուծին զնա ի կենցաղոյս, զա՛յն, որ թշնամիք իւր ոչ կարացին ստնանել նմա, որ հսկայաբար քաջութեամբ յաղթէր ամենայն պատերազմաց, որ անհնարինն էր համարեալ ուժով, որ համբաւ քաջութեան նորա ելեալ էր ընդ ամենայն տիեզերս, զնա՛ սպանին նենգութեամբ եւ յանձանց իւրեանց շիջուցին զբազմալոյս ջահն։ Այսպէս հանգեաւ բարեպաշտ եւ աստուածասէրն Տրդատիոս, կալեալ զթագաւորութիւն զամս յիսուն եւ վեց։

Իսկ մեծն Վրթանէս՝ երթեալ առ Կոստանդին կայսրն, թագաւորեցուցանել զԽոսրով՝ զորդի քաջի եւ առաքինւոյն Տրդատայ, զոր եւ արար իսկ, զօր բազում տուեալ յօգնականութիւն նմա՝ ընդդէմ կալ պատերազմաւ թագաւորին պարսից Շապհոյ։

Բայց Սանատրուկ, որ կողմանցն Աղուանից վերակացու կարգեալ էր ի Տրդատայ, իբրեւ լուաւ զմահ նորա, սպանանէ զսուրբն Գրիգորիս, զորդին Վրթանիսի, զեղբայր Յուսկանն՝ կապեալ զնա զագւոյ ամեհի ձիոյ ի դաշտին Վատնեան, եւ ինքն երթայ առ Շապուհ արքայ պարսից, եւ ընդունի զձեւ թագաւորութեան, հատուածէ զաշխարհն ի Խոսրովայ։

Եւ Խոսրովու՝ բաւական համարեալ զմնացեալ աշխարհն իւր, ոչ ինչ փոյթ զպատերազմաց արարեալ, այլ խաղաղական կենօք կացեալ, հնազանդեալ խրատու մեծին Վրթանայ, փոխէ զԱրտաշատ քաղաք ի Դուին եւ տնկէ անտառս կաղնեաց տեղի զբօսանաց. եւ թագաւորեալ ամս ինն՝ վախճանի բարեպաշտութեամբ։ Եւ թագաւորէ փոխանակ նորա Տիրան որդի նորա։

Իսկ սուրբն Վրթանէս բարւոք կարգաւորութեամբ վարեաց զժամանակս կենաց իւրոց. թէպէտ բազում անգամ կամեցան սպանանել զնա նախարարքն, այլ աստուած ոչ ետ թոյլ այնպէս լինել, այլ խաղաղական մահուամբ փոխեցաւ առ Քրիստոս յոյսն ամենեցուն։ Եւ թագաւորն Տիրան կացոյց փոխանորդ նորա զորդի նորա զսուրբն Յուսիկ, զեղբայր Գրիգորիսի Աղուանից կաթողիկոսի։

Բայց Տիրան ոչ ըստ իրաւանցն աստուծոյ վարէր զթագաւորութիւնն, այլ չար գործովք, զոր յանդիմանէր սուրբն Յուսիկ անաչառութեամբ։ Իսկ Տիրան ատէր զնա, յետոյ եւ սպան զնա, այսպիսի պատճառաւ. Եղեւ յետ մահուան Կոստանդնի կայսեր, որդւոյ մեծի Կոստանդիանոսի, թագաւորէ հռոմայեցւոց Ուրացողն Յուլիանոս. եւ առաքէ տախտակ մի, յորոյ վերայ նկարեալ էր պատկերն սատանայի եւ մերձ առ նմա Յուլիանոսին, դնել զայն յեկեղեցին հայոց։ Եւ Տիրան առ երկիւղի նորա առնէ զհրամայեալն։ Իսկ սուրբն Յուսիկ դիմադարձ եղեալ, ոչ տայր թոյլ մուծանել յեկեղեցին, այլ առեալ ի ձեռաց նորա՝ ընկէց յերկիր եւ, կոխան արարեալ ոտից իւրոց՝ մանրեաց զնա։ Եւ բարկացեալ Տիրան, հրամայեաց ջալոտիւք հարկանել զնա մինչեւ մեռցի։ Որ կալաւ զաթոռ եպիսկոպոսութեան ամս վեց։

Իսկ Տիրան կոչէ զմեծ քորեպիսկոպոսն Դանիէլ, ազգաւ ասորի, զոր կացուցեալ էր սրբոյն Գրիգորի տեսուչս գաւառաց, այր սուրբ եւ սքանչելագործ։ Եւ նորա եկեալ՝ յանդիմանէ զնա սաստիկ անիծիւք վասն սպանման սուրբ քահանայապետին Յուսկանն։ Եւ բարկացեալ Տիրան՝ հրամայեաց խեղդել զնա. եւ կատարեցաւ սուրբն մարտիրոսական մահուամբ։ Եւ յետ այնորիկ կացոյց Տիրան յաթոռ քահանայապետութեան զՓառներսեհ ոմն, ոչ յազգէ սրբոյն Գրիգորի, այլ ի Տարօնոյ, ի գեղջէ Աշտիշատոյ, որ կալաւ զաթոռն ամս հինգ։

Եւ Շապուհ արքայ պարսից կոչէ զՏիրան առ ինքն խաբէութեամբ, եւ ի ճանապարհին կուրացուցանեն զաչս նորա ածղով, վրէժխնդրութիւն լեալ յաստուծոյ անիրաւ մահուանցն, զոր արար նա ընդ Յուսիկ եւ ընդ Դանիէլ։ Եւ յետոյ խեղդեաց զնա որդի իւր Արշակ, որ թագաւորեաց ամս երեքտասան։

Եւ առնու զաթոռ թագաւորութեան նորա Արշակ հրամանաւ Շապհոյ։ Եւ եկին առ նա ամենայն նախարարք իւր եւ ամենայն եպիսկոպոսք աշխարհիս Հայոց, եւ խնդրէին ի նմանէ հայրապետ յարժանաւոր ցեղէ սրբոյն Գրիգորի։ Եւ գտին մանուկ մի գեղեցիկ հասակաւ եւ բարւոք տեսանելով տեառն, որում անուն էր Ներսէս, որդի Աթանագինի, որդւոյ Յուսկանն, զի էին նորա երկու որդիք, անուն միոյն Պապ եւ միւսոյն՝ Աթանագինէս։ Եւ մինչ կենդանի էր Յուսիկն, ոչ ձեռնադրեաց զոք ի նոցանէ ի գործ ինչ եկեղեցւոյ, քանզի չէին արժանիք։ Եւ յետ մահուան նորա, ձեռնադրեն զնոսա ի սարկաւագութիւն բռնութեամբ։ Իսկ նոքա թողեալ զգործ եկեղեցւոյ, ուտելոյ եւ ըմպելոյ պարապեալք. եւ փոխանակ սաղմոսից եւ երգոց հոգեւորաց, գուսանօք եւ վարձակօք եւ բոզիւք շատանային։

Եւ յաւուր միում նստեալ յեկեղեցւոջն՝ յուտել եւ յըմպել կանամբք եւ մանկտիւք, հուր անկաւ յերկնից եւ այրեաց զերկոսեանն՝ նորանշան մահուամբ խայտառակեալ։ Եւ զաւուրս բազումս ի ներքս եկեղեցւոջն մնացեալ՝ ոչ ոք իշխէր մտանել եւ հանել արտաքս զդիս նոցա։

Բայց սքանչելին Ներսէս արժանի էր կոչմանն՝ յոր կոչէին զնա, զի էր նա այր արդար եւ սուրբ։ Եւ էր նա զինուորեալ արքային Արշակայ, որ զսուսերն պողովատիկ ի սպասու նորա բարձեալ ունէր, որ եւ զանձն անարժան համարէր այնպիսոյ պատուոյ։ Իսկ արքայն Արշակ հրաման ետ ծերունի եպիսկոպոսին Փոստոսի՝ ձեռնադրել զնա սարկաւագ։ Եւ ապա զօր բազում կազմեալ՝ առաքէ զնա ի Կեսարիա ի ձեռնադրել զնա հայրապետ։ Եւ եկեալ անտի, լուսաւորէ զաշխարհս Հայոց զանազան կարգաւ՝ շինէր վանորայս եւ աղքատանոցս, եւ ժողովէր զուրուկս եւ զհալածեալս, եւ կարգէր դարմանս եւ ռոճիկս նոցա։

Բայց Արշակ ոչ ըստ իրաւանց աստուծոյ վարէր զթագաւորութիւնն, զի սպան նա զեղբօրորդին իւր զԳնէլ եւ առ զկին նորա զՓառանձեմ։ Անէծ զնա սուրբն աստուծոյ Ներսէս. այլ եւ թշնամիք եղեն նմա Շապուհ արքայն պարսից եւ Վաղէս կայսրն յունաց, որ յետ Յովբիանոսի բարեպաշտի։ Եւ աղաչէ Արշակ զՆերսէս գնալ դեսպանութեան աղագաւ առ Վաղէս կայսր։

Եւ գնաց սուրբն Ներսէս խաղաղութիւն առնել ի մէջ երկուց թագաւորացն։ Բայց Վաղէս, քանզի խմորեալ էր յաղանդն Արիոսի եւ Մակեդոնի, հալածիչ էր ուղղափառաց։ Իբրեւ ետես զսուրբն Ներսէս եւ լուաւ, եթէ սքանչելագործ այր է, ասէ ցնա. «Բժշկե՛ա զորդի իմ», - քանզի հիւանդ էր մերձ ի մահ։ Եւ ասէ սուրբն. «Եթէ ի բաց կացցես յանհանճար աղանդոյդ՝ ես բժշկեցից զնա»։ Եւ յանձն առ ի բաց կալ. եւ աղօթեալ սուրբն, յարեաւ մանուկն յախտէն. եւ Վաղէս դարձեալ ի նոյն հերձուածս դարձաւ, եւ իսկոյն մեռաւ մանուկն։

Եւ Հրամայեաց աքսորել զսուրբն ի կղզի անբնակ, յորում ոչ գոյր բոյս դալարւոյ, բայց միայն աւազ։ Եւ յաղօթել սրբոյն՝ բղխեաց աղբիւր բարեհամ, եւ ծովն ընկենոյր ձուկն եւ փայտ, եւ փայտն առանց հրոյ ինքնին լուցանէր, եւ այնպէս կերակրեալ լինէին զինն ամիս։

Իսկ Արշակ իբրեւ ետես, եթէ աքսորեցաւ սուրբն Ներսէս, սկսաւ գործել մեծամեծ չարիս. շինեաց քաղաք մի եւ անդ ժողովեաց զամենայն չարագործս, եւ ասաց ոչ լինել իրաւունք, որ ոք գործիցէ զչարիս, եւ անկանիցի անդ։ Եւ լցաւ քաղաքն անիրաւութեամբ, եւ անուանեաց Արշակաւան։

Իսկ Վաղէս կայսր չարամահ սատակեցաւ, զյաւիտենական գեհենին աստէն բերելով զօրինակ՝ հրկէզ եղեալ։ Եւ առնու զթագն Թէոդոս մեծ հրամանաւ Գրատիանոսի. եւ ածեալ զսուրբն Ներսէս յաքսորանացն, առ իւր պահէր մեծաւ պատուով մինչեւ ի հաւաքումն ժողովոյն հարիւր եւ յիսնիցն որ ի Կոստանդնուպօլիս՝ վասն հոգեմարտին Մակեդոնի, յորում ժողովեալ էին Գրիգոր Աստուածաբան եւ Գրիգոր Նիւսացի, եղբայր սրբոյն Բարսղի, եւ այլ բազում սուրբ հարք։

Եւ ապա առաքէ զսուրբն Ներսէս յաթոռ իւր։ Եւ տեսեալ զանիրաւ գործսն Արշակայ՝ անէծ զԱրշակաւանն. եւ անդէն սատակեցան բնակիչք նորա չարամահ. եւ եդ գնա ի բանտի անել, եւ ինքն ձեռօք իւրովք սպան զինքն. որ թագաւորեաց ամս երեսուն։

Իսկ սուրբն Ներսէս աղաչեաց զմեծն Թէոդոս, եւ թագաւորեցոյց Հայոց զՊապ՝ զորդի Արշակայ։ Իսկ Պապ՝ քանզի զազրագործ էր, յանդիմանէր զնա սուրբն Ներսէս, ետ նմա դեղ մահու եւ ելոյծ զարդարն ի կենցաղոյս։ Եւ սուրբն ի մեռանելն իւրում կոչեաց զհօտն իւր եւ օրհնեաց զնոսա, եւ բազում ինչ մարգարէացաւ վասն ազգին նետողաց, եւ աւերման Հայոց աշխարհիս, եւ վասն նեռինն եւ նեղութեանցն, որ ի նմանէ ընդ աշխարհս ամենայն. եւ ապա հանգեաւ սուրբն մարտիրոսական մահուամբ՝ արտօսր բազում թողեալ հօտին իւրոյ՝ կալեալ զհայրապետութիւնն ամս երեսուն եւ չորս։ Եւ յաջորդէ զաթոռն Շահակ ոմն ոչ ի նոյն ազգէ, այլ ի զաւակէ Ալբիանոսի ի Հարքայ, ի Մանազկերտոյ, ամս չորս։

Իսկ բարեպաշտն Թէոդոս՝ իբրեւ ետես զչարիսն, զոր գործեաց Պապ, կորոյս զնա ըստ իւրում անզգամութեանն. որ թագաւորեաց ամս եօթն։ Եւ կացոյց մեծն Թէոդոս թագաւոր Հայոց զՎարազդատ ոմն յազգէ Արշակունեաց, զայր զօրաւոր եւ ուժեղ։ Եւ յետ Շահակայ առնու զկաթողիկոսութիւնն Զաւէն, եղբայր նորա, ամս չորս։

Իսկ Վարազդատ խորհեցաւ ապստամբել ի Թէոդոսէ եւ ձեռն տալ ի պարսիկս։ Եւ հալածեաց զնա Մանուէլ Մամիկոնեան, եղբայր Մուշեղայ քաջի սպարապետի Հայոց, զոր սպան Վարազդատ նենգութեամբ. եւ երթեալ յաշխարհն Յունաց, անդ վախճանեցաւ, կալեալ զթագաւորութիւնն ամս չորս։

Եւ յետ Զաւենայ առնու զկաթողիկոսութիւնն Ասպուրակէս, եղբայր նոցին Շահակայ եւ Զաւենայ, ամս հինգ։ Եւ կացուցանէ Մանուէլ յաթոռ թագաւորութեանն զերկոսին որդիսն Պապայ՝ զԱրշակ եւ զՎաղարշակ, զոր փեսայացոյց ինքեան. որ թագաւորեցին ամս չորս։

Եւ ապա թագաւորքն յունաց եւ պարսից զաշխարհս Հայոց յերկուս բաժանեցին։ Բաժնին յունաց տիրէր Արշակ հրամանաւ Արկադեայ եւ Ոնորեայ, որդւոց մեծին Թէոդոսի։ Իսկ արքայն պարսից Շապուհ կացոյց բաժնին իւրոյ թագաւոր զԽոսրով ոմն ի նոյն ազգէ։ Եւ էր մարտ ի մէջ Արշակայ եւ Խոսրովու, քանզի իշխանքն, որ էին ընդ Արշակայ՝ առեալ զգանձս նորա, գնացին առ Խոսրով։

Իսկ Խոսրով՝ յետ մահուանն Ասպուրակիսի, նստուցանէ զսուրբն Սահակ յաթոռ հայրապետութեանն, զորդի մեծին Ներսիսի։ Եւ յաւուրս յայսոսիկ էր հայրապետ Կոստանդնուպօլսի զարմանալին եւ պայծառ ջահն եկեղեցւոյ սուրբն Յովհան Ոսկեբերանն, որ լուսաւորէր զընդհանուր եկեղեցիս Քրիստոսի վարդապետութեամբ բանին կենաց։ Սա զառաջինն յոմանց արհամարհեալ լինէր վասն ոչ սեպհական խօսելոյ ի բարբառն յունաց, զի ի հօրէ կողմանէ ասորի էր։ Սա՝ յորմէ հետէ մկրտեցաւ, գինի ո՛չ էարբ, եւ ո՛չ ծիծաղեցաւ, եւ ո՛չ երդուաւ, եւ ո՛չ երդմնեցոյց զոք եւ ո՛չ զոք նզովեաց։ Եւ յորժամ աքսորէին զնա, եհար զձեռն յեկեղեցին եւ ասաց. «Ողջ մնա՛, սուրբ եկեղեցի, բնակարան փառաց տեառն, եւ մի՛ մոռանար զաշխատութիւնս իմ, քանզի ի պարգեւացն, զոր առի յաստուծոյ, յաւելի ի գանձս քո՝ գիրք ութ հարիւր եւ ճառք երկոտասան հազարե։

Սա եկաց հայրապետ հինգ ամ, եւ երեք ամ յաքսորս, եւ հանգեաւ ի Կոմանայ յիսուն ամաց։

Եւ թագաւորեալ Խոսրով ամս հինգ, հանէ զնա արքայն պարսից ի թագաւորութենէ եւ թագաւորեցուցանէ զՎռամշապուհ։ Իսկ սուրբն Սահակ պայծառացոյց զեկեղեցին Քրիստոսի առաւել քան զամենեսեան զանազան կարգօք առաքինութեան եւ կանոնական օրինադրութեամբ։

Եւ ի ժամանակս սորա ծագեաց լոյս մեծ գիտութեան յաշխարհիս Հայոց, քանզի երանելին Մեսրոպ եկեալ առ սուրբն Սահակ, եթէ հնար ինչ իցէ ստեղծանել նշանագիր հայերէն լեզուի։ Եւ եգիտ զնա առաւել եւս այնմ փափագող, քանզի ցայն վայր ոչ ունէին գիր հայերէն, այլ յոյն եւ ասորի գրով վարէին եւ նշանագրաւ։ Եւ ծանուցանեն զխորհուրդն Վռամշապհոյ թագաւորին։ Եւ նա ասաց, թէ՝ «Մինչ էի ես ի կողմանս Ասորւոց, ասաց ինձ ոմն եպիսկոպոս ասորի՝ Դանիէլ անուն, թէ՝ ՚Ունիմ ես նշանագիր հայերէն լեզուին, ես անփոյթ արարի առ ժամնե։ Եւ առաքէն զնախարար զոմն, Վրախճայ անուն, առ Դանիէլն խնդրել ի նմանէ զնշանագիրն։ Եւ նա առաքէ ի ձեռն Հաբելի երիցու։ Եւ իբրեւ տեսին՝ ուրախ եղեն, եւ սկսան ի հայ լեզու փոխել զամենայն գիրս աստուածաշունչս. բայց հաեցեալ տեսին, զի ո՛չ էր բաւական սիղոբայսն ողջ ածել, եւ զշաղկապս եւ զբառս, սկսան դարձեալ ի հոգս մտանել վասն այնորիկ։ Իբրեւ թափեցան յամենայն մարդկային հնարից, ապաւինեցան յայն, որ ամենայն ինչ հնարաւոր է նմա, աղօթիւք խնդրեալ ի տեառնէ՝ յանձն առեալ զպահոց պնդութիւն եւ զաղօթս։ Իսկ այն, որ զկամս երկիւղածաց իւրոց առնէ եւ աղօթից նոցա լսէ, ոչ անտես արար զբարի խնդրուածսն։ Երեւեալ Մեսրոպայ թաթ ձեռին հզօրին՝ գրելով ի վերայ վիմի. եւ ծանուցաւ զամենայն հանգամանսն, եւ յարուցեալ՝ ստեղծ զգիրն։

Եւ ժողովեն այնուհետեւ մանկունս բազումս եւ ուսուցանեն զբովանդակ աշխարհս, եւ բաժանեն զմանկունս մատաղս եւ քաջուսմունս, փափկաձայնս եւ երկարոգիս յերկուս, եւ կարգեն դպրոցս ասորերէն եւ յունարէն։ Եւ ուսեալ մանկանցն այնոցիկ զամենայն իմաստասիրութիւնս՝ ներքինս եւ արտաքինս, եղեն թարգմանիչք ճշմարտութեամբ։ Եւ թարգմանեցին զամենայն գիրս հին եւ նոր կտակարանաց, սկսեալ յառակացն Սողոմոնի՝ բովանդակեցին զամենեսեան։

Սոքա ոչ միայն թարգմանիչք, այլ ե՛ւ վարդապետք ե՛ւ ուսուցիչք ե՛ւ մարգարէք պատմողք ապագայիցն։

Սոքա լցեալք հոգւովն սրբով, խօսողք լեզուաց ազգաց, եւ թարգմանողք յազգաց ազգաց, զբանս խրթինս յայտ ածողք, եւ խորային խօսից պարզ մեկնիչք։

Սոքա սիւնք եկեղեցւոյ եւ ամրափակ պարիսպք որդւոց նորա, աշտանակք լուսատուք եւ ջահք բորբոքեալք՝ ընդհանուր ծաւալելով ընդ ոլորտս տիեզերաց։

Սոքա աստուածաբանք բանին կենաց եւ արբուցիչք պասքելոց անձանց, զովացուցիչք տապոյ ջերմութեան բանսարկուին եւ ջեռուցիչք ցրտացելոց ի հաւատս։

Սոքա երգեցողք ծիծռունք, տատրակք քաղցրախօսք եւ ողջախոհք, սրբութեան սիրիչք եւ աղտեղութեան անարգիչք։

Սոքա մանկանց դաստիարակք եւ երիտասարդաց բարի օրինակք, կուսանաց զարդք եւ ամուսնացելոց օրէնք, ծերոց սփոփիչք եւ տկարաց մխիթարիչք, գլորելոց կանգնիչք եւ մեղուցելուց դարձուցիչք, հեղգացելոց խթանք յարուցիչք եւ ժրացելոց ի նոյն յօժարացուցիչք, ուսման սիրիչք եւ ատեցողացն յանդիմանիչք։

Որոց վարդապետք եւ ուսուցիչք՝ սուրբն Սահակ եւ Մեսրոպ, եւ գլխաւորք յաշակերտացն՝ սուրբն Յովսէփ, եւ Յովհան, եւ Ղեւոնդ, եւ Սահակ, եւ Մովսէս Քերթողահայր, եւ Մամբրէ Վերծանող, նորուն եղբայր, Եզնակ եւ Կորիւն, սուրբն Եղիշէ, Դաւիթ փիլիսոփայ եւ Յովհաննէս, տէր Աբրահամ, Արձան, Մուշէ, Արձան, Խոսրով, Ղազար, եւ յետոյ Ստեփանոս Սիւնեաց եպիսկոպոս, եւ որ զգիրսն յարմարէր գեղեցիկ՝ Հռոփանոս Սամոստացի, եւ այլք բազումք, յորոց ոմանք եւ յեպիսկոպոսութեան աստիճան հասին, եւ այլք առաջնորդք ժողովրդոց կարգեալք։ Եւ ի նոցանէ ոմանք ի վերայ թարգմանութեան եւ գիրս յինքեանց շարադրեցին, որպէս սքանչելին Մովսէս զՀայոց պատմութիւնն՝ ի խնդրոյ Սահակայ Բագրատունւոյ, եւ զՊատմութիւն սրբուհւոյ աստուածածնին եւ պատկերի նորա՝ ի խնդրոյ իշխանացն Արծրունեաց, եւ զՊէտքն՝ ի խնդրոյ Թէոդորի ումեմն, եւ զՆերբողեան սրբոց Հռիփսիմեանցն, եւ զՎարդավառին, եւ այլ ճառս եւ խօսս իմաստասիրականս։ Եւ Կորիւն զՊատմութիւն սրբոյն Մեսրոպայ եւ այլ ժամանակաց։ Եւ Եղիշէ զՊատմութիւն սրբոց Վարդանանցն, եւ զԳիրս կանոնացն, եւ այլ մեկնութիւնս գրոց սրբոց եւ զչարչարանաց փրկչին։ Եւ Ղազար զգիրս իւր։ Եւ Եզնակ խօսս յոլովս եթող յօգուտ լսողաց։ Եւ Դաւիթ փիլիսոփայ զԳիրս սահմանաց եւ զԷակաց, եւ զՄեկնութիւն Արիստոտէլի, եւ Ներածութեանցն Պորփիւրի, եւ այլ հարցմունս եւ պատասխանիս, եւ զներբողեանն սրբոյ խաչին, եւ ծննդեան տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի։ Նմանապէս եւ Մամբրէ Վերծանող ասաց ներբողեանս ի յաւուրն արմաւենեաց, ի գալուստն Քրիստոսի յԵրուսաղէմ յաւանակաւ։ Եւ յետոյ մեծն Ստեփանոս Սիւնեաց եպիսկոպոս, բազում մեկնութիւնս գրոց սրբոց եթող՝ աւետարանացն համառօտ, եւ Յոբայ, եւ Դանիէլի, եւ Եզեկիէլի, եւ զպատասխանիս թղթոյն Գերմանոսի պատրիարքի Կոստանդնուպօլսի։

Արարին եւ երգս շարականաց քաղցր եւ գեղեցիկ եղանակաւ եւ մեծ խորհրդով ծննդեանն Քրիստոսի եւ քառասնօրեայ գալստեանն ի տաճարն, մկրտութեանն եւ եկաւորութեանն ի Բեթանիա եւ յԵրուսաղէմ, մեծի շաբաթուն չարչարանացն եւ յարութեանն, համբարձմանն եւ յոգւոյ գալստեանն, խաչի եւ եկեղեցւոյ, եւ այլ տօնից տէրունականաց, եւ սրբոց ամենեցուն, ապաշխարութեան եւ ամենայն ննջեցելոց, պէսպէսս եւ զանազանս եւ անթիւս, որ մինչեւ ցայսօր պաշտի յեկեղեցիս Հայաստանեայց։

Իսկ սուրբ վարդապետն Մեսրոպ, իբրեւ ելից զերկիրս Հայոց ուսմամբ եւ թարգմանութեամբ, յանձն առնէ զամենայն կաթողիկոսին Սահակայ, եւ ինքն գնացեալ յԱղուանս՝ առնէ եւ նոցա նշանագիրս եւ վարդապետս թողեալ նոցա՝ գայ յաշխարհն Վրաց. առնէ եւ նոցա նշանագիրս ըստ տուելոյ նմա շնորհացն ի վերուստ։ Եւ այնպէս զուարճացուցեալ զաշխարհս ամենայն անպայման խնդութեամբ, թողեալ եւ նոցա վարդապետս յիւրոց աշակերտացն, դառնայ ի Հայս եւ գտանէ զմեծն Սահակ թարգմանութեան պարապեալ։

Իսկ թագաւորն Վռամշապուհ՝ կալեալ զթագաւորութիւնն ամս քսան եւ մի, վախճանի բարւոք. եւ թագաւորէ դարձեալ Խոսրով, եղբայր նորա, ամ մի. եւ ապա Արտաշէս, որ եւ Արտաշիր, թագաւորէ յետ նորա։

Ընդ այն ժամանակս թագաւորեաց յունաց բարեպաշտն Թէոդոս փոքր, որդի Արկադեայ։ Եւ առաքէ սուրբն Սահակ զվարդապետն Մեսրոպ եւ զթոռն իւր Վարդան թղթով առ Թէոդոս կայսր, զի հրաման տացէ այնոցիկ, որ ընդ իշխանութեամբ նորա իցեն, ուսանել զգիրս հայերէնս, զի վերակացուք նոցա ոչ տային թոյլ ուսանել զգիրսն վասն նախանձու։ Իսկ հեզն Թէոդոս մեղադրեաց զառաջինն, եթէ՝ Ընդէ՞ր յասորւոց եւ ոչ ի յունաց իմաստասիրաց, որ ի մերում քաղաքիս, խնդրէիք զգիրս։ Եւ պատմեաց Մեսրոպ, եթէ կատարումն արուեստին ի շնորհաց հագւոյն եղեւ։ Յայնժամ գոհացեալ զաստուծոյ բարեպաշտ թագաւորն, հրամայեաց պատուել զՄեսրոպ, իբրեւ զճշմարիտ եւ զիմաստուն վարդապետ։ Նա եւ պատրիարքն Ատտիկոս եւ ամենայն ուխտ եկեղեցւոյն հանդերձ թագաւորաւն գրեցին զՄեսրոպ ընդ առաջին վարդապետս եկեղեցւոյ՝ ընդ Աթանասի եւ ընդ Գրիգորեանս, ընդ Բարսղի եւ ընդ Յովհաննու Ոսկեբերանի։

Եւ զՎարդան արար ստրատելատ բարեպաշտն Թէոդոս։ Գրեցին թուղթս եւ առ մեծն Սահակ, տալով նմա եւս պատիւ վեհագոյն։

Եւ հրաման ետ յիշխանութեան իւրում ժողովել մանկունս մտավարժս յուսանել զգիրսն, եւ դարմանք եւ ծախք յարքունուտ կարգեաց։ Ետ հրաման եւ յաշխարհին Հայոց շինել քաղաք ի Կարին գաւառի, եւ անուանեաց զքաղաքն Թէոդուպօլիս, որ այժմ կոչի Կարնոյ քաղաք։ Եւ եկեալ Մեսրոպայ՝ ուսոյց եւս զկէս ազգին, որ ընդ իշխանութեամբ Թէոդոսի։

Իսկ թագաւորն հայոց մանուկն Արտաշիր էր զազրագործ եւ գիճասէր, որ ոչ միայն ի գիշերի, այլ եւ ի տունջեան գործէր զգործն անարժան եւ խրատու սրբոյն Սահակայ ոչ լսէր։ Վասն որոյ տաղտկացան ամենայն նախարարքն եւ եկին առ մեծն Սահակ, զի նովաւ հանդերձ ամբաստան լիցին պարսից արքային՝ ընկենուլ զԱրտաշիր յաթոռոյն։ Իսկ սուրբն Սահակ ոչ առ յանձն ընկենուլ զգառն գայլոց։ Եւ նոքա երթեալ առ արքայն պարսից Վռամ՝ ընկենուն զնա ի թագաւորութենէն. հանեն եւ զսուրբն Սահակ յաթոռոյն, զի ոչ հաւանեցաւ կամաց նոցա։ Եւ ապա բարձաւ թագաւորութիւնն Արշակունեաց յետ Արտաշրի, որ թագաւորեաց ամս վեց։ Եւ տեւեաց թագաւորութիւնն Արշակունեաց ի Հայս ամս ՇԿԸ։ Դադարեաց եւ քահանայապետութիւնն յարժանաւոր ցեղէ սրբոյն Գրիգորի, զի թէպէտ եկաց սուրբն Սահակ յետ այնորիկ ամս վեշտասան եւ լուսաւոր վարդապետութեամբ պայծառացոյց զաշխարհս, սակայն անարժան վերակացուօք եւ պարսիկ մարզպանաւ, որպէս զՎեհմիհրշապուհ՝ փոխանակ Արտաշրի թագաւորին, եւ զոսոխասէրն Սուրմակ՝ փոխանակ սրբոյն Սահակայ, որ եկաց ամ մի։ Եւ յետ Սուրմակայ Բրքիշու ասորի, վատթար քան զնա, ամս երիս։ Եւ յետ նորա Շմուէլ եւս անպիտան ամս հինգ։

Իսկ սուրբն Սահակ աղօթից եւ վարդապետութեան պարապեալ։ Եւ ապա եկեալ ամենայն նախարարքն հայոց՝ անկանէին առաջի սրբոյն Սահակայ, զմեղանս յանձն առեալ՝ թողութիւն խնդրէին ի նմանէ եւ աղաչէին զնա՝ դառնալ ունել զաթոռ իւր, եւ նա ոչ հաւանէր նոցա։ Եւ իբրեւ կարի ստիպէին, յայնժամ պատմեաց նոցա զտեսիլն, զոր ետես, եթէ ի տեառնէ եղեւ այդ՝ դադարել քահանայապետութեան ի ցեղէն սրբոյն Գրիգորի եւ թագաւորութեան ի տանէն Արշակունեացս եւ թէ մերձ յերեւումն նեռինն դարձեալ կանգնելոց է աստուած զթագաւորութիւնն Արշակունեաց եւ զքահանայապետութիւնն յազգէ սրբոյն Գրիգորի։ Եւ ապա թոյլ ետուն նմա կեալ ըստ իւրոց կամաց։ Եւ արքայն պարսից զՎարդան մարզպան արարեալ Հայոց՝ տայ զաշխարհս ի ձեռս նորա։

Եւ սուրբն Սահակ՝ կալեալ զհայրապետութիւնն ամս յիսուն եւ մի, փոխի խաղաղական մահուամբ ի կարգս հրեշտակաց, տուեալ զաթոռն ցսուրբն Մեսրոպ, որ եւ նա ի նոյն ամի ելից զկենցաղս՝ յիշատակ բարի թողեալ ապագայիցս, ի սկզբան առաջին ամի Յազկերտի պարսից արքայի, որդւոյ Վռամայ երկրորդի։ Եւ առնու զաթոռն սուրբն Յովսէփ աշակերտ նոցա։

Իսկ Յազկերտ արքայ բռնադատէր զամենայն քրիստոնեայս ուրանալ զՔրիստոս եւ դառնալ յօրէնս մազդեզանց, որում ոչ հաւանեալ զօրացն հայոց՝ դառնան ընդդէմ հրամանին, սպանանեն զմոգսն եւ զմոգպետսն, որ եկեալ էին աւերել զեկեղեցիս եւ բառնալ զհաւատս։ Իսկ Յազկերտ՝ իբրեւ լուաւ զայն ամենայն, առաքէ զօրս բազումս, պատերազմել ընդ զօրացն հայոց, որոց գլխաւորք էին՝ սուրբն Վարդան եւ ընկերք իւր։ Եւ պարսից աւերեալ զաշխարհս խաղացուցանեն ի գերութիւն ի խրատու ուրացելոյն Վասակայ զմնացեալ նախարարսն եւ զսուրբն Յովսէփ, եւ զՍահակ, եւ զՂեւոնդ, եւ զընկերս նոցա, եւ տան ի կապանս արքունի։ Եւ յետ այնորիկ սպանանեն զսուրբն Յովսէփ եւ զնորին ընկերս, եւ զնախարարսն արգելուն ի բանտ մինչեւ յաւուրս Պերոզի արքայի, եւ ապա արձակեալք ի կապանաց խնամօքն աստուծոյ, խոստովանական անուն ժառանգեալք՝ դառնան յաշխարհս Հայոց։

Իսկ յետ մահուան բարեպաշտին Թէոդոսի կայսեր առնու զթագաւորութիւնն Մարկիանոս, որ արար զժողովն Քաղկեդոնի վեց հարիւր երեսուն եւ վեց եպիսկոպոսաց ի քակտումն ուղղափառ հաւատոյ, որ ելից զտիեզերս մինչեւ ցայսօր հայհոյութիւն նոցա։

Յետ սրբոյն Յովսեփայ առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Գիւտ ամս հնգետասան. որ խնդրեաց ի Դաւթէ փիլիսոփայէ զԲարձրացուցէքն։ Եւ ապա Յովհան Մանդակունի ամս երկոտասան։ Սա բազում կարգաւորութիւնս եմոյծ յեկեղեցի՝ կարգեաց քարոզս աղուհացիցն եւ զաղօթս նոցա զերրորդ ժամուն եւ զվեցերորդին եւ զիններորդին, եւ զեկեղեցւոյ հիմնարկէքն, եւ ժամահարի, սկիհ եւ մաղզմայի, եւ գիրք, եւ կնունք, եւ խաչ օրհնել եւ պսակ, զայս ամենայն նորա կարգեալ է. այլ եւ առաջի Պերոզի արքայի համարձակութեամբ խոստովանեցաւ զՔրիստոս եւ ոչ երկեաւ ի սպառնալեաց նորա, որ հրապուրէր ի բաց կալ ի Քրիստոսէ եւ ի հաղորդութենէն յունաց. եւ կատարեալ ամենայն առաքինութեամբ՝ փոխի առ Քրիստոս։

Իսկ յետ Մարկիանոսի թագաւորեաց Յունաց Լեւոն մեծ, եւ Պերոզ պարսից արքայ զՄանգնոս մարզպան արար Հայոց, ամս քսան։ Յայսոսիկ աւուրս ժամանեաց Մովսէս Քերթողահայրն։ Ի սոյն ժամանակի պայծառանայր յերկրի սքանչելի վարուք միայնաւորութեամբ սուրբ հայրն Թաթուլ՝ հանդերձ Վարոսիւ, եղբարբ իւրով, եւ Թումայիւ աշակերտիւ։ Եւ յետ Յովհաննու Մանդակունւոյ առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Բաբգէն ամս հինգ, յաւուրս Զենոնի կայսեր։

Այս Զենոն նզովեաց զժողովն Քաղկեդոնի, երկոտասան գլուխ նզովից կարգեաց ընդդէմ նորա։ Զսմանէ ասեն, թէ յաճախ ուտէր միս. եւ յաւուր միում յանչափ ուտելոյն քացախեալ յորովայնի նորա կերակուրն. յայնմանէ տաղտկացեալ՝ օրէնս եդ զերկու շաբաթս բարեկենդանին ոչ ուտել միս, այլ պանիր, զոր Պանրուտայն անուանեն մինչեւ ցայսօր։ Ասէն, թէ Յուլիանոս՝ եկեալ ի Կոստանդնուպօլիս, հրամայեաց յամենայն կերակուրս վաճառոցն խառնել յարենէ զոհիցն։ Եւ սուրբն Թէոդորոսն իմացոյց քրիստոնէիցն. եւ նոքա ասացին, թէ՝ «Մեզ չէ օրէն այս երկու շաբաթս միս ուտել, այլ պանիրե։ Եւ զնոյն եդաւ Պանրուտէքն։ Եւ յաւուրս սորա եգիտ Գառնիկ երանելի զնշխարս սրբոյն Գրիգորի ի Մանեայ այրսն, եւ հանգուցին ի Թորդան։

Եւ յետ Բաբգենայ առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Սամուէլ ամս հինգ։ Յայսոսիկ աւուրս պայծառանայր սուրբն Սիմէոն Սիւնական յԱղէքսանդրիայ, եւ Տիմոթէոս երէց՝ ուղիղ հաւատով իմաստասէր, որ զամենարուեստ գիրսն գրեաց՝ հաւաքեալ զամենայն բանս աստուածայնոց արանց ընդդէմ ամենայն հերձուածողաց։ Բայց Պերոզ արքայ պարսից կարի անմարդի բարս ունէր, վասն որոյ սպանաւ ի հեփթաղաց։ Եւ թագաւորէ Վաղարշ եղբայր նորա։ Սա զՎահան Մամիկոնեան, զորդին Հմայեկայ, մարզպան կարգէ։ Այս Վահան պսակեաց զեկեղեցի զանազան իրօք եւ զալանս արգելական արար։ Ի սորա աւուրս էր Ղազար Փարպեցի, ճարտասան եւ պատմագիր։ Եւ յետ Սամուէլի առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Մուշէ ամս ութ։

Յետ Զենոնի կայսեր առնու զթագաւորութիւնն Անաստաս, որ եւ սա ընդ Զենոնի յուղղափառս գրեցաւ, զի կամեցաւ ժողով առնել ընդդէմ անօրէն ժողովոյն Քաղկեդոնի, հաստատել զուղղափառութիւն. եւ դեղակուր եղեալ մեռաւ։ Եւ թագաւորէ յետ նորա Յուստինոս, այր տգէտ եւ անաստուած, որ ելից զերկիր արեամբ ուղղափառաց, զի եդ յաշտանակի զՔաղկեդոնին, եւ կոտորեալ հալածեաց զասողսն մի բնութիւն մարմնացելոյ բանին։

Յետ Վաղարշու՝ պարսից արքայի, առնու զթագն Կաւատ, եւ ապա Ջամասպ, եւ ապա Կաւատ։

Յետ Մուշէի առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Սահակ ամս հինգ. եւ ապա տէր Քրիստափոր ամս հինգ. եւ յետ նորա տէր Ղեւոնդ ամս երկու։ Յաւուրս սորա արեգակն ամենեւին նուաղեցաւ, եւ սով սաստիկ եղեւ։ Եւ ապա տէր Ներսէս ամս ինն։ Յաւուրս սորա Եզրաս Անգեղացի, աշակերտ Մովսիսի եպիսկոպոսի Բագրեւանդայ, բազմացոյց զդասս ճարտասանաց. դառնայ եւ Մամբրէ եղբայր Մովսիսի ի Հայս, զորմէ ասեն երրորդ գրել փիլիսոփայ։

Յետ Յուստինոսի առնու զթագն միւս Յուստի[նի]անոս, քուերորդի նորա։ Սորա էր կին Թէոդորայ ուղղափառ. եւ աղաչէր զայր իւր հաստատել զուղղափառութիւն։ Եւ նա թէպէտ եւ կամէր, ոչ իշխեաց յահէ երկաբնակացն, որք սպառնային նմա մահու։

Եւ առ սա եկեալ չարախորհ հրեայ մի, ասաց, թէ՝ «Պարտ է զտեառնընդառաջն առնել ըստ ծննդեանն, զոր առնեն յոյնք, եւ ոչ ըստ յայտնութեան, որ ի վեցն յունվարի, զի մինչեւ ցայն վայր առաքելական դրութեամբն առնէին ամենայն քրիստոնեայք ի ԺԴ փետրվարի։ Եւ կայսրն՝ հաւանեալ բանից անօրինին, առաքէ յԵրուսաղէմ առնել այնպէս։ Իսկ երուսաղէմացիքն ոչ առին յանձն փոխել զսուրբ հարցն աւանդութիւնս, որ մինչեւ ցայն օր պահեալ էին։

Եւ հրամայէ կայսրն զօրավարին բռնութեամբ առնել եւ թէ ոք ընդդիմանայ՝ սպանանել։ Եւ ամենեքեան ի մահ դիմեցին յաղագս ճշմարտութեան։ Իսկ մարդասէրն աստուած ոչ եթող զյուսացեալսն իւր ընդ վայր, այլ ահեղ սքանչելեօք զարհուրեցոյց զյանդգնեալսն. աջ աստուածային երեւեցաւ ի սուրբ մատրանն, այլ եւ նշան ահեղ եւ հրաշափայլ յերկինս՝ արիւնատեսակ։ Եւ զարհուրեալ յայնմանէ՝ դադարեցին ի խնդրոյն։ Եւ ի գալ միւսոյ ամին՝ նոյն խռովութիւն յուզէր, զի հրաման ետ սաստիւ կորուսանել զընդդիմացողսն. եւ նոքա առ հասարակ պնդեցան ի մահ, քան ի կեանս խղճիւ։ Եւ տեսեալ բարերարին աստուծոյ զհաւատս մարդկան՝ այց արար հօտի իւրում, երեւեալ ամենասրբուհւոյ աստուածածնին ի ծիրանի սեանն, ունելով ի գիրկս իւր զմանուկն Յիսուս. եւ ջուր բղխեալ ի սեանէ անտի, եւ որք օծանէին ի ջրոյ անտի, բժշկէին յիւրաքանչիւր ցաւոց։ Եւ այսպէս դադարեցին յունայն խնդրոյն։

Եւ ի ժամանակս Յուստի[նի]անու խաւարեցաւ արեգակն ԺԸ ամիս, երեք ժամ լոյս տայր յօրն, եւ զայլն որպէս ո՛չ տիւ եւ ո՛չ գիշեր. եւ պտուղք տարւոյն այնորիկ ո՛չ հասան. եւ եղեւ ամենայն երկիր իբրեւ զբազմօրեայ հիւանդս։ Եւ եղեւ մարդամահ տարաժամ, որ բնաւ չէր լեալ. եւ նախ ի Կոստանդնուպօլիս սկսաւ. եւ մեռան յառաջին օրն հինգ հազար, եւ յերկրորդն տասն հազար, եւ յերրորդն հնգետասան հազար եւ ի չորրորդն ութուտասան հազար, եւ թուեցին մինչեւ երեք հարիւր հազար, որք մեռանէին ի հօրն։ Ի մէջ ձեռացն բուշտ ելանէր եւ առժամայն մեռանէր. մտանէր մարդ ի տուն եւ տեսանէր զամենեսեան մեռեալ։ Եւ նեխեցաւ քաղաքն, զի ոչ կարէին թաղել զմեռեալս. եւ տարածեցաւ ընդ ամենայն երկիր, եւ բազում քաղաքք անմարդ մնացին, բայց միայն Հեմս ապրեցան, զի ապաւինեցան ի գլուխն Յովհաննու Մկրտչին, որ կայր անդ։ Հաշտեցան ընդ միմեանս Յուստի[նի]անոս եւ Խոսրով պարսից արքայ, եւ ծաղկէր ուխտ ամենայն քրիստոնէութեան ընդ ամենայն տիեզերս։

Իսկ Վահան Մամիկոնեան վախճանեցաւ բարւոք, յետ որոյ եկաց Վարդ, եղբայր նորա, ամս երիս, եւ յետ նորա պարսիկք մարզպանք ամս երիս. եւ ապա Մեժեժ Գնունի ամս երեսուն եւ չորս։

Իսկ յետ Ներսիսի առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Յովհաննէս ամս հնգետասան։ Յաւուրս սորա մարդամահ սաստիկ եղեւ, սկսեալ յարեւմտից։ Եւ յոստանին Հայոց նշան սքանչելի եղեւ, զի հուր բորբոքեալ այրէր զապարանսն համակարին պարսկի, որ վերակացու էր աշխարհիս։ Իբրեւ ոչ կարէին շիջուցանել, ապաւինէին ի խաչն Քրիստոսի եւ աղաչէին զպաշտօնեայսն փութալ տանել զխաչն։ Իբրեւ մօտ եղեւ նշանն փրկական, առժամայն շիջաւ բոցն. եւ տեսեալ ամենեցուն՝ փառաւորէին զփրկիչն Քրիստոս եւ գովէին զհաւատս քրիստոնէից, յոր եւ հաւատաց երանելին Մախոժ, որ վկայութեամբ կատարեցաւ ի Քրիստոս։

Եւ յետ Յովհաննիսի առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Մովսէս։ Յառաջին ամի սորա սուրբն Մանաճիհր, որ անուանեցաւ Գրիգոր, ազգաւ ռաժիկ, մարտիրոսութեամբ կատարեցաւ։

Եւ յերրորդ ամի նորա լցեալ լինի ի ծննդենէն Քրիստոսի ամք ՇԾԳ, եւ բովանդակեցաւ կանոնք երկերիւրեկին, զոր կարգեաց իմաստասէրն Անդրէաս, եղբայր Մանգնոսի եպիսկոպոսի, հրամանաւ Կոստանդնի կայսեր վասն լրմանցն զատկաց եւ այլ տօնից. զի իբրեւ լցաւ երկերիւր ամ, լրումն զատկին մարտի ԻԵ էր. եւ ի սկզբանն ապրիլի Դ. եւ զի ոչ ի սկիզբն կարացին գնալ, զի յետ ԻԵ-ին ԳԺ-անն էր ապրիլի. եւ Թ լրմունք ի մէջ կային. եւ այնր աղագաւ սկսան շփոթել տօնք եւ ամենայն արհեստք տոմարականք։

Ապա հայրապետն Մովսէս ժողովեաց զիմաստունսն, որ էին ի ժամանակին, յորս էր եւ Աթանաս ի վանաց սուրբ Կարապետին, եւ կարգեցին, թուական հայոց, որով ուղղեսցեն զզատիկ տեառն այլովքն հանդերձ։ Բայց ոչ կարացեալ կալ ի ճշմարտութեան անսխալ զամս ինն։ Իսկ ի տասներորդ թուականին Էաս ոմն անուն Աղէքսանդրացի, այր կորովի եւ իմաստուն, իբրեւ ետես զայնպիսի շփոթումն, որ յամենայն եկեղեցիս, ձայն արկեալ՝ առ ինքն հաւաքեաց զամենայն իմաստունս, որ յամենայն ազգաց. զԱդդէ՝ ի Գամրաց, զԳիգան՝ յԱսորւոց, զԵլոգս՝ ի Յունաց, զՓենեհէս՝ ի Հրէաստանէ, զՅոհան՝ յԱրաբիոյ, եւ այլ արս երեսուն եւ վեց իւր նմանիս, եւ այլ բազմութեամբ, եւ յառաջ վարեալ զարուեստն Անդրէասի ՇԼԲ, այլ ի նոյն դարձաւ։ Ապա կարգեցին զանտարակուսելի օրինակն, որ հինգ հարիւրեակն անուանի, բազմիմաստ եւ անսխալ, գլուխ եդեալ բոլորին զԴ-ն-ապրիլի, զի իբրեւ աւարտի ՇԼԲ ամն, այլ ի նոյն դառնայ։ Եւ սկսան ուղղիլ ամենայն տօնք եւ արուեստք իրողութեան։

Բայց զԻրոն ոմն ի դրան Յուստի[նի]անոսի ոչ կոչեցին ի ժողովն. քամահանս վարկաւ անձին իւրում։ Իբրեւ տարաւ Իլոգս իմաստասէր զօրինակն առ թագաւորն, սկսաւ Իրոն քննել մասունս հնգեկի եւ վեցեկի, որ ոչ երբեք լեալ էր, զի հնգեակն եւ վեցեակն մասունք են՝ մին արեգական եւ. միւսն՝ լուսնի. այլ նա զհակառակն արար, զի փոխեաց զապրիլի ԺԷ ի ԺԶ, եւ զԶ ի Ե. այն վեշտասանն չբերէ ինչ սխալ, այլ այն Զ-ն եղեալ ՂԵ կիրակի ածէ մեզ. իսկ այն Ե՝ նոցա շաբաթ՝ ըստ Իրոնի գործելեացն. եւ ընդ հրեայսն առնեն զզատիկն, եւ ի սուրբ ժողովոյն Նիկիայ նզովքն անկանին, որք օրինադրեցին ոչ առնել զատիկ ընդ խաչահանունսն։

Իսկ մեք ի միւս կիրակէն տամք եւ զերծանիմք ի նզովից, զի հայք ոչ ընկալան զթիւր օրինակն, որպէս եւ ոչ զժողովն Քաղկեդոնի՝ ընդ իշխանութեամբ պարսից գոլով։ Զի յետ ութ ամի երեւեցաւ եղծումն իրացն։

Իսկ յետ Մեժեժայ մարզպանի պարսիկք տիրեն Հայոց ամս երեսուն եւ վեց։ Ընդ ժամանակս ընդ այն վախճանի եպիսկոպոսն Վրաց. եւ եկեալ առ տէր Մովսէս, զի տացէ նոցա եպիսկոպոս։ Եւ նա ձեռնադրեալ զոմն փակակալ իւրոյ եկեղեցւոյն Կիւրիոն անուն, տայ նոցա՝ հաւատացեալ ի նա, եթէ պահեսցէ զսէր եւ զմիաբանութիւն առ աթոռ սրբոյն Գրիգորի, զի մինչեւ ցայն վայր ի հայոց առնուին վիրք զձեռնադրութիւնսն։

Այս Կիւրիոն՝ յետ վախճանելոյն Մովսիսի, ի բաց քեցեցաւ ի դաւանութենէ ուղղափառ եկեղեցւոյն Քրիստոսի եւ զՔաղկեդոնի դաւանութիւնն խոստովանեցաւ, զի ի մանկութենէ խմորեալ էր յաղանդն՝ յաշխարհին Յունաց լինելով նորա, եւ ի ծածուկ ունէր զչարութիւնն, որպէս հուր ընդ յարդիւ թաքուցեալ, բայց ոչ իշխէր յայտնել ի կենդանութեանն Մովսիսի։

Զերեսուն ամ կալեալ զհայրապետութիւնն՝ տէր Մովսէս վախճանի եւ տայ զտեղապահութիւնն աթոռոյն ի Վրթանէս Քերթող։ Իբրեւ ետես զթիւրութիւնն Կիւրիոնի՝ Մովսէս, Ցուրտաւայ եպիսկոպոսն, ազդ առնէ Վրթանիսի, զի թերեւս կարասցէ ինչ օգնել մոլորեալ մտացն Կիւրիոնի, առ որ բազում անգամ գրեաց աղաչանօք՝ ի բաց կալ յանհանճար աղանդէն։ Իսկ նա ո՛չ միայն ո՛չ հաւանեցաւ գրելոցն, այլ եւ հալածեաց զՄովսէս եպիսկոպոս։ Իբրեւ յաջորդեաց զաթոռ կաթողիկոսութեանն Հայոց տէր Աբրահամ, յետ Մովսիսի, նոյնպէս եւ նա գրեաց երկիցս եւ երիցս թուղթ՝ յիշեցուցանելով նմա զթիւրութիւնն։ Իսկ Կիւրիոն պատճառէր ոչ այլ ինչ խորհել, բայց զոր նոքայն խորհին, եւ ասէր զՄովսէս զրպարտող նորին։ Իսկ իբրեւ ասացաւ ժողով քննութեան լինել եւ տեսանել վասն այնր, յայտնապէս խոստովանեցաւ Կիւրիոն զդաւանութիւնն Քաղկեդոնի։

Յայնժամ իբրեւ ետես Աբրահամ, եթէ ոչինչ օգտեցաւ, այլ առաւել յանամօթութիւն եկն, յայնժամ գրեաց թուղթ շրջաբերական առ վիճակեալս իւր, զի մի՛ ամենեւին հաղորդեսցին ընդ վիրս՝ եկեղեցեաւ, կամ ուխտիւ, կամ ամուսնութեամբ, կամ այլ ինչ հոգեւորական իրօք, բաց ի վաճառէ իմեքէ՝ որպէս ի հեթանոսաց, զի մի՛ մարմնական ծանօթութեամբն ի հոգեւոր վնասս ընկղմեսցին։ Եւ յայնմ հետէ բարձաւ ձեռնադրութիւնն վրաց՝ որ ի հայոց, զի սկսան նոքա զյունօք թեւակոխիլ։

Զայս ամենայն ստուգութեամբ ուսուցանէ քեզ Ուխտանէս եպիսկոպոս, զի նա զամենայն լիով գրեաց, զթուղթսն եւ զպատասխանիսն, եւ զքաջախօսութիւնն Պետրոսի եպիսկոպոսի, որ պատգամաւոր էր տեառն Աբրահամու՝ առ Կիւրիոն, զոր վիրք վասն համարձակութան նորա՝ Գայլ կոչեցին զնա։

Յետ Յուստի[նի]անոսի կայսեր՝ միւս Յուստինոս, այր չար եւ պիղծ, որ զբազումս եսպան յուղղափառաց, եւ ինքն, եւ պատրիարքն Յովհան այսահարեալք մոլեգնէին եւ այնպէս սատակեցան։ Եւ ապա թագաւորեաց Տիբեր եւ յետ նորա Մօրիկ։

Զսա ասեն ի Հայոց, յՕշական գեղջէ, եւ այլք՝ թէ ի Տարօնոյ. աղքատութեան աղագաւ երթեալ ի Կոստանդնուպօլիս եւ անդ ի դիպուածէ իմեքէ բարեբախտիկ եղեալ՝ թագաւորեաց այսպիսի պատճառաւ։

Եղեւ մեռանիլ Տիբերի կայսեր, եւ մեծամեծքն ընդ միմեանս հակառակեալ՝ ոչ հնազանդելով միմեանց։ Եւ էր մարտ անհնարին ի մէջ նոցա, որպէս թէ ո՛ յաղթիցէ՝ թագաւորեսցէ։ Իսկ պատրիարքն ի մէջ անցեալ համոզեաց զնոսա արկանել վիճակս, եւ ո՛ւմ հասանիցէ՝ նմա ունել զթագաւորութիւնն, եւ այլոցն հնազանդել։ Եւ զայս (արարին) երդմամբ եւ ամենեցուն մուրհակաւ։ Եւ էր վիճակն այսպիսի, ընդ լուսանալն բանալ զաւագ դուռն քաղաքին եւ զայր, որ պատահիցէ անդ, թեպէտ կարի յանարգաց իցէ ածել ի պալատն արքունի. եւ իշխանացն նստել ի միասին եւ յոյր գլուխ դիցէ զթագն, նմա ունել զթագաւորութիւնն։ Հաւանեցան ամենեքեան եւ դադարեցին ի խռովութենէ։

Եւ իբրեւ եհաս ժամն ժամադրեալ, բացեալ զդուռն քաղաքին, տեսեալ զՄօրիկ առ դուրսն՝ բարձեալ ցօղուն ինչ առ ի վաճառել եւ լնուլ զպէտս իւր։ Եւ յափշտակեալ զօրացն՝ տարան ի բաղանիսն եւ լուացեալ զնա, զգեցուցին նմա հանդերձս ազնիւս եւ տարան զնա յարքունիսն։ Եւ իբրեւ ասացին նմա վասն որոյ կոչեցաւն՝ նա պահանջեաց ի նոցանէ գիրս եւ երդմունս, զի մի՛ սպանցեն զնա մնացեալքն ի թագէն։ Եւ նոքա երդուան նմա սաստիկ, զի անհոգ լիցի յայնմանէ։

Բազմեալ էին ամենեքեան սնոտի յուսով, եւ իւրաքանչիւր ոք անձին իւրում ասէր, թէ՝ լիցի՛։ Կայր աթոռն եւ թագն ի վերայ նորա, եւ կօշիկքն հուպ առ նմին։ Անց Մօրիկ ի մէջ, եւ առ զթագն ի ձեռս իւր եւ սկսաւ շրջել ընդ բազմեալսն։ Իբրեւ եկն առ առաջինն՝ ուրախացաւ նա, բայց տրտմեցաւ երկրորդն, իբրեւ եթող զնա, դարձեալ կալաւ զնա տրտմութիւն եւ զընկերն նորա՝ ուրախութիւն։ Եւ այսպէս ըստ կարգի, իբրեւ շրջեցաւ նա երկիցս եւ երիցս, տրտմեցոյց զնոսա եւ ուրախացոյց։ Անց նստաւ նա ի վերայ աթոռոյն եւ եդ զթագն ի գլուխն իւր. եւ տեսեալ ամենեցուն՝ սխրացան։ Բայց զի երդուեալ էին նմա, թէ՝ Յոյր գլուխ եւ դնիցես դու, մեք հնազանդիմք նմա, թոյլ ետուն նմա։ Մատուցեալ պատրիարքն՝ ագոյց զկօշիկսն յոտս նորա եւ երկիր եպագ. նոյնպէս ամենայն մեծամեծքն երկրպագեցին նմա եւ ասեն. «Կեցցէ՛ արքայ Մօրիկ»։

Սա արար ժողով քննութեան վասն դաւանութեան Քաղկեդոնի. կոչեաց զվարդապետս Հայոց։ Եւ չոգան Վրթանէս եւ Գրիգոր եւ այլ վարդապետք եւ ոչ ինչ օգտեցուցեալ զյոյնս՝ դարձան նզովելով։ Առ սա ապաստանեալ նախարարացն Հայոց՝ փախուցեալք ի տէրութենէն Պարսից։ Իսկ սա անմարդի բարս ցուցեալ՝ ոչ ընդարձակեաց նոցա, այլ եւ զկարգեալ ռոճիկսն յառաջին թագաւորացն արգել ի նոցանէ։

Ասեն զնմանէ, թէ առաքեաց առ հայր իւր՝ թողուլ զպանդխտութիւնն եւ գալ վայելել ի փառս նորա, եւ թէ ոչ՝ խրատ առաքել նմա, որով կարասցէ վարել զթագաւորութիւնն։

Եւ երթեալ սպասաւորացն՝ գտին զնա, զի դարմանէր պարտէզ. եւ ասացին նմա զհրամանն արքունի։ Նա պատասխանի ետ եւ ասէ. «Թագաւորի հայր ես ոչ վայելեմե։ Եւ ինքն սկսաւ զմեծամեծ կաղամբսն, որ ի պարտիզի անդ, արմատախիլ առնել, կտրել զգլուխսն եւ ծածկել ընդ հողովն, եւ զմանունսն փայփայել եւ յօրինել։ Եւ արանցն տեսեալ զայն՝ համարեցան զնա բախած եւ թաղեալ ի բաց գնացին։ Իսկ զոր ինչ արար նա, նոքա ոչ գիտացին։ Եւ գնացեալ առ թագաւորն՝ պատմեցին զամենայն եւ զյիմարութիւնն, զոր գործեաց ի պարտիզին։

Իսկ Մօրիկ իբրեւ լուաւ, ծիծաղեցաւ եւ ոչ ինչ յայտնեաց, եւ կալեալ զմեծամեծսն՝ զորս կարծէր, թէ սատան են թագաւորութեան նորա, եբարձ զամենեսեան, զի մի՛ դաւ ինչ լիցին թագաւորութեան նորա, եւ զփոքունսն ի տեղիս նոցա կարգեաց։ Եւ կոչեցեալ զարսն զայնոսիկ, զոր առաքեաց առ հայր իւր, ասէ ցնոսա. «Ա՛յս են խրատք հօր իմոյ, զոր արար ի պարտիզին, եւ դուք ոչ իմացայք»։

Կէսք ասէն զսա յԱրփսուս գեղջէ Կապպադովկացւոց, զոր յետոյ քաղաք շինեաց զօրավար Տիբերի։

Բայց Մօրիկ վասն խստութեան բարուց իւրոց ազգաւ եւ որդւովք ողորմատես մահուամբ կորնչի յիւրոց զօրաց. քանզի յարեան ի վերայ նորա զօրք իւր, որոց առաջնորդ էր Փոկաս, որ թարգմանի հուր, եւ սպան զնա, եւ ինքն թագաւորեաց ընդ նորա։

Եւ յետ Որմզդի արքային Պարսից թագաւորէ Խոսրով ձեռնտուութեամբ Մօրկայ։ Աստանօր Սմբատ Բագրատունի բազում մարտս յարդարէր առաւել քաջութեամբ առ թշնամիսն Խոսրովայ, վասն որոյ պատուեալ զՍմբատ՝ տայ նմա զմարզպանութիւնն Վրկան աշխարհի։ Եւ նա երթեալ գտանէ ազգս գերեալս ի Հայոց անդ, որ Սագաստանն կոչի, մոռացեալ զլեզու եւ զդպրութիւն, զոր նորոգեալ Սմբատայ. եւ զՀաբել ոմն եպիսկոպոս տայ ձեռնադրել կաթողիկոսին Հայոց եւ կացոյց վիճակ աթոռ սրբոյն Գրիգորի։

Ի տասներորդ ամի տեառն Աբրահամու, եւ յԼԷ թուին հայոց եկին ի Հայս ասորիք, արք քաջաբանք, եւ կամէին սերմանել զաղանդն Նեստորի. եւ նզովեալ հալածեցին, բայց ոմանք ընկալան։ Եւ նոքա թարգմանեցին նոցա գիրս սուտս՝ զԳօրտոսակ, զԿիրակոսակ, զՊօղոսի տեսիլն, զԱդամայ ապաշխարութիւնն, զԴիաթեկ, զՄանկութիւն տեառն, եւ զՍեբիոս, եւ զՃիռն օրհնութեան, եւ զանթաքչելի մատեանսն, եւ զաւետարանի մեկնութիւն զՄանեայ. եւ որ հաւատայ նոցա, նզովի յուղղափառաց։

Եւ յետ տեառն Աբրահամու առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Յովհաննէս ի Կոգովտէ, ի գեղջէ Բագարանէ, ամս քսան եւ վեց։ Ոմանք ի պատմագրաց զերկոսեանն ի միում աւուր ասեն վախճանեալ՝ զԱբրահամ եւ զՅովհաննէս, եւ կէսք ոչ։

Իսկ Խոսրով Պարսից արքայ, իբրեւ լուաւ զմահն Մօրկայ, վրէժխնդիր եղեւ, զի դաշնադիրք էին միմեանց, եւ զբազում գաւառս յունաց աւերեաց։ Առաքէ եւ զԽոռիան զօրավար իւր ի Պաղեստինէ, որ երթեալ պաշարեաց զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ եւ առ զնա, եւ կոտորեաց զբնակիչս նորա. գերեաց եւ զխաչն Քրիստոսի եւ տարաւ զնա ի պարսիկս։ Գնաց բազում զօրոք ի վերայ թագաւորին Հերակլի. եւ ի նեղ արկ զթագաւորական քաղաքն Կոստանդնուպօլիս

Իսկ կայսրն Հերակլէս ձեռնտուութեամբ խաքանայ՝ խազրաց թագաւորի, գնաց յաշխարհն Պարսից, սպան զԽոսրով, դարձոյց եւ զսուրբ խաչն եւ առաքեաց յԵրուսաղէմ։

Զայս խաքան ծաղր արարին բնակիչք քաղաքին Տփխեաց. առեալ դդում մի՝ նկարեցին զպատկերն խաքանայ ի վերայ նորա կոյր, որպէս թէ աչք նոցա նեղ են եւ փոքր, եւ եդեալ զդդումն ի վերայ պարսպին հանդէպ նորա՝ սկսան նետաձիգ լինել։ Իսկ նորա տեսեալ զայն՝ բարկացաւ յոյժ, բայց զի ժամանակ ձմեռային էր, ոչ ինչ կարաց հատուցանել։ Բայց ի գալ գարնան եկեալ պաշարէ զնա, եւ առեալ զքաղաքն՝ հրամայեաց կոտորել զարս ե՛ւ զկանայս ե՛ւ զմանկտի, եւ աւերեալ զքաղաքն, առեալ զինչս նոցա՝ գնաց ի քաղաքն իւր։

Իսկ յետ սպանման մարզպանացն Ճիհր Բուրզենայ, Ճիհր Վշնասպ Սուհենայ, Ճիհր Վղոն Միհրանայ, եւ այլ տաճկաստանեացն, Դաւիթ Սահառունի մարզպան լեալ ամս երեսուն։ Յաւուր սորա ի ԿԲ թուականին եղեւ շինուած կաթողիկէին Մրենոյ։

Յետ տեառն Յովհաննիսի առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Կոմիտաս ամս ութ։ Սա շինեաց զսուրբ տիկնոջն Հռիփսիմեայ զվկայարանն պածառ եւ հրաշալի, զի խրթին էր առաջին շինուածն. գտանէ ի նմին զնշխարս ոսկերաց սրբոյն՝ կնքեալ մատանեաւ սրբոյն Գրիգորի եւ սրբոյն Սահակայ, եւ ոչ իշխեաց բանալ, այլ իւրով մատանեաւն կնքեալ՝ ամփոփէ անդէն, արարեալ երգս շարականաց սրբոցն հայերէն այբուբենօք, որոյ սկիզբն է այս՝ «Անձի¯նք նուիրե¯ալք սիրոյն Քրիստոսիե։

Յետ Խոսրովու Պարսից արքայի առնու զթագաւորութիւնն Կաւատ։ Սա արձակեաց ի գերութենէ զՎիրոյ կաթողիկոսն Աղուանից, զոր ի բանտի եդեալ էր հայր նորա։ Եւ յետ Կաւատայ՝ Արտաշիր, եւ ապա Խոռեամ՝ հրամանաւ Հերակլի, եւ ապա Խոսրով, եւ յետ նորա Բորն եւ Զարմանդուխտ. սոքա ամենեքեան սակաւակեացք, եւ ապա Յազկերտ։

Իսկ յետ տեառն Կոմիտասայ առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Քրիստափոր ամս երկու. եւ ապա Եզր ամս տասն։

Իսկ Հերակլի կայսեր եկեալ ի Կարնոյ քաղաք, ժողով արարեալ՝ կոչէ եւ զԵզր կաթողիկոս Հայոց։ Իսկ նա ոչ տարաւ ընդ իւր արս իմաստունս, մանաւանդ զՅովհան վարդապետ Մայրավանեցի, որ յոյժ տեղեակ էր աստուածային գրոց։ Երթեալ հաւանի աղանդոյն Քաղկեդոնի։ Եւ տայ նմա պարգեւս կայսրն զերիր մասն Կողբայ եւ զաղսն բովանդակ։ Եւ եկեալ (Եզրի) ի Հայս, փոխեաց զամենայն ուղղափառ կարգաւորութիւնս եկեղեցւոյ, եւ զընթերցուածն Յակոբայ եւ Կիւրղի, փոխանակ այնորիկ՝ զԱրտեմոնին եդեալ, զոր յանդիմանեաց սուրբ վարդապետն Յովհան, եթէ՝ Ընդէ՞ր տգիտաբար հաւանեալ եղեր, եւ լուծեր զբարւոք գարգաւորութիւնսն, որ ի սրբոյն Գրիգորէ մինչեւ զայսօր պահեալ էր ի մէջ ազգիս հայոց։ Իսկ Եզր փոխանակ զղջանալոյ՝ հալածեաց զսուրբն անարգանօք, Մայրագոմեցի կոչելով զնա։

Իսկ մի ոմն յաշակերտացն Յովհաննու, Սարգիս անուն, հերձուած յարոյց։ Եւ Եզր համբաւեաց, եթէ Յովհաննու է հերձուածն, եւ գիրս շարագրեաց. եւ ընդ այլ հերձուածողացն բանս եդեալ՝ զբանս աշակերտի նորա Յովհաննու վերագրելով, զոր մի՛ ոք իշխեսցէ բամբասել զսուրբն։

Եւ երթեալ Յովհաննու ընտրեաց իւր տեղի լռութեան ի կողմանս Գետաբակս բերդոյ, եւ անդ դադարեալ՝ հանապազ ընդ աստուծոյ խօսելով։

Եցոյց աստուած եւ մեծ սքանչելիս վկայ լինել սրբութեան նորա. զի՝ Էր նորա էշ մի, որ սպասաւորէր զպէտս նորա. պատահեաց նմա արջ մի եւ եկեր զնա։ Եւ իբրեւ ասացին Յովհաննու, երթեալ ասէ ցարջն. «Որովհետեւ սպաներ զսպասաւորն մեր, արդ՝ փոխանակ նորա, դո՛ւ սպասաւորեա՛ մեզե։ Եւ երթեալ արջուն՝ սպասաւորէր ամենայն հնազանդութեամբ ի բեռնակրութիւնս եւ յամենայն ինչ ամս բազումս։ Եւ յետ ժամանակաց պատահեալ որսորդաց՝ սպանին զարջն, կարծելով վայրենի զնա։ Եւ իբրեւ տեսին եղբարք վանիցն՝ ընկեցին զնա ի խորափիտ մի։

Մինչեւ ցայսօր բնակիչք վայրացն երթան եւ առնուն հող ի տեղւոջէն, յորում թաղեցաւ արջն. եւ լինի դեղ ամենայն ցաւոց անասնոց աղօթիւքն Յովհաննու։ Նոյնպէս եւ գերեզման սրբոյն դեղ է ամենայն ցաւոց եւ վտանգելոց, որք հաւատով ապաւինին յաղօթս սրբոյն։

Յետ Դաւթի Սահառունւոյ լինի մարզպան Հայոց Թէոդորոս Ռշտունի ամս քսան եւ հինգ։ Եւ յետ Հերակլի կայսեր թագաւորէ որդի նորա Կոստանդին։

Իսկ իբրեւ լցաւ ի ծննդենէն Քրիստոսի ամք ՈԺԸ, եւ հայոց թուականին ԿԷ, յայտնեցաւ ոմն սուտ մարգարէ հեթանոսաց, աղանդեալ ի Կերինթոսէ եւ յարիանոսաց, Մահմետ անուն, իսմայելացի ազգաւ, յորդւոցն Հագարու։ Սա մինչդեռ վաճառականութեան աղագաւ երթայր յԵգիպտոս, հանդիպեցաւ միայնակեցի միոջ, որում անուն էր Սերգիս Բխիրայ՝ արիանոս աղանդով, յանապատին Սինայ։ Սա ուսոյց Մահմետի զսուտ աստուածածանօթութիւն, գովեաց նմա զհին օրէնսն՝ զտուեալսն ի Մովսիսէ, եւ ասաց. «Եթէ լուիցես բանից իմոց, լինիս առաջնորդ եւ օրէնսդիր ի վերայ ազգին քոյ»։

Եւ գնացեալ Մահմետի զճանապարհս իւր՝ յանկարծակի եմուտ ի նա ոգի պիղծ, եւ անկեալ փրփրեցաւ։ Եւ ընկերաց նորա տեսեալ զայն՝ կացին առ նմա մինչեւ սակաւ մի ուշաբերեցաւ, եւ ապա յարուցին զնա. հարցեալ զպատճառս այնպիսի մոլեգնութեանն, ասէր՝ Ի հրեշտակէ սրբոյ լինել զայն, եւ յղել զնա պատգամաւոր յազգն իւր։ Եւ երթեալ ի քաղաք իւր՝ սկսաւ քարոզել, զոր ուսոյց նմա սուտ քրիստոնեայն։

Էին նմա հօրեղբարք գլխաւորք. նոքա հալածեցին զնա՝ սպառնացեալք մահու չափ, եթէ այլ այնպիսի բանս ինչ լսիցեն ի նմանէ։ Եւ նա երթեալ ի տուն իւր՝ նստէր տրտում։ Եւ մտեալ Ալի, որ էր նորա հօրեղբօր որդի եւ փեսայ, եւ հարցեալ զպատճառս տրտմութեան։ Եւ նա ասացեալ, թէ՝ «Վասն զի զաստուած քարոզեցի նոցա, սպառնացան մահու ինձե։ Եւ ասէ Ալի. «Եկ երթիցուք, դարձեալ քարոզեսցուք. եթէ ընդդէմ դառնան մեզ, սպանցուք զնոսա սրովե։ Զի այր զօրաւոր էր Ալի եւ արք զօրաւորք, որ ընդ նմա։ Եւ իբրեւ սկսան քարոզել, եղեւ խռովութիւն յոյժ եւ պատերազմ. եւ պարտեցաւ կողմն Մահմետի, եւ փախստեայ գնացին ի փոքր Մադիամ, ուր էին ժողովեալ հրեայք երկոտասան հազար, զոր հալածեալ էր Կոստանդնի կայսեր։ Եւ առեալ զնոսա Մահմետի, չոգաւ ի վերայ այնոցիկ, որ հալածեցինն զնա, եւ կոտորեաց զնոսա։ Իբրեւ տեսին հրեայքն զյաջողուած գործոյն, կացուցին զնա իւրեանց առաջնորդ, յարեցան ի նոսա եւ այլ մադիանացիք. եւ քաղըրթ առաջնորդ, եւ եղեն բանակ մեծ, չոգան ի վերայ Պաղեստինի, հարին զզօրսն հոռոմոց, որք յափշտակէին զինչս վաճառականաց նոցա։

Եւ իբրեւ տեսին զյաղթութիւնն, չոգան ի վերայ տէրութեանն Պարսից, սպանին զՅազկերտ թագաւոր Պարսից. եւ դադարեաց թագաւորութիւնն Պարսից Սասանականն։ Զայսու ժամանակաւ խաւարեցաւ կէս արէգականն. յարեգ՝ աշնան ամիս, մինչեւ ի քաղոց՝ ամարան ամիս։ Ապա արձակեցին զօրս ընդ երիս կողմանս՝ մի ի Հոռոմ Յազ անուն եւ խրատատու Յովէլ, որք կոտորեցին ի հոռոմոց զեօթանասուն հազար։ Եւ ի Պարսից կողմն արձակեցին զՕթման ամիրայ, եւ զՄաւիէ զօրավար։ Նոքա հարին զՄիրդատ քսան հազարաւ, եւ զՄուշեղ սպարապետն Հայոց իւրով սպայիւն եւ տիրեցին բոլոր աշխարհիս Հայոց, Պարսից եւ Ասորւոց, Եգիպտացւոց, Մարաց եւ Պարթեւաց, սկսան շրջել զհաւատս նոցա, եւ նոքա ոչ հաւանեցան։

Իսկ մադիանացիք եւ հաւանեալքն նոցա խնդրեցին օրէնս ի Մահմետէ, եւ նա ետ նոցա օրէնս՝ յոյժ խայտառականօք։ Ասաց՝ Մարմնաւոր լինել զարքայութիւնն ի վերայ երկրի, կերակուր պորտոյ, եւ ամուսնութիւն յետ յարութեանն, եւ կանանց կոյս մնացելոց հանապազ խառնակութիւն. ուսոյց եւ օրէնս հակառակ հնոյ եւ նորոյ օրինադրութեանց, իմանալ զանարժանս եւ խօսող զանուղղայս, խայտառակեաց մեծապէս ձաղանօք զուխտադրութիւնն աստուծոյ, որ առ Աբրահամ, զի գրեալ է. «Թլփատեսցի ձեր ամենայն արու ութօրեայ» <Ծն. ԺԷ 11-12>։ Իսկ սա օրինադրեաց. յորժամ կամեսցի՝ թլփատել, յորում հասակի եւ իցէ, Ո՛չ միայն զարս, այլ եւ զկանայս անգամ. եւ փոխանակ լուսաւոր մկրտութեանն, զոր ասաց տէր մեր Յիսուս Քրիստոս. «Եթէ ոք ոչ ծնցի ի ջրոյն եւ ի հոգւոյ, ոչ մտանիցէ յարքայութիւնն աստուծոյե <Յովհ. Գ 5>, սա ասաց՝ Հանապազ գործել զչարիս եւ ջրով լոկով ողողանիլ եւ սրբիլ. եւ այլ բազում անարժանս եւ մոլեկան աւանդութիւնս եւ ծիծաղելիս։ Սա եղեւ օրէնսդիր պատգամաբեր ամս եօթն, եւ կոտորեցին զԲզնունիս, զԱղիովիտ եւ զՏարօն։

Եւ Մահմետս այս արգել զսուրն, եւ բանիւ խրատու նորա հնազանդեցին զմեծ մասն տիեզերաց։ Եւ անմոռաց երդմամբ կնքեաց մուրհակ Հայոց աշխարհիս՝ համարձակութեամբ ունել զքրիստոնէութիւն, եւ վաճառեաց նոցա զհաւատս նոցա՝ յամենայն տանէ առեալ չորս դրամ եւ երեք մոթ խորբալ, որ է ցորեան, եւ ձիատոպրակ մի եւ պարան մի մազէ եւ ձեռնարար մի։ Իսկ ի քահանայից եւ յազատաց եւ ի հեծելոց ոչ հրամայեաց առնուլ զհարկն։ Եւ ի տիրելն աշխարհաց՝ կոչեցան ամիրմումնիք։ Եւ յետ Ի ամին Մահմետի կալան զիշխանութիւնն Իսմայէլի Աբուբաքր, Օթման եւ Ամր ամս երեսուն եւ ութ։

Յետ Եզրի առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Ներսէս ամս քսան։ Սա շինեաց զվկայարան սրբոյն Սարգսի, որ ի Դուին։ Ի կոտորելն Իսմայէլի զքաղաքն Դուին երկոտասան հազար՝ արեամբ կոտորելոցն ծածկեցաւ սուրբ սեղանն եւ աւազանն, եւ զայլսն գերեցին աւելի քան զերեսուն եւ հինգ հազար։ Եւ զոսկերս սպանելոցն ամփոփեաց հայրապետն ի նոյն վկայարանի. շինեաց եւ զՎիրապն՝ զտեղիս սրբոյն Գրիգորի. շինեաց եւ զսուրբն Գրիգոր, զզարմացուցիչն տեսողաց, որ յետոյ աւերեցաւ ի տաճկաց։

Առ սա եկեալ ասորւոց ուղղափառաց՝ խնդրէին ի սմանէ եպիսկոպոս. եւ նա պահանջեաց ի նոցանէ գրով խոստովանութիւն հաւատոյ, եւ նոքա ետուն նմա զայս բան. «Հաւատամք ի հայր եւ որդի եւ ի սուրբ հոգին. ի հայր, որոյ հայրութիւնն անհասանելի է, յորդի, որոյ ծնելութիւնն անբաժանելի է, եւ ի սուրբ հոգին, որ ի հօրէ ելանէ, եւ ընդ հօր եւ ընդ որդւոյ երկրպագի եւ փառաւորիե, զոր եւ կցորդ արարել՝ մինչեւ ցայսօր պաշտի յեկեղեցիս Հայոց յաւուր ճրագալուցի յայտնութեան տեառն։ Եւ ապա ձեռնադրէ նոցա եպիսկոպոս զԱբդիսոյ։

Դէպ եղեւ սմա աշխարհաժողով բազմութեամբ ի տօնի վարդավառին լինել ի Բագուան։ Եւ բազմացեալ էին երգք շարականաց յեկեղեցիս Հայոց, մինչեւ ոչ գիտել միոյ գաւառի երգեցող՝ զմիւսոյն։ Եւ ասացին շարական վարդավառի հարցինն, եւ միւս դասն ոչ կարաց փոխել զնա. եւ փոխեցին բազում շարականս, եւ ոչ զայն եւս գիտէին։ Ապա հայրապետն Ներսէս հաւանութեամբ ամենայն ժողովոյն ընտրեցին զպիտանին եւ զօգտակարն, զի յամենայն յեկեղեցիս յամենայն աւուր մի պաշտօն լիցի ըստ աւուրն խորհրդոյ։ Եւ ընտրեցին արս իմաստունս, զի շրջեսցին ընդ ամենայն աշխարհս Հայոց, եւ զնոյն կարգաւորութիւն հաստատեսցեն, որ է մինչեւ ցայսօր։

Յետ Թէոդորոսի եկաց մարզպան Հայոց Համազասպ ամս եօթն։ Եւ յետ Ներսիսի առ զկաթողիկոսութիւնն տէր Անաստաս ամս վեց։ Սա կոչեաց առ ինքն զմեծ վարդապետն Անանիա՝ ի Շիրակ գաւառէ, այր բանիբուն եւ հանճարեղ, գիտող յոյժ ամենայն տոմարական արուեստից, զի կարգեսցեն անշարժ տոմար հայոց, որպէս այլոց ազգաց։ Զոր արարեալ մեծաւ ջանիւ, եւ մինչ կամէին ժողովով հաստատել, վախճանի սուրբն Անաստաս։ Անփոյթ եղեալ իրն զկնի եկելոցն, այլ առաջին կարգաւն վարէին։ Ի հնգերորդ ամի Անաստասայ եղեւ շինուած կաթողիկէին՝ որ յաւանն Արուճ, զոր շինեաց Գրիգոր Պատրիկն, յորում մկրտի նահատակն Քրիստոսի Դաւիթ, ազգաւ պարսիկ, որ յառաջն Սուրհան կոչէր, եւ վասն վկայութեանն Քրիստոսի կախեցաւ զփայտէ ի Դուին։

Յետ Համազասպայ եղեւ մարզպան Հայոց Գրիգոր Մամիկոնեան ամս տասն, զոր սպանին խազիրք։ Եւ Ներսեհ Շիրակացի իշխան եկաց ամս երեք։

Զկնի Անաստասայ եկաց կաթողիկոս տէր Իրայէլ ամս վեց, եւ ապա տէր Սահակ ամս քսան եւ վեց։ Սա չոգաւ դեսպանութեան աղագաւ առ Մահմետ զօրավարն Իսմայէլի, որ գայր ի կոտորել զազգս հայոց վասն ապստամբութեանն ի տաճկաց. եւ հասեալ ի Խառան՝ հիւանդացաւ հիւանդութիւն, որ եւ մեռաւ իսկ։ Եւ դեռ չեւ եւս էր եկեալ Մահմետ ի Խառան՝ գրեաց գիր պաղատանաց, եթէ՝ «Ես եկի ընդ առաջ քո՝ աղաչել զերեսս քո վասն ազգին իմոյ, եւ ոչ ժամանեցի տեսութեան քո, զի որ ամենեցուն շտեմարանապետն է կենաց, կոչեաց զիս։ Արդ՝ երդումն տամ քեզ զուխտադրութիւնն աստուծոյ, որ առ Աբրահամ եւ առ Իսմայէլ հայրն ձեր, զի մի՛ ինչ չար արասցես ազգիս իմոյ, եւ հարկեսցեն ձեզ. եթէ լուիցես աղաչանաց իմոց, եկեսցեն ի վերայ քո օրհնութիւնք իմ. իսկ եթէ ոչ լուիցես՝ անէծք ժամանեսցեն քեզ, եւ դարձուսցէ աստուած զսիրտս զօրաց քոց ոչ առնել զկամս քո. յայս երկուցս զմինն ընկալ»։

Եւ իբրեւ եկն Մահմետ ի Խառան, ասացին նմա զամենայն, եւ ետուն նմա զթուղթն։ Եւ իբրեւ ընթերցաւ, եհարց, եթէ՝ «Ո՞ւր իցէ գերեզման նորաե։ Եւ ցուցին նմա զտեղին, զի առ ժամայն էր վախճանեալ, եւ չեւ եւս էր թաղեալ։ Եւ երթեալ վաղվաղակի՝ ըստ դենին իւրեանց՝ ողջոյն ետ մեռելոյն իբրեւ կենդանւոյ։ Եւ ասեն, եթէ մեռեալ մարմինն պատասխանի ետ, եւ ընկալաւ զողջոյնն իբրեւ զկենդանի։ Եւ ասաց Մահմետ. «Ի գրոյ քումմէ ծանեայ զքեզ, այրդ աստուծոյ. արարից եւ կատարեցից զամենայն հրամանս քոե։ Եւ վաղվաղակի ելոյծ զթշնամութիւն եւ ոստիկանս առաքեաց Հայոց՝ հարկ եդեալ ի վերայ նոցա, եւ ինքն դարձաւ յաշխարհ իւր։ Եւ յետ Սահակայ առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Եղիայ։

Իսկ յետ Հերակլի առնու զթագն որդի նորա Կոստանդին։ Ի սորա աւուրս եղեւ յարձակումն Իսմայէլի ընդ աշխարհս ամենայն։ Եւ յետ նորա որդին իւր համանուն հօրն։ Իսկ զիշխանութիւնն Իսմայէլի, յետ Աբուբաքրայ եւ Օթմանայ եւ Ամրի, առնու Մաւիէ։

Իսկ զմարզպանութիւնն Հայոց յետ Ներսեհի առնու Աշոտ, որ սպանաւ ի տաճկաց, ամս երիս։ Եւ յետ նորա Ներսեհ Կամսարական ամս երիս։ Եւ յետ նորա Սմբատ Բագրատունի Բիւրատեան ամս քսան։ Սա պատերազմեցաւ ընդ զօրս այլազգեաց ի Վարդանակերտն աւանի, եւ յաղթեաց քաջութեամբ ի Բագրեւանդ գաւառի։ Ի ԺԳ ամի սորա Մահմետ զծովն Գեղամայ արձակեաց եւ առ զՍեւան. եւ ի ԺԶ ամի սորա Կասմ ամիրայ զիշխանսն Վասպուրականի կոտորեաց։

Եւ յետ Կոստանդնի կայսեր թագաւորեաց Յուստի[նի]անոս։ Ի վերայ սորա յարեան նախարարքն իւր եւ հատին զքիթս նորա. եւ փախեաւ ի Խազիրս եւ առեալ անտի իւր կին եւ զօրս բազումս, գայ, դարձեալ թագաւորէ։ Եւ յետ նորա առնու զթագն Լեւոն, եւ յետ նորա Ափսիմերոս, եւ յետ նորա Յուստի[նի]անոս, եւ յետ նորա Փիլիկոս Վարդան, եւ յետ նորա Թէոդորոս, եւ յետ նորա Լեւոն։

Եւ զիշխանութիւնն Իսմայէլի յետ Մաւեայ առնու Իզիտ, եւ յետ նորա Մրվան, եւ ապա Աբդլմելիք։ Սա է, որ այրեաց զիշխանսն հայոց ի Նախճաւանի յեկեղեցւոջն։ Եւ ապա որդի նորա Վլիթ, եւ ապա Սուլէման։ Սա զԴարբանդ էառ եւ հրամայեաց քակել զպարիսպն. եւ մինչդեռ քակէին, գտին քար մի, յորում գրեալ էր՝ «Ես Մանկւոն կայսր շինեցի զքաղաքի աշտարակս յիմոց գանձուց. ի վերջին աւուրս քակեսցի սա յորդւոցն Իսմայէլի եւ յիւրեանց գանձուց շինեսցիե։ Եւ իբրեւ տեսին զքարն՝ դադարեցին եւ շինելոյ սկիզբն արարարին։

Եւ զկնի Սուլեմանայ առնու զիշխանութիւնն Օմառ։ Սա գրեաց առ Լեւոն կայսր տեղեկանալ վասն քրիստոնէական ուսմանցս։ Եւ կայսրն գրէ պատասխանի լի իմաստութեամբ՝ կարի ձաղելով զօրէնս նոցա։ Եւ իբրեւ ընթերցաւ Օմառ, ամաչեաց զամօթ մեծ եւ սկսաւ զգարշելիսն ի բաց հանել յօրինացն իւրեանց, թէպէտ ոչ համարձակեցաւ զամենայնն եղծանել, սակայն բազում ինչ ուղղեաց յանկարգիցն, եւ այնուհետեւ բարեմտութեամբ կայր առ ամենայն քրիստոնեայսն, եւս առաւել առ ազգս հայոց։ Եւ հրամայեաց գերելոցն դարձ առնել յաշխարհն Հայոց, յորում ժամանակի արձակեցաւ եւ Վահան Գողթան տէրն, որ վկայեաց յաւուրս շահի Հէշմայ, քանզի յետ Օմառայ առ զիշխանութիւնն Իզիտ, եւ ապա Շամ, եւ ապա Վլիթ, եւ զկնի նորա Մրվան։

Իսկ յետ տեառն Եղիայի առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Յովհաննէս Օձնեցի։ Սա էր այր իմաստասէր եւ սուրբ, եւ վայելուչ հասակաւ մարմնոյն, եւ հոգւովն եւս առաւել գեղեցիկ։ Զսա կոչեաց Հէշմ ի դուռն իւր, եւ վասն վայելչութեան երեսաց նորա մեծապէս պատուեաց զնա, քանզի խարտեալ ոսկի եւ արկեալ զմորուօք իւրովք՝ եմուտ առ նա։ Եւ տեսեալ Հէշմայ զարմացաւ ընդ գեղեցկութիւնն եւ ասէ ցնա հեզութեամբ. «Վասն Քրիստոսին ձերոյ ասեն, եթէ կարի յոյժ հեզ էր եւ խոնարհ եւ զաղքատութիւնն առաւել սիրէր։ Զայս յայտ առնեն եւ կարգք քրիստոնէից, զի որ նոցա առաջնորդքն են՝ զաղքատութիւն եւ զգձձութիւնն առաւել մեծարեն քան զփարթամութիւն եւ զճոխութիւն։ Իսկ դու ընդէ՞ր այդպէս զարդարեալ ես»։

Ասէ ցնա սուրբն. «Դու քան զծառայն քո առաւել ինչ ոչ ունիս, բայց միայն զթագդ եւ զհանդերձդ թագաւորական, եւ վասն այդորիկ երկնչին ի քէն եւ պատուեն զքեզ։ Առաջին հարքն մեր նշանագործք էին եւ սքանչելի վարուք, վասն այնորիկ երկնչէին ի նոցանէ ընդ ձեռամբ անկեալքն եւ կատարէին զհրամանս նոցա դողութեամբ։ Իսկ մեք այնպիսիք ո՛չ եմք, վասն այնորիկ զարդարիմք մեք ի հանդերձս եւ ի ձեւ, զի մի՛ արհամարհեսցին հրամանք մերե։ - Եւ մերկացուցեալ զկուրծս իւր՝ եցոյց նմա զմազեղէնն, զոր զգեցեալ էր ի ներքոյ հանդերձին երեւելոյ, եւ ասէ. «Ա՛յս է իմ հանդերձ»։

Եւ զարմացաւ արքայն եւ գովեաց զհաւատս քրիստոնէից, եւ ասէ ցսուրբն. «Խնդրեա՛, զինչ եւ կամիս, եւ արարից քեզե։ Ասէ հայրապետն. «Երիս իրս խնդրեմ ի քէն, որ քեզ դիւրին է տալ։ Առաջինն այս՝ ի քրիստոնէից զոք մի՛ բռնադատեսցես թողուլ զհաւատս իւր, այլ յիւրաքանչիւր կամս թողցես. եւ երկրորդ՝ զազատութիւն եկեղեցւոյ ընդ հարկաւ մի՛ դնիցես եւ մի՛ ինչ առնուցուս յերիցանց եւ ի սարկաւագաց. եւ երրորդ՝ ուր եւ իցեն քրիստոնեայք ի տէրութեան քում, համարձակութեամբ պաշտեսցեն զպաշտօնս իւրեանց։ Զայս գրո՛վ տուր մեզ, եւ ամենայն ազգ իմ ծառայեսցեն քեզ»։

Եւ վաղվաղակի հրամայեաց գրել գիր ըստ խնդրոյ նորա, եւ կնքեաց մատանեաւ իւրով, եւ ետ նմա պարգեւս բազումս, եւ գումարեաց զօրս բազումս ընդ նմա, եւ առաքեաց մեծաւ պատուով յաշխարհս Հայոց։ Եւ նորա եկեալ հալածեաց զամենայն յոյնս, որք էին յաշխարհիս Հայոց, եթէ վերակացուք եւ եթէ զինուորք։ Եւ նոցա փախուցեալք այնքան շտապով, մինչեւ զգանձս եւս անգամ ոչ ժամանեալ տանել ընդ իւրեանս, այլ աստէն յաշխարհիս թաղեալք եւ զհանգամանս տեղւոյն գրով ընդ իւրեանս տարեալ։

Եւ սրբոյ հայրապետին զաշխարհս ընդ իշխանութեամբ Իսմայէլի նուաճեալ, ինքն ժողով առնէ՝ ի Մանազկերտ. կոչէ եւ զԱթանաս պատրիարքն Ասորւոց։ Եւ նա առաքէ վեց եպիսկոպոս, եւ նզովէ զյուլիանիտսն եւ զապականացու ասողս ի Քրիստոս, եւ զԲարշապուհ եւ զԳաբրիէլ բանսարկուս հայոց եւ ասորւոց, եւ կանոնական օրինադրութեամբ պայծառացոյց զեկեղեցի՝ ի բաց ընկեցեալ զդաւանութիւնն Քաղկեդոնի, որ յաւուրցն Հերակլի կայսեր եւ Եզրի կաթողիկոսի ունէր անկարգութիւն աշխարհս Հայոց։ Կարգեալ զընթերցուածն սրբոյն Յակոբայ եւ Կիւրղի եւ զամենայն տօնսն՝ որպէս կարգեալ էր սրբոյն Գրիգորի. եւ տօնեցին ի ԻԵ դեկտեմբերի ամսոյ Դաւթի մարգարէին եւ Յակոբայ առաքելոյն, զոր յայլ ազգս ծննդեան տեառն տօնէին. եւ երգեաց շարական հարցին՝ «Մեղաք յամենայնի եւ զպատուիրանս քո ոչ պահեցաք. արդ խոստովանիմք առ քեզե, որ մինչեւ ցայսօր պաշտի յեկեղեցիս հայոց, սկսեալ ի ՃՀԵ թուականէն մինչեւ ի ՈՂ թուականս, որ այժմ յաւուրս մեր է։ Եւ այսպէս կարգաւորեալ զաշխարհս ամենայն առաքինութեամբ, եւ ինքն վարդապետութեան եւ աղօթից պարապեալ։ Շինէ եւ եկեղեցի մեծ ի գիւղն իւր Օձուն, որ հուպ է առ քաղաքն Լօռէ, եւ իւր ընտրեալ տեղի բնակութեան սակաւ մի ի բացեայ ի գիւղէն՝ անդ դադարէր։

Եւ եղեւ օր մի, զի յաղօթս էր սուրբն, երկու վիշապք ահագինք յարձակեցան ի տեղին, ուր կայանքն էին առաքինւոյն. եւ տեսեալ պաշտօնէին նորա՝ զարհուրեցաւ, աղաղակեաց առ սուրբն օգնել։ Եւ սուրբն կնքեաց ընդդէմ նոցա, եւ առժամայն քարացան, եւ են մինչեւ ցայսօր. եւ ջուր բղխեաց ի պորտոյ վիշապին, եւ բժշկութիւն է ամենայն օձահարի, որք հաւատով ապաւինին յաղօթս սրբոյն։ Եւ կալեալ զհայրապետութիւնն ամս մետասան, հանգեաւ ի Քրիստոս պարկեշտ վարուք։

Եւ յետ նորա առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Դաւիթ ամս երեքտասան։ Սա էր յԱրամունեաց ի Կոտայս գաւառէ. սա փոխեաց զաթոռն ի Դունայ յԱրամօնս՝ շինեալ եկեղեցի եւ տուն բնակութեան հայրապետական, զի նեղեցաւ նա յոճրագործ ազգէն Մահմետի։ Եւ յետ նորա եկաց կաթողիկոս տէր Տրդատ ամս քսան եւ երեք։ Սա էր յՕթմսոյ գեղջէ, այր պարկեշտ եւ սուրբ, եւ փայլեալ ամենայն առաքինութեամբ։ Եւ յաւուրս սորա դադարեցին հէնքն Իսմայէլի։ Եւ յետ նորա եղեւ կաթողիկոս միւս տէր Տրդատ ամս երեք։ Եւ ապա տէր Սիոն ամս ութ։ Տէր Տրդատ ի Դասնաւորից ի Բուոյնից եւ տէր Սիոն ի Բագաւանէ։ Սա առ ոտամբն Սիմն կոչեցեալ լերին զցամաքեալ աղբիւրն հսկմամբ աղօթից դարձեալ բղխեցոյց։

Իսկ յետ Լեւոնի կայսեր թագաւորէ որդի նորա Կոստանդին։ Սա կոչեցաւ Կաւալինոս, այսինքն՝ Թրքաժողով. զի զօրն տաճկաց բանակեալ էին առ ափն Ալիս գետոյն, հրամայեաց թրիք ժողովել եւ արկանել ի գետն։ Եւ նոցա տեսեալ՝ ահաբեկ եղեն, կարծեցեալք անթիւ լինել զօրացն, եւ փախեան ի նմանէ։ Պատմի, թէ ի միում աւուր զկնի միմեանց հինգ առիւծ սպանեալ սորա։ Սա զԿարնոյ քաղաք էառ, եւ յետ երկու ամի շինեաց զնա Իզիտ ամիրայ։

Յետ Մրվանայ առնու զիշխանութիւնն Իսմայէլի Աբդլայ, եւ յետ նորա միւս Աբդլայ, այր ժանտ եւ արծաթասէր, զոր կոչէին զնա ազգ իւր Աբդլդանգի, այսինքն է՝ հայր դանգի կամ ծառայ դանգի, զի ըստ լեզուին հագարացւոց՝ այսպէս կոչի. զի զդանգ առաւել սիրէր քան զաստուած։ Սա շինեաց զԲաղդատ։ Սա բազում չարիս անցոյց ընդ աշխարհս Հայոց հարկապահանջութեամբ եւ յափշտակութեամբ, եւ այնքան նեղեաց, մինչեւ զմեռելոցն ի կենդանեացն պահանջել զհարկս։ Եւ հատաւ գիւտ արծաթոյ յաշխարհէս Հայոց, եւ կոտորումն եղեւ Քաղանու, Մրենոյ, Թալնայ, ուր սպանան ոգիք եօթն հարիւր եւ գերեցան հազար եւ երկու հարիւր։ Եւ Մուշեղ Մամիկոնեան եւ Սամուէլ այլովք ազատօքն Հայոց կոտորեցան յաւուրս զատկացն յիսմայելացւոց։

Յայսմ ժամանակի եւ թուականիս հայոց ՄԻԲ էր Ստեփանոս դրան երէց, որ բանիբուն ճանաչիւր, եհաս ի կատարումն ամենայն իմաստասիրական եւ գրամարտիկոս արուեստից՝ հանդերձ հոգեւորական առաքինութեամբ։ Էին եւ վարդապետք աշխարհիս Հայոց ընտրեալք եւ լուսաւորք՝ տէր Եփրեմ եւ Անաստաս եւ Խաչիկ եւ Դաւիթ Հոռոմայրեցի, եւ մեծն իմաստասէրն Ստեփանոս Սիւնեցի, աշակերտ Մովսիսի, զոր ի վերագոյնն յիշատակեցաք, որ թարգմանիչ եղեւ ի յունականէն ի հայ լեզու, եւ ի վերայ թարգմանութեանն արար եւ երգս հոգեւորս քաղցր եղանակաւ՝ շարականս եւ կցուրդս եւ այլ երգս. արար եւ մեկնութիւն համառօտ՝ աւետարանացն, եւ քերականին, եւ Յոբայ, եւ «Տէր, եթէ շրթանցն գիշերոյ»։

Ասի վասն սրբոյն Ստեփանոսի, թէ ի մանկութեանն վարժ եւ կիրթ էր գրովք սրբովք։ Հանդիպի նմա հակաճառ ասպետն Սմբատ՝ երկաբնակ այր։ Եւ թողեալ զնա յանհաւանութեան՝ գնաց ի Հոռոմս. եւ գտեալ անդ միայնակեաց մի ուղղափառ՝ դադարեաց առ նմա եւ ուսանէր ի նմանէ։ Եւ լուեալ Սմբատայ, գրէ առ թագաւորն հոռոմոց, թէ Ստեփանոս հերծուածող, որ հայհոյէ զդաւանութիւնդ ձեր, այդր դադարեալ է առ այս անուն միայնակեցի։ Եւ յոյժ ցասուցեալ թագաւորն՝ խնդրէ զնա ի դուռն։ Եւ խրատ ետ նմա միայնակեացն ասել զինքենէ, թէ՝ «Մուրացիկ եմ թափառականե։ Եւ լուեալ զայն կայսերն՝ շիջաւ ցասումն բարկութեան նորա։ Եւ գտեալ համարձակութիւն Ստեփանոսի աղաչեաց զկայսրն բանալ նմա զարկեղս գրոց սրբոց։ Եւ գտեալ մատեան մի ոսկետիպ սակս հաւատոյ՝ մատոյց առաջի կայսերն եւ ընթերցեալ զայն, յղէ զնա ի Հռոմ քաղաք՝ բերել անտի երիս գիրս՝ համաբարբառս այնմ գրոց, յաղագս ճշմարիտ հաւատոյ, զի զաշխարհն յայն կրօնս դարձուսցեն։

Իսկ նորա զգրեանն ի Հռոմայ առեալ՝ անփոյթ զհրաման ինքնակալին արարեալ, գայ ի Դուին քաղաք՝ զիւր աշխարհն նոքօք լուսաւորել։ Եւ ձեռնադրէ զնա տէր Դաւիթ եպիսկոպոս Սիւնեաց, ի խնդրոյ Քուրդոյի եւ Բաբգենի իշխանաց Սիւնեաց։ Եւ զմի ամ կալեալ զաթոռն, սպանեալ եղեւ ի պոռնիկ կանանց ի Մոզն գաւառի. զորոյ զմարմինն առեալ բերին յԱրկազան սենեակն, եւ անտի ի Թանատաց վանս փոխեցին ի հանգիստ։

Եւ բերեալ զգրեանն երանելւոյն Ստեփանոսի ի Հռոմայ յեպիսկոպոսութիւնն Սիւնեաց, յերրեակ դասու եպիսկոպոսացն Հայոց կարգեցաւ։

Իսկ միայնակեաց ոմն, Նոյ անուն, տեսանէր ի տեսլեանն, զի Ստեփանոս զգոգն արեամբ լի առաջի Փրկչին ունէր եւ ասէր. «Տես, տէր, զայս, զի քո են դատաստանք արդար»։ Եւ ազդեալ միայնակեացն ի գաւառն զգալ բարկութեանն եւ բողոքէ կալ յաղօթս։

Եւ ահա խաւար ի վերուստ անտեսանելի կալաւ զՄոզանն սահման, եւ զաւուրս քառասուն շարժեցաւ վայրն, եւ խորասոյզ եղեալ ընկղմեցան կենդանւոյն ոգիք իբրեւ տասն հազար։ Վասն այնորիկ Վայոյ ձոր անուանեցաւ մինչեւ ցայսօր ժամանակի։ Եւ բազում բժշկութիւնք լինին ի նշխարաց նորա, որք հաւատով ապաւինին ի բարեխօսութիւն սրբոյն, ախտացելոց ի պէսպէս ցաւոց եւ ի հիւանդութեանց. զի աստուած զփառաւորիչս իւր փառաւորէ աստ եւ ի հանդերձելումն տայ զպատրաստեալ բարիսն, «զոր ակն ոչ ետես եւ ունկն ոչ լուաւ եւ ի սիրտ մարդոյ ոչ անկաւ» <Ա Կոր. Բ 9>։

Եւ ապա տէր Եսայի, յԵղապատրուշ գեղջէ, կոչէ շնորհօքն աստուծոյ ի պէտս ժողովրդեան իւրոյ ի քահանայութեան եւ յեպիսկոպոսութեան կարգէ ի հայրապետութիւն արժանապէս ամս երեքտասան։ Եւ յետ վախճանի նորա Իպնդօկլ կողոպտէ զեկեղեցին, եւ բազում կաշառօք յաջորդէ տէր Ստեփանոս ամ մի։ Սա էր ի Դունայ։ Եւ յետ նորա տէր Յովաբ ամ մի. սա էր յՈստանէն ի կուրապաղատէն։ Եւ զկնի նորա տէր Սողոմոն ամ մի. սա էր ի Մաքենոցաց վանիցն՝ ծերացեալ յոյժ։ Եւ յետ նորա տէր Գէորգ ամս երիս, որ Խոյլ-Որբուկն կոչէր. սա էր յԱրագածոտանէ։ Եւ յետ նորա տէր Յովսէփ ամս մետասան. սա էր յԱրագածոտանէ ի բնակչաց սրբոյն Գրիգորի։

Իսկ յետ Կոստանդնի կայսեր առնու զթագն Լեւոն, եւ յետ նորա Կոստանդին եւ Եռինէ մայր իւր։ Ի սոցա աւուրս կանգնումն եղեւ պատկերացն ի Հռոմ։

Եւ եղեւ սոցա տեսանել տապան մի մեծ մարմարեայ, եւ զարմացան, եւ հրամայեցին բանալ զտապանն, եւ գտին գրեալ ի նմա, թէ՝ «Զի՞նչ օգուտ է ծածկելդ զիս, զի յաւուրս Կոստանդեայ եւ Եռինեայ, մօր նորա, տեսանելոց է արեգակն զիս»։ Եւ յետ տասն ամի ի միասին թագաւորելոյ՝ ընկէց զմայրն իւր Կոստանդին եւ ինքն թագաւորեաց ամս հինգ։ Եւ յետ նորա թագաւորեաց Նիկիփոր։ Յաւուրս սորա երկու եղբարք Սահակ եւ Յովսէփ իսմայելացիք կատարեցան վկայութեամբ ի Քրիստոս ի Կարնոյ քաղաք յարաց ի ԺԵ։ Եւ յետ նորա թագաւորեաց Միքայէլն։ Յաւուրս սորա սով սաստիկ եղեւ ընդհանուր։ Յաւուր միում ի քաղաքին Կարնոյ գտին մեռեալ երեք հազար։ Եւ յետ նորա Լեւոն։ Սա զպատկերսն ընկէց եւ շինեաց զԲիւզու եւ զԱրկադուպօլիս։

Իսկ յետ այրելոյ զիշխանսն հայոց ի Նախճաւանի, յետ յիսուն եւ չորս ամի Հայոց մարզպան եղեւ Աշոտ Բագրատունի ամս եօթն եւ տասն. եւ յետ նորա Սմբատ ամս քսան եւ երկու. եւ յետ նորա Աշոտ Մսակերն ամս քսան. եւ ապա Սմբատ՝ որդի Աշոտայ, որ Աբլաբասն կոչէր, ամս երեսուն եւ հինգ։ Սա շինէ զսուրբ քաւարանն մեծապայծառ զարդու յԵրազգաւորս, որ արդ Շիրակաւանն կոչի։

Իսկ զիշխանութիւնն Իսմայէլի յետ Աբդլայի առնու Մահադի, եւ ապա Մուսէ, եւ յետ նորա Ահարոն, եւ յետ նորա Մահամադ, եւ ապա Մահմուն, եւ ապա Աբուսահակ Մահմետ, եւ յետ նորա Ահարոն։

Իսկ յետ Յովսեփայ եղեւ կաթողիկոս տէր Դաւիթ ամս քսան եւ հինգ. սա էր ի Մազազայ՝ ի գեղջէ Կակաղայ։ Եւ յետ նորա տէր Յովհաննէս ամս քսան եւ երկու. սա էր ի գաւառէ Կոտայից՝ ի գեղջէ Ովայից։ Յութերորդ ամի սորա չարախօսք ոմանք ի նմին տանէ բանս հայհոյութեան խօսէին զսրբոյն, որք չարամահ սատակեցան նանրալեզուքն, որպէս այնոքիկ, որք առ Նարկեսոսիւն էին Երուսաղէմի եպիսկոպոսիւ։ Եւ յետ նորա տէր Զաքարիայ. սա էր ի Կոտայս գաւառէ՝ ի գեղջէն Ձագայ. ի միում աւուր ամենայնին արժանաւորեալ՝ սարկաւագութեան եւ քահանայութեան եւ կաթողիկոսութեան, այր սուրբ եւ առաքինի ամս քսան եւ երկու։

Ի սորա աւուրս եկաց գլուխ Իսմայէլի այր ոմն անօրէն եւ աստուածատեաց, Ջափր անուն նորա։ Սա յոյժ մախայր ընդ անունն Քրիստոսի, եւ զբազումս հրապուրէր յուրացութիւն եւ զեւս բազումս, որք ոչ հաւանէին նմա, սպանանէր դառն տանջանօք։ Բազում չարիս գործեաց նա ընդ աշխարհս, որ ընդ իշխանութեամբ նորա էին, եւս առաւել ընդ աշխարհս Հայոց՝ սպանմամբ եւ գերութեամբ, քանզի առաքեաց ոստիկան մի Ապուսէթ անուն, որոյ եկեալ կալաւ զիշխանն Տարօնոյ զԲագարատ եւ զայլս բազումս։ Զոր իմացեալ բնակիչք լերինն Խոյթայ, որ Սասունքն անուանին, եկեալ սպանին զԱպուսէթն, զոր լուեալ Ջափրի՝ բարկացաւ յոյժ եւ առաքեաց զօրագլուխ մի՝ Բուղայ անուն, թուրք ազգաւ, այր խորամանկ եւ անօրէն. որ եկեալ աւերեաց զաշխարհս Հայոց՝ զո՛ր խաբէութեամբ եւ զո՛ր պատերազմաւ, եւ խաղացոյց ի գերութիւն ի Սամառայ, որ եւ զՍմբատ ասպարապետն Հայոց խաբէութեամբ տարաւ առ Ջափր։ Եւ նա եդ զնա ի բանտի, զի ուրասցի զՔրիստոս. որ ոչ հաւանեալ հրամանի անօրինին, այլ համարձակութեամբ զՔրիստոս խոստովանեցաւ եւ պահեցաւ ի նմին բանտի, մինչեւ անդէն մեռաւ, եւ զխոստովանողական անունն ժառանգեաց։ Եւ այլ բազումք վկայեցին վասն Քրիստոսի, եւ մեռան յանօրինէն։

Եւ զսարկաւագ ոմն՝ ասորի, անուն Նանան, վասն համբաւոյ վարդապետութեան նորա ըմբռնեալ ածին առաջի Ջափրի. եւ համարձակութեամբ խոստովանեցաւ զՔրիստոս. եւ տանջեալ զնա եւ բանտարգել արարեալ յոլով ժամանակս, յետոյ արձակեցաւ խնամօքն աստուծոյ, որ եւ գրեաց զմեկնութիւն աւետեարանին Յովհաննու լուսաւոր բանիւք։ Նոյնպէս եւ յիշխանացն Հայոց Ստեփանոս անուն, որ Կոնն կոչէր, նահատակութեամբ կատարեցաւ ի Քրիստոս, եւ բազումք ուրացան զճշմարիտն աստուած վասն երկիւղի մահուն։ Եւ այլ յոլովակի չարիս անցոյց ընդ աշխարհս, զորս գտցես ի գիրս Թումայի եւ Շապուհոյ եւ այլոց պատմագրացն։

Ի թիւս հայոց ՃՂԴ, եւ ասորւոց ՌՀԳ, շինեաց Ջափր զԲաղդատ ի վերայ Տիգրիս գետոյ չորս աւուր ճանապարհաւ հեռի ի Բաբիլոնէ։ Եւ ծնաւ կին մի, երեսուն տարի ապրեցաւ, ոչինչ չկերաւ։

Իսկ զկնի մահուան խոստովանողին Սմբատայ առնու զիշխանութիւնն Աշոտ, որդի նորա։ Սա ամենայն նախնեաց վեհագոյն գտաւ, զի զկնի սպարապետութեան իշխանաց իշխան եղեւ, եւ ապա թագաւորեաց յերկոցունց թագաւորացն յիսմայելականէն եւ ի յունականէն։ Քանզի յետ Ջափրի առնու զթագն Մահմետ. եւ ապա Ահմատ. ապա Աբդլա. եւ ապա Մահմետ։ Սա իշխանաց իշխան կացոյց զԱշոտ, եւ ապա թագ ետ նմա։

Իսկ յետ Լեւոնի կայսեր առնու զթագն Միքայէլն, եւ յետ նորա Թէոփիլոս, եւ զկնի նորա Միքայէլն, եւ յետ նորա Վասիլն, զսա ասեն ի Տարօնոյ, ի գեղջէ Թլայ։ Սա շինեաց զսուրբ Զօրավարն. սա դարձեալ թագ առաքեաց, Աշոտայ ի վերայ իսմայելականին։ Առ Աշոտ գրեաց թուղթ պատրիարքն Կոստանդնուպօլսի Փոտ, եւ առաքեաց մասն ի տէրունական խաչէն, որոյ պատասխանի գրեաց հրամանաւ Աշոտայ վարդապետն Իսահակ՝ գեղեցիկ եւ իմաստասիրական։

Արդ ի բառնալոյ թագաւորութեանն Արշակունեաց մինչեւ ցթագաւորութիւնն Բագրատունեաց լինին ամք չորս հարիւր երեսուն եւ չորս։

Ի ՅԼԴ թուականին հայոց թագաւորեաց Աշոտ, ա՛յր երկիւղած յաստուծոյ եւ բարեպաշտօն, եւ զարդարիչ եկեղեցւոյ, եւ սիրող պաշտօնէից աստուծոյ, որ զարդարեաց զեկեղեցիս հայոց մեծաւ զարդուք եւ պայծառութեամբ, երեսուն երկու ամ իշխանաց իշխան կացեալ, եւ հինգ ամ թագաւորեալ Հայոց, եւ փոխեցաւ ի Քրիստոս բարւոք մահուամբ եւ ճշմարիտ դաւանութեամբ։ Եւ յետ նորա թագաւորեաց որդի իւր Սմբատ ամս քսան եւ չորս։ Սա վկայութեամբ կատարեցաւ ի Քրիստոս ի Դուին, կախեալ զփայտէ ի Յուսփայ՝ որդւոյն Ապուսեթայ։

Իսկ յետ Զաքարիայի առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Գէորգ ի քաղաքագեղջէն Գառնւոյ. սա գերեցաւ յիսմայէլացւոցն. եւ իշխանքն Աղուանից գնեցին եւ արձակեցին։ Եւ յետ նորա եկաց կաթողիկոս տէր Մաշտոց ամ մի։ Սա էր այր սուրբ եւ առաքինի, եւ լցեալ հանճարով եւ իմաստութեամբ, բնակէր ի կղզւոջն Սեւան մեծաւ ճգնութեամբ, զամս քառասուն հաց ո՛չ եկեր եւ ջուր ո՛չ էարբ, միահանդերձ եւ բոկոտն։ Սա կարգեաց զգիրսն, որ ըստ անուան իւրում՝ կոչի Մաշտոց, ժողովեալ զամենայն կարգեալ աղօթսն եւ զընթերծուածսն ի միասին՝ յարմարեալ յաւելուածով յիւրմէ, որ ունի յինքեան զամենայն կարգս հաւատոյ քրիստոնէութեան, եւ հասեալ ի ծերութիւն պարարտութեան, հանգեաւ ի Քրիստոս փառաւորապէս։ Եւ եդաւ մարմին նորա ի գերեզմանի ի Գառնի հուպ առ զարմանալի թախտն Տրդատայ. եւ շինեցին ի վերայ նորա եկեղեցի վայելուչ։ Եւ յետ նորա յաջորդէ զաթոռն տէր Յովհաննէս աշակերտ նորին եւ ազգային՝ ամս քսան եւ ութ։ Սա էր այր իմաստուն եւ բանաւոր ի քաղաքագեղջէն Գառնւոյ, ուստի սուրբ հայրապետն Գէորգ էր։ Սա գրեաց պատմութիւնս գեղեցկայարմարս եւ զոր ինչ գործեցին անօրէն ազգն հագարացւոց ընդ աշխարհս ամենայն՝ մեծամեծ չարիս։

Արդ յայսմ վայրի կամ է ինձ սակաւ մի երկրորդել վասն պառակտման չար ազգին Իսմայէլի. զի հրամայէ փրկիչն մեր եւ աստուած տէր Յիսուս Քրիստոս, եթէ՝ «Ամենայն թագաւորութիւն բաժանեալ յանձն՝ աւերի» <Մատթ. ԺԲ 25, Ղուկ. ԺԱ 17>, որպէս սոցայս, զի ի բազումս բաժանեալ տէրութիւնն. զի Սոփարն տիրէր աշխարհին Խորասանու, եւ Աւալիկն Ապութորոսպ ի Բասրացւոց քաղաքին, եւ Յիսէ Շեխայ որդին ի Պաղեստինէ, եւ որդին Ապլտփոյ՝ ի Դիլմաց աշխարհին, եւ այլք ոմանք ի տեղիս տեղիս խռովութիւնս յարուցեալ՝ ջանային բռնութեամբ տիրել իրերաց։ Վասն որոյ եւ դժուարագիտ եղեւ անուանք անբարշտացն։ Բայց յորոց եւ է՛ ոստիկանք չարք եւ անմարդիկ արձակեալք լինէին յաշխարհս մեր, որպէս գազանաբարոյն Բուղայ եւ անօրինագոյնն Ափշին, որդի յառաջագոյն եկելոյն չարագործին Ապուսեթայ, եւ կամ ե՛ւս չարագունին ապականչին Յուսփայ, եղբօր Ափշնոյ, որ սպան զՍմբատ թագաւորն ի Դուին, եւ թագաւորեցոյց զԳագիկ ոմն ի տանէն Արծրունեաց, զորդի Դերենկանն, այր բարի եւ աստուածասէր, որդի քեռ թագաւորին Սմբատայ Բագրատունւոյ։ Սա շինեաց զկղզին Աղթամար, որ ի ծովուն Բզնունեաց, քաղաք թագաւորական եւ եկեղեցի հրաշազան եւ պայծառ յօրինուածով։

Այսոքիկ ամենեքեան չար վերակացուք, որ գային յաշխարհս մեր աւերել եւ եղծանել, մինչեւ բարձաւ թագաւորութիւն ամիրմումնեացն, եւ փոխանորդեցին սկիւթացիքն, ո՛չ ելլենախոհքն, այլ բարբարոսականքն. քանզի զբազում ազգս հարեալ հնազանդեցուցին, եւ ինքեանք իշխեցին, ընդ որս եւ զիշխանութիւնն տաճկաց հնազանդեցուցին։ Բայց զի զանուանս նոցա ո՛չ ուրեք գտաք գրեալ, վասն այնորիկ եւ ոչ մեք կարացաք դրոշմել. թուի՛ թէ եւ ո՛չ ի դպրութիւն կենաց, այլ յարձանս ամբարշտաց։ Վասն այնորիկ լքեալ՝ թողցուք զնոսա իբրեւ զարանց յուսացելոց ի զօրութիւնս իւրեանց, որք խլեցան յարկացն աստուծոյ։

Ի սկսանել թագաւորութեանն թուրքաց՝ արք յիսուն, հայ ազգաւ, նեղեալք ի նոցունց, ելին յանապատ սպառազինեալք, եւ եկին ի Մարաշ. գտին այր մի քաջ, Փիլարտոս անուն, հայ, եդին զնա գլխաւոր եւ, մտեալ ի Կիլիկիա, առին զբովանդակ աշխարհն, յորս էին եւ Ռուբինեանք՝ սերեալք թագաւորազունքն։ Զի մինչեւ ցՄելիքշահ սուլթանն գրեալ էր զպատճառս տիրելոյն նոցա մեծիմաստ վարդապետին, որ Սարկաւագն կոչէր, եւ երկրորդեալ էր Սամուէլ քահանայ, այլ եւ զհօր նորա զարիւնախանձին Ալփասլանայ եւ զնորին հօր եւ հաւուց, զոր Տուղրիլ բէկ եւ Մահմուտ եւ Սալչուկ անուանք են նոցա։

Այլ մեք դարձցուք անդրէն ի կարգ ոճոյն, ուստի ելաք, հանցուք արտաքս զմինն եւ ասասցուք խրախուսութեամբ. «Նոքա ի ձեռանէ քումմէ մերժեցան, մեք ժողովուրդք եւ խաշն արօտի քոե <Սաղ. ՁԷ 6, ՀԸ 13>։

Քանզի յետ մահուանն Սմբատայ Բագրատունւոյ թագաւորէ Հայոց Աշոտ որդի նորա՝ հրամանաւ Ռոմանոսի կայսեր, յետ եօթն ամի սպանման հօրն, ամս ութ։ Իսկ յետ Վասլի կայսեր թագաւորեաց Լեւոն, եւ ապա Ալէքսն։ Եւ զկնի նորա Ռոմանոս. սա հալածեաց զամենայն կրօնաւորս եւ զքահանայս հայոց, որք էին յաշխարհին Հոռոմոց, զի ո՛չ հաւանեցան դաւանութեանն Քաղկեդոնի։ Եւ եկեալ յաշխարհս Հայոց յաւուրս Աբասայ, որդւոյ Սմբատայ, հաստատեցին վանորայս՝ զԿամրջաձոր, եւ զԿապուտքարն ի գաւառին Արշարունեաց, եւ զհռչականունն Հոռոմոսին կոչեցեալ վանք, եւ զԴպրէվանք ի Շիրակ գաւառին. շինեցին եւ եկեղեցի մի յանուն ամենասուրբ Աստուածածնին ի վանքն, որ կոչի Սանահին, ի սահմանս Լօռէ քաղաքին, եւ զի կոչէին զերիցունսն հոռոմոց երէց, անուանեցին զմի վանքն, որ ի Շիրակ՝ Հոռոմոց վանք, որ ցարդ եւս ասի Հոռոմեցի վանք։

Եւ յետ Ռոմանոսի թագաւորէ Կոստանդին՝ որդի Լեւոնի, եւ ապա Ռոմանոս, եւ զկնի նորա Նիկիփոր, եւ զկնի նորա Կիռժան։

Իսկ յետ Յովհաննիսի առնու զկաթողիկոսութիւնն տէր Ստեփանոս ամ մի. եւ ապա տէր Թէոդորոս ամս մետասան, եւ ապա տէր Եղիսէ ամս եօթն, եւ ապա տէր Անանիա Մոկացին ամս քսան եւ երկու։

Յաւուրս սորա է՛ր եպիսկոպոս մի կողմանցն Սիւնեաց, Յակոբ անուն, որ սկսաւ նորաձեւութիւնս առնել խօսից եւ կարգաց, եւ այլ միւս եպիսկոպոս, Խոսրով անուն, որ ասէր։ «Ո՛չ է պարտ կիւրակէ ասել զօրն տէրունի. այլ կիւռիակէ, զի հոռոմերէն է. ասէ նոյնպէս եւ հասարակաց թողուլ, ասէր, զզէսս տղայոց եւ ո՛չ հատանել մինչեւ երկայնասցի եւ պատ առցէ, զի վասն այնորիկ, ասէ, կոչի պատանի. եւ ապա կտրել հրամայէր, զի վասն այնորիկ, կոչի կտրիճե։ Եւ ասէր. «Ո՛չ է պարտ եպիսկոպոսի ընծայաբեր լինել եպիսկոպոսապետի, այսինքն՝ կաթողիկոսի, զի աւելի օրհնութիւն ո՛չ ունի, ասէ, բայց միայն զանուանակոչութիւննե։ Եւ այլ այսպիսի անիմաստ բանիւք լցոյց զաշխարհս եւ խռովութիւն յարոյց ամենայն ուրեք վասն նորաձեւութեան։

Առ որ գրէ թուղթս խրատականս տէր Անանիա՝ ի բաց կալ յանհանճար եւ յընդունայն բանիցն։ Իսկ նա փոխանակ զղջանալոյ՝ առաւել եւս անամօթացաւ, զանձն իմաստուն կարծել եւ զնոսա տգէտս, առ որ հարկաւորի դարձեալ գրել երկիցս եւ երիցս։ Գրեն եւ այլ իմաստուն վարդապետք, եւ յիշեցուցանէն նմա ի գրոց զհանգամանս կարգաց։ Իսկ նա ի նոյն միտս ամբարշտութեան կացեալ՝ քամահէր զամենեքումբք։ Եւ ինքն Յակոբ ապստամբեալ ի կաթողիկոսէն՝ ամրանայր ի բերդն Սիւնեաց. զոր ընդ բանիւք արարեալ կաթողիկոսին՝ գրէ առ տիկինն Սիւնեաց տալ զնա ի ձեռս, զի խրատեսցէ զնա, զի թերեւս գայցէ ի զղջումն։ Եւ նոքա ոչ ետուն զնա ի ձեռս նորա, եւ զնոսա եւս արար ընդ բանիւ կապանաց։ Եւ ի նոյն միտս եկաց մինչեւ մեռաւ։ Ապա գնաց տէր Անանիա յաշխարհն Սիւնեաց հնազանդել զապստամբսն։ Եւ իբրեւ լուան իշխանքն Սիւնեաց զգալուստ հայրապետին, ելին ընդ առաջ նորա՝ զմեղանս յանձն առեալ, եւ ետուն նմա ձեռագիր երդմամբ՝ այլ ո՛չ եւս ապստամբել յաթոռոյ սրբոյն Գրիգորի յազգէ մինչեւ յազգ։ Եւ ապա ձեռնադրեաց յազգէ նոցա զմի ոմն արքեպիսկոպոս. որ յառաջն եպիսկոպոսի աթոռ էր Սիւնեացն, զայն պատիւ արարեալ իշխանացն Սիւնեաց, հրամայեաց խաչ տանել առաջի արքեպիսկոպոսին Սիւնեաց, ո՛ւր եւ երթիցէ։

Յետ մահուան տեառն Անանիայի եկաց յաթոռ նորա տէր Վահան ի Բաղաց ամ մի։ Սա դաշնադիր եղեւ ընդ Վիրս միաբան դաւանութեամբ։ Վասն որոյ ժողովեալ յամուրն յԱնի ի թագաւորութեանն Աշոտայ, որդւոյ Աբասայ, բազում եպիսկոպոսաց եւ խստակրօն վանականաց, որք ծանուցեալ հաւաստեաւ զհերձուած կորստական մտաց նորա, զի ետ բերել պատկերս վասն նորոգման աղանդոյն Քաղկեդոնի, եւ որոշեալ զնա՝ հալածական արարին։ Եւ միաբանեալ նստուցին յաթոռ սրբոյ Լուսաւորչին զՍտեփանոս հարազատ արեան սրբոյ առն աստուծոյ Մաշտոցի, որ ի Սեւան կղզւոջ։ Եւ էր սա հետեւեալ վարուց նորա. որ եկաց յաթոռ հայրապետութեանն ամս երկու։ Բայց քանզի Վահանիկն դեռ եւս կենդանի էր ի Վասպուրական, հաւանեցոյց զոմանս ի պարզամտացն՝ սուտ զնմանէ կարծել զհամբաւ հերձուածոյ. եւ վասն այնորիկ զմիջոց աշխարհիս Հայոց լցին նզովիւք։ Իսկ ի հրամանէն աստուծոյ ի միում ամի մեռան երկոքեանն, եւ ամ մի անվերակացու լեալ։ Ապա հրամանաւ թագաւորին Աշոտայ, որ Ողորմածն կոչիւր, ժողովեալ ընտրելոց արանց եւ եպիսկոպոսաց սրբոց, կացուցանեն յաթոռն հայրապետական զերանելի այրն աստուծոյ զտէր Խաչիկ, զհարազատ տեառն Անանիայի, մեծի հայրապետին, որ բանիւ վարդապետութեան սանձեաց զբերանս հերձուածողաց, սրբասէր եւ քրիստոսասէր գոլով, որ կալաւ զաթոռն ամս ինն եւ տասն։ Եւ զկնի նորա տէր Սարգիս ամս քսան եւ չորս։

Իսկ զկնի Աշոտայ թագաւորէ որդի նորա Սմբատ, որ եւ Շահնշահ կոչիւր։ Սա ընդ թագաւորելն իւրում, լիր արկեալ պարսպին Անւոյ բարձրաբերձ բրգամբք եւ լայնատարած տեղօք յԱխուրեան գետոյն մինչեւ ցԾաղկոցաձորն կոչեցեալ վայր, հիմնարկեաց եւ զկաթողիկէն պայծառ ի նմին քաղաքի եւ ոչ կարաց աւարտել, զի եհաս նմա վախճան մահու՝ թագաւորեալ ամս երեքտասան։

Յաւուրս սորա սկիզբն եղեւ շինուածոյ հռչակաւոր ուխտին, որ Մարմաշէնն կոչի, ի քրիստոսասէր իշխանէն Վահրամայ։

Եւ յետ նորա թագաւորէ Գագիկ, եղբայր նորա, ամս քսան եւ ինն։ Սա շինեաց զսուրբ Գրիգորն, զոր շինեաց հայրապետն Ներսէս. եւ կատարեցաւ ի հազար ամի մարմնանալոյ տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, եւ ի ՆԽԷ թուականին հայոց։ Եւ կին նորա Կատրամիտէ թագուհի աւարտեաց զկաթողիկէն սուրբ, զոր ոչ կարաց կատարել Սմբատ թագաւորն։ Շինեաց եւ Սմբատ Մագիստրոսն զփափագատես վանքն, որ Բագնայրն կոչի։

Իսկ յետ Կիռժանայ կայսեր առնու զթագն Վասիլն՝ ամս յիսուն թագաւորեալ։ Սա էր այր բարեմիտ, յաւէտ առ ազգս հայոց, որ եւ թողեալ զդաւանութիւնն Քաղկեդոնի, մերում ճշմարտութեանս հետեւեաց. եւ եկեալ յաշխարհն Կիլիկեցւոց, մկրտեցաւ ի հայոց ի վանքն, որ կոչի Պաղակձիակ, եւ ետ վանիցն գիւղս եւ ագարակս այլ ինչ բազումս։

Եւ յետ տեառն Սարգսի առնու զկաթողիկոսութիւնն Հայոց տէր Պետրոս ամս երեսուն եւ ինն։ Եւ յետ Գագկայ Շահնշահի թագաւորեաց որդի նորա Յովհաննէս ամս քսան։

Յաւուրս սորա մեծապատիւ Վեստն Սարգիս զկնի բազում շինուածոյ բերդից եւ եկեղեցեաց շինեաց եւ զփառաւոր վանքն զԽցկօնսն եւ զեկեղեցին յանուն սրբոյն Սարգսի, եւ զԾառաքար վանքն բերդ արարեալ՝ պարսպեաց ամրագոյն, եւ եկեղեցիս շինեալ ի նմա փառաւորս։

Բայց թագաւորն Յովհաննէս գժտութեամբ լեալ ընդ հայրապետին Պետրոսի, դնէ զնա ի բանտի եւ զԴէոսկորոս ոմն առաջնորդ սուրբ ուխտին, որ կոչի Սանահին, բերեալ ձեռնադրէ զնա կաթողիկոս փոխանակ Պետրոսի։ Ապա եկեալ Յովսէփ կաթողիկոսն Աղուանից, հաշտութիւն արարեալ ի մէջ թագաւորին եւ հայրապետին, հանէ զկաթողիկոսն ի բանտէ։

Իբրեւ տեսին ռամիկ բազմութիւնն քաղաքին Անւոյ, եթէ արձակեցաւ կաթողիկոսն ի բանտէն, ընթացեալ յանդգնութեամբ ի վերայ Դէոսկորոսի, պատառեցին Զքօղն յերեսաց նորա յաւուր յայտնութեան տեառն, մինչդէռ օրհնէին զջուրն, - քանզի քօղով վարէին յայնմ ժամանակի կաթողիկոսքն, - եւ հանին անարգանօք զնա ի քաղաքէն, եւ կացուցին զՊետրոս յաթոռ իւր։ Եւ գնաց Դէոսկորոս տրտմութեամբ ի Սանահին ի տունն իւր, եւ անդ եղեւ վախճան կենաց նորա, եւ եդաւ հուպ յեկեղեցին։

Եւ յաւուրս իշխանութեանն Զաքարէի եւ առաջնորդութեան Սանահնին Գրիգոր վարդապետին, որդւոյն Տուտայ, որ էր այր երեւելի, առաքեցին բնակիչք քաղաքին Անւոյ առ այր մի քարակոփ ի Սանահինն ի նոյն քաղաքէ, զի յայտնի կամ գաղտնի առցէ մասն ինչ ի նշխարացն Դէոսկորոսի եւ տարցէ՝ ի քաղաքն. «Զի վասն նորա են, ասեն, այս կոտորուած, որ լինի ի քաղաքիս հանապազ յայլազգեաց. զի թերեւս թողութիւն արասցէ քաղաքիս վասն յանդգնութեանն, զոր գործեցին ընդ նա հարքն մերե։

Իսկ այրն երթեալ ի գիշերի, կամեցաւ բանալ զգերեզմանն եւ առնուլ ի նմանէ մասն ինչ։ Եւ ահաբեկեալ ահիւ մեծաւ՝ ոչ կարաց բանալ զգերեզմանն եւ երթեալ պատմեաց վարդապետին Գրիգորի։ Եւ նա ասաց. «Ես ոչ համարձակիմ գործել զայդ իրդ, մինչեւ ժողով բազմութեան բնակչացն Անւոյ այսր գայցեն, եւ մեք ընդ նոսա պաղատեսցուք, խնդրել զթողութիւն ի նշխարաց նորաե։ Իսկ ասացեալն յապաղէր, զի ոչ ոք արար փոյթ զայնմանէ։

Եւ յետ Յովհաննիսի առնու զթագաւորութիւնն Գագիկ, որդի Աշոտայ, ամս երկու։ Արդ յետ մահուանն Յովհաննիսի, որ եւ Սմբատ, միաբանեալ իշխանաց եւ զօրացն, յաւէտ եւ պատրիարքն Պետրոս ժողովեցան առ դրունս մեծափառ կաթողիկէին Անւոյ եւ կացուցանեն զԳագիկ, զեղբօրորդին Յովհաննիսի, թագաւոր ի վերայ ինքեանց՝ երդմունս ուխտից կնքեալ միամտութեամբ ծառայել նմա։ Իսկ նա պատերազմական արիութեանց ոչինչ փոյթ տարեալ, որով աշխարհ վարի, մանաւանդ զի առ այնու ժամանակաւ աւելի իմն ի դէպ էր քաջանալ, քանզի իշխանութիւնն Իսմայէլի շփոթեալ էր, քանզի սկիւթացիք յարեան ի վերայ նոցա, որպէս ցուցաք յառաջագոյն։ Նոյնպէս եւ յունացն եւս վրդովեալ էր։ Բայց սա զի ի մանկութենէ դպրութեամբ գրոց վարժեալ էր, ի նոսին եւ զբօսնոյր։ Զոր իմացեալ ազգին յունաց՝ առ իւրեանս կոչեցին խաբանօք, յաւէտ եւս ի սադրելոյ իշխանացն, որք նենգեցին ուխտին, զոր եդին ընդ նմա աննենգ պահել զտէրութիւն նորա ի վերայ ինքեանց, եւ ոչ կացին յուխտին։ Եւ կատարած գործոյն կորուստ եղեւ անձանց եւ աշխարհիս, զի եւ յոյնք զգնացեալն ի կղզւոջ արգելին եւ ի տեղի նորա վերակացուս արձակեալ, ամ մի։

Իսկ բնակիչք աշխարհիս՝ զմիմեամբք ելանելով անճոռնի յոխորտանօք, եւ ի միմեանս յարձակեալ խորամանկութեամբ, եւ ստաբանութեամբ խորհէին զխորհուրդ նենգութեան՝ մատնել զմիմեանս կայսեր, բաղբաղեալ զձեռն տալն առ հագարացիսն, որք եւ իշխանացն, անգամ զհայրապետն, եւ նորա զնոսա. զոր յոչ կամայս առեալ տանէին ի բնակութենէ իւրեանց։ Իսկ մնացեալքն իբրեւ զանտերունչս անկուշեալ՝ կիցս ընկենուին. տիրեալ յունաց ամս քսան եւ մի։

Յետ որոյ հուր հարաւային բքոյն շարժեալ՝ եբեր զգազանն մարդախանձ, որ հրդեհեալ՝ բնաջինջ արար զազգս մեր, եւս առաւել զքաղաքն Անի, զի պաշարեաց զնա զաւուրս քսան եւ եօթն եւ ապա առեալ կոտորեաց զբնակիչս քաղաքին Անւոյ՝ ոչ ումեք ողորմելով արիւնարբու գազանն, որ Ալփասլանն կոչէր։

Այլ մերն դադարեաց թագաւորական գաւազանն, զի թէպէտ գոյր ուրուք տէրութիւն, որպէս Կիւրիկէին, որ ի Լօռէ քաղաք, եւ որ շուրջ զնովաւ, զի եւ սա յազգէ Բագրատունեաց էր. եւ միւս եւս Գագիկ թագաւոր Վանանդայ եւ Կարուց, որ գնաց առ յոյնս, սակայն գլխաւորն դադարեաց յաւուրս Գագկայ, եւ այլքն անձնատուր եղեն ընդ ձեռամբ վիշապին, եւ կէսք փախստեայ գնացին առ կայսրն յունաց։ Եւ նոքա տիրեցին ընդհանուր աշխարհիս։ Իսկ յոյնք գնացելոցն ետուն երկիրս եւ քաղաքս կալուածոյ՝ զկողմանս Կեսարու եւ Սեբաստու, զոր ետ Գագկացն՝ երկոցունց թագաւորացն։

Իսկ զկաթողիկոսն Պետրոս մեծապատիւ պատուով պատուեաց կայսրն, եւ եդ նմա աթոռ ոսկի։ Եւ իբրեւ յարեաւ յաթոռոյն եւ կամէր արտաքս ելանել, եպիսկոպոս մի, նորա անունն Եղիսէ, էա՛ռ զսայլիտն ոսկի, յորոյ վերայ նստաւ կաթողիկոսն։ Իսկ սպասաւորքն արքունի ո՛չ տային նմա թոյլ առնուլ։ Եւ եհարց կայսրն զեպիսկոպոսն, եթէ՝ «Ընդէ՞ր զայդ առնեսե։ Եւ ասէ ցնա եպիսկոպոսն. «Օրէն է մեր՝ յաթոռն, յոր նստի կաթողիկոսն, ոչ այլ ումեք նստիլ, բայց ի նմանէե։ Եւ զարմացաւ կայսրն ընդ պատիւն, զոր ետ եպիսկոպոսն կաթողիկոսին, եւ հրամայեաց սպասաւորացն թոյլ տալ, զի առցէ եպիսկոպոսն։ Եւ ասէ ցնա. «Եօթն հազար դահեկանի է այդ. տա՛ր պահեա՛ զայդ ի պատիւ կաթողիկոսին քոե։

Եղեւ երբեմն ժամանակ, զի յաւուր յայտնութեան տեառն ժողովեալ էին ամենայն քրիստոնեայքն եւ այլ ամբոխ բազում ի Տրապիզոն քաղաք օրհնէլ զջուրն, որպէս սովոր են քրիստոնեայք։ Եւ ըստ նախանձուն, զոր ունին յոյնք ընդ հայս, կացուցին զՀայրապետն Պետրոս իւրովք ժողովրդովքն ի վերոյ, եւ ինքեանք ի ներքոյ կողմանէ գետոյն, այսպիսի մտօք, զի թերակատար համարէին զօրհնութիւնն հայոց, զի ինքեանք ի ներքոյ կալով՝ զօրհնեալն ի հայոց, վերստին օրհնեսցեն։ Սովորեցուցեալ էին եւ աղաւնի մի սպիտակ, որ գայր խառնէր ընդ ջուրսն եւ վերանայր, որով խաբէին զանընտելսն, եթէ հոգին սուրբ էջ ի նմանութիւն աղաւնւոյ։

Եւ յաղօթել հայրապետին Պետրոսի՝ դարձաւ ջուր գետոյն ի վեր, եւ լոյս սաստիկ ծագեաց, որ նուաղեցուցանէր զճառագայթս արեգականն։ Եւ իբրեւ եկն աղաւնին նոցա խառնիլ ընդ ջուրն, որպէս սովորն էր, յանկարծակի խոյացեալ արծիւ մի՝ էառ զաղաւնին եւ գնաց։ Եւ զամօթի մեծի հարան ամենայն յոյնք, եւ ակամայ գովէին զհաւատս հայոց։

Եւ հրամայեաց կայսրն հայրապետին դնել զաթոռ իւր ի Սեբաստիա եւ անտի հովուել զհօտ իւր։

Եւ անդ եկաց հայրապետն մինչեւ ցվախճան իւր. եւ եդաւ անդէն ի Սեբաստիա՝ կացեալ կաթողիկոս ամս երեսուն եւ ինն։ Եւ յետ նորա տէր Խաչիկ սակաւ ժամանակս։

Ապա աշխարհս Հայոց ժողովեալ ի մի վայր, կացուցանեն յաթոռն հայրապետական զտէր Վահրամ, զոր անուանեցին Գրիգորիս, զորդին Գրիգորի Մագիստրոսի, ի քաղաքէն Բջնոյ, զթոռն Վասակայ մարտիրոսի, զայր իմաստուն եւ առաքինի։

Սա խնդրեաց ի հօրէ իւրմէ մեկնել զարուեստն քերականի, զի էր նա իմաստասէր. եւ մեկնեաց զնա արուեստաւոր բանիւ։ Այս սքանչելի հայրապետս թարգմանեաց բազում ճառս վկայից աստուծոյ, եւ ճառս ներբողականս ի յունաց եւ յասորւոց։

Եդ սա ի մտի իւրում յետ ժամանակաց երթալ ի Հռոմ քաղաք յերկրպագութիւն նշխարաց սրբոց առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի՝ խորհրդակից իւր առեալ զվարդապետ ոմն, Գէորգ անուն։ Եւ կոչեալ զհօտ իւր՝ զեպիսկոպոսս եւ զերիցունս, եւ զիշխանս, ասաց նոցա զմտածումն իւր։ Իսկ նոցա յարտասուս հարեալ լային դառնապէս եւ աղաչէին զնա մի թողուլ զնոսա որբս եւ անհովիւս։ Իսկ նա ասէ ցնոսա. «Ուխտ է իմ եդեալ, եւ անհնար է ինձ ստել, տեսէք ձեզ այր մի եւ ձեռնադրեցից զնա փոխանակ իմե։ Եւ էր պատգամաւոր վարդապետն այն Գէորգ զոր վերագոյնն յիշեցաք։ Իբրեւ ոչ հաւանէին ժողովուրդքն, այլ ի նոյն աղաչանս պնդեալ կային եւ ո՛չ զոք գտանէին փոխանորդ նորա։ Յայնժամ ասէ ցնոսա Գէորգ. «Ընդէ՞ր այդչափ աղաչէք զնա, զի նա ուխտ եդեալ է երթալ, եւ ես տեղեակ եմ խորհրդոյ նորա, զի ոչ փոխի յայնմ։ Ես աւասիկ, թող ձեռնադրեսցէ զիս փոխանորդ իւրե։

Եւ իբրեւ լուաւ կաթողիկոսն՝ զարմացաւ եւ լի եղեւ ցասմամբ, զի երդուեալ էր Գէորգայ՝ ընդ նմա երթալ. սակայն յակամայ կամաց ձեռնադրէ զնա, եւ ինքն ճանապարհորդ լինէր։ Եւ նստաւ Գէորգ յաթոռ նորա։

Եւ երթալ սրբոյ հայրապետին ի Հռոմ, մեծապէս պատուեցին զնա ազգն ֆռանկաց։ Եւ կատարեալ զուխտ իւր, ել ի նաւ գալ ի Կոստանդնուպօլիս թարգմանութեան աղագաւ։ Եւ յարուցեալ բռնութիւն հողմոյ ի ծովուն եւ տարեալ զնաւն ընդ այլ ճանապարհ, հանէ զնոսա յԵգիպտոս։ Իսկ որք ընդ նմա էին սպասաւորքն նորա, երկեան զի սովորութիւն էր բնակչաց աշխարհին զալեկոծեալ նաւսն կողոպտել եւ սպանանել։

Եւ կացեալ սրբոյ հայրապետին Գրիգորիսի յաղօթս, եղեւ անձրեւ սաստիկ յԵգիպտոս, որ երբէք չէր լեալ։ Իբրեւ տեսին զայս բնակիչք աշխարհին՝ զարհուրեցան, բայց հագարացին, որ թագաւորէր նոցա, այր իմաստուն էր, կոչեաց զզօրսն իւր եւ ասէ ցնոսա. «Դուք ինքնին գիտէք, զի յաշխարհիս Եգիպտացւոց անձրեւ չէ՛ եկեալ ի սկզբանց անտի մինչեւ ցայժմ, բայց միայն կարկուտ յաւուրսն Մովսիսի, եւ անձրեւ՝ մի, յորժամ Յիսուսն է եկեալ, սոյնպէս եւ այս նշան է գալստեան սքանչելագործ մարդոյ։ Տեսէք, խնդրեցէ՛ք զնա, թէ ո՞ ոք էե։

Եւ շրջեալ զօրացն ընդ աշխարհն՝ գտին զԳրիգորիս իւրովք պաշտօնէիւքն, զի կային յաղօթս առ եզր ծովուն։ Եւ ածին զնոսա առ սուլտանն։ Եհարց զնոսա, եթէ՝ «Վասն ձե՞ր եկն անձրեւս այսե։ Եւ նոքա ասէն. «Այո՛ե։ Եւ ասէ ցնոսա. «Վասն ի՞նչ պատճառանաց, խնդրեցէք զայսե։ Եւ նոքա ասեն, եթէ՝ «Երկեաք վասն սովորութեան աշխարհիս ի սպանմանէ, զի նաւաբեկ եղաք ի ծովուե։ Եւ զամենայն իրսն ասացին ստուգութեամբ։ Յայնժամ զարմացաւ եւ գովեաց զհաւատս նոցա եւ ասէ ցհայրապետն. «Նիստ դու յԱղէքսանդրիա քաղաքի յաթոռն Մարկոսի, եւ ամենայն քրիստոնեայք, որք են ընդ իշխանութեամբ իմով, քե՛զ լիցին հնազանդե։ Եւ ետ նմա պարգեւս բազումս, եւ սիրեաց զնա իբրեւ զհայր։ Եւ յայնմ օրէ եղեւ աթոռն Աղէքսանդրիոյ հնազանդ աթոռոյ սրբոյն Գրիգորի. եւ անդ եկաց եւ վախճանեցաւ սուրբն ի փառս աստուծոյ գովութեամբ։

Իբրեւ ետես Կիւրիկէ արքայ յազգէն Բագրատունեաց, որդի Դաւթի, որդւոյ Դերենկանն, որ հիմնարկեաց զհռչակաւոր ուխտսն՝ զՀաղբատն եւ զՍանահինն, եթէ եթող տէր Գրիգորիս զաթոռն իւր եւ գնաց ի Հռոմ, կոչեաց առ ինքն զտէր Յովսէփ, զկաթողիկոսն Աղուանից, եւ ետ ձեռնադրել զտէր Բարսեղ կաթողիկոս Հայոց. եւ զՍարգիս ոմն դրան երէց Կիւրիկէի՝ ձեռնադրեն եպիսկոպոս Հաղբատայ. եւ յայնմհետէ եղեւ աթոռ եպիսկոպոսի։ Եւ յետ Սարգսի եղեւ եպիսկոպոս Գէորգ. եւ յետ նորա Բարսեղն։ Սա է՛ր այր գեղեցիկ տեսլեամբ. զսա տեսեալ թագուհին Վրաց Թամարն, մեծապէս պատուեաց զնա վասն վայելչութեան գեղոյ նորա, զի եւ եղբարք նորա գործակալք էին տանն արքունի։

Եւ յետ Բարսղի եղեւ եպիսկոպոս սուրբն Գրիգորիս։ Սա ազգական էր իշխանացն Զաքարէի եւ Իւանէի. սա որ յաւուրս մեր եղեւ։

Եւ յետ նորա Յովհաննէս, այր հեզ եւ առաքինի, ազգական իշխանացն Խաչենոյ։ Սա քակեաց զգաւիթն փոքրագոյն, որ ի դուռն կաթողիկէին Հաղբատայ, եւ շինեաց մեծ եւ գեղեցիկ շինուած, որ զարմացուցանէ զտեսողսն հիացմամբ։

Եւ յետ նորա միւս Յովհաննէս, քուերորդի իշխանացն Զաքարէի եւ Իւանէի եւ եղբօրորդի առաջնոյ Յովհաննիսին։ Սա շինեաց բերդ մի ամրագոյն պարսպօք մէջ ընդ Հաղբատ եւ ընդ Սանահինն։ Վասն որոյ գժտութիւն ընդ երկու մեծամեծ վանքերն եղեւ, որպէս թէ ի հողոյ Սանահնին իցէ. եւ վրէժխնդիր եղեւ իշխանն Շահնշահ՝ որդին Զաքարէի, Սանահնին, զի հայրն նորա անդ թաղեալ էր, եւ իւրեանց սեպհական համարէին. զի Հաղբատ ի Վրաց թագաւորացն հաշուի էր յայնմ ժամանակի։ Իբրեւ մեռաւ եպիսկոպոսն Յովհաննէս, քակեցին զպարիսպ բերդին հրամանաւ թաթարին։

Եւ յետ մահուան եպիսկոպոսին Յովհաննիսի, եկաց ի տեղի նորա Յովհաննէս՝ որդի Աղսարթանայ ի Մածնաբերդոյ, յազգէ Բագրատունեաց, ամս երկու, որ չեւ էր ձեռնադրեալ եպիսկոպոս վասն շփոթման ժամանակին, որ յետոյ ձեռնադրեցաւ ի կաթողիկոսէն Աղուանից Ներսիսէ կողմանցն Մածնաբերդոյ։

Եւ յետ նորա Համազասպ ի քաղաքէն Անւոյ։ Սա շինեաց եկեղեցի հրաշալի, եւ տեղի, ո՛ւր զզանգակսն կախեն, եւ ժամատուն մի մեծ եւ սքանչելի։

Այլ դարձցուք անդրէն ի կարգ բանին, ուստի ելաք։ Քանզի ի բազումս բաժանեցաւ կաթողիկոսութիւնն Հայոց՝ տէր Գրիգորիսն, որ եւ Վահրամ, յԵգիպտոս, եւ Գէորգ ի կողմանս Արեւմտից, եւ միւս ոմն ի Վասպուրական՝ ի կղզւոջն Աղթամար, եւ տէր Բարսեղ յաշխարհիս Հայոց։ Այսպէս ի յոլովս բաժանեալ էր։

Բայց Գագիկ թագաւորն Կարուց գնաց տեսանել զկայսրն Յունաց, քանզի ընդ իշխանութեամբ նորա էր. եւ ի դառնալն եկն ի Կեսարիա։ Լուաւ նա, եթէ Մարկոս ոմն մետրապօլիտ Կեսարու ունի շուն մի, եւ վասն ատելութեանն՝ որ առ ազգս հայոց ունին հոռոմք, զանուն շանն Արմէն կոչեցեալ է։ Եւ այսպէս ձայնէ զնա, զի զհայք ամենայն ազգ արմենք կոչեն վասն քաջութեանն Արամայ Հայկազնոյ։

Գնաց թագաւորն Գագիկ իջեւանս առնել առ մետրոպօլտին. եւ նա ուրախութեամբ ընկալաւ զնա։

Եւ իբրեւ ընդ գինիս մտին, ասէ թագաւորն. «Լուեալ է իմ, եթէ ունիս շուն ազնիւ. ցո՛յց ինձ, զի տեսից զնաե։

Ասէ մետրոպօլիտն. «Աւասիկ առ դուրս է հանդէպ մերե։

Եւ ասէ թագաւորն. «Ձայնեա՛, զի գայցէ այսրե։

Եւ նա ձայնէր նմա զայլ շան անուն, եւ ոչ զիւրն։ Իսկ շունն ոչ ընդոստնոյր եւ ոչ գայր ի ներքս։

Ասէ թագաւորն. «Զի՛ւր անունն ձայնեա՛ նմաե։

Եւ իբրեւ ձայնեաց, «Արմէնե, «Արմէնե, վաղվաղակի ի վեր յարեաւ եւ եկն։

Ասէ թագաւորն. «Ընդէ՞ր ես կոչել դմա զայդ անունե։

Ասէ մետրոպօլիտն. «Զի մանուկ էե։

Եւ հրաման ետ թագաւորն ծառայից իւրոց եւ ասէ. «Բերէ՛ք քուրձ մի մեծ եւ արկէք անդ զշուննե։ Եւ հազիւ կարացին արկանել։ Եւ կարծէր եպիսկոպոսն, թէ ընդ ինքեան կամի ունել զշունն եւ բարկանայր սպասաւորաց թագաւորին։ Եւ ասէ թագաւորն. «Արկէք եւ զեպիսկոպոսդ, թող տեսից, եթէ մանուկ է շունդ, որպէս ասաց դաե։ Իսկ նա լայր եւ աղաչէր զթագաւորն թողուլ նմա զանցանս։ Իսկ թագաւորն բարկութեամբ ասէ. «Արդ խթանաւ խթեցէ՛ք զշունսդ, զի կերիցեն զմիմեանսե։ Եւ նոքա խթէին զշունն, եւ նա առ կսկծի ցաւոյն ժանիւքն եւ մագլօքն պատառ-պատառ եհերձ զնա, մինչեւ մեռաւ։ Եւ ասէ. «Արդ գիտացիր, եթէ մանուկ է Արմէննե։

Եւ ինքն կողոպտեաց զեպիսկոպոսարանն. եւ այլ եւս ոչ ետես զկայսրն։

Իսկ միւս Գագիկն թագւորեալ՝ յաւուր միում ելեալ էր յորս, եւ էր արբեալ։ Եւ ի տօթ ժամու էջ յերիվարէն հանգչել ընդ հովանեաւ ծառոցն, եւ ոչ այլ ոք գոյր ընդ նմա, բայց միայն մանուկ մի փոքրիկ, զի այլ զօրքն ամենայն ցրուեալ էին զհետ որսոյ։ Եւ պատահեալ նմա արանց յունաց, ծանեան զնա եւ բարձեալ տարան զնա ի բերդ մի։ Եւ իբրեւ սթափեցաւ ի գինւոյ անտի, եբաց զաչս իւր եւ ասէ. «Ո՞ւր եմ եսե։ Եւ ասեն հոռոմքն. «Ո՞ւր է մետրապօլիտն մեր Մարկոսե։ Եւ ընկեցին զնա անարգանօք ընդ պարիսպ բերդին, եւ նա ջարդեալ մեռաւ։ Իսկ զմանուկն՝ որ էր ընդ նմա, գնեաց ոմն վաճառական հայ, եւ արար իւր փեսայ։

Եւ եղեւ յետ աւուրց, իբրեւ զարգացաւ մանուկն եւ եղեւ այր, գնաց ի սահմանս Կիլիկիոյ արամբ միով որսալ կաքաւս։ Եւ էր անդ բերդ մի, զոր Բարձրբերդ կոչեն։ Եւ էր անդ եպիսկոպոս մի հոռոմ. եւ եղեւ ծանօթութիւն առն եւ եպիսկոպոսին, եւ եղեն միմեանց սիրելիք. եւ զբազում աւուրս ուտէին եւ ըմպէին ի միասին։ Եւ այրն ոչ հանէր ի մտաց իւրոց զիրսն, զոր գործեցին հոռոմք ընդ թագաւորն Գագիկ, ընդ ազգական նորա։

Եւ եղեւ օր մի, զի ամենայն պաշտօնեայք եպիսկոպոսին ելեալ էին արտաքս ի բերդէն ի պէտս ինչ գործոյ իւրեանց. եւ էր միայն եպիսկոպոսն եւ պատանի մի ընդ նմա։ Եկն այրն որսորդ հուպ առ բերդն որսալ կաքաւս. եւ տեսեալ զեպիսկոպոսն ի պարսպին՝ ձայնեաց առ նա գալ եւ ի միասին ճաշակել։ Իսկ եպիսկոպոսն զայրն հրաւիրէր գալ ի բերդ անդր, եւ նա ոչ հաւանէր։ Ապա էջ առ նա եպիսկոպոսն առանց պաշտօնէի։

Իբրեւ ետես այրն, եթէ միայն գայ եպիսկոպոսն, ծանեաւ, եթէ ոչ ոք կայ ի բերդին, ասէ ցայրն, որ ընդ նմա էր. «Այսօր ի դէպ է մեզ առնուլ զվրէժ արեան սպանման թագաւորին մերոյ, զոր գործեցին հոռոմք։ Տե՛ս, գուցէ առաքիցէ զքեզ եպիսկոպոսն ի բերդ անդր, ջանասջի՛ր առնուլ զնա, եւ ինձ իմացուսցես ի ձեռն նշանի ինչ, զի եւ ես սպանից զեպիսկոպոսնե։

Եւ իբրեւ եկն եպիսկոպոսն, մտին ի ճաշել։ Եւ իբրեւ պակասեաց գինին, ասէ եպիսկոպոսն ցսպասաւորն. «Ե՛րթ ի բերդ անդր եւ բե՛ր մեզ գինի, զի ուրախասցուք ի միասինե։

Եւ իբրեւ գնաց այրն, ետ զհրաման եպիսկոպոսին սպասաւորի նորա։ Եւ իբրեւ նա խոնարհեցաւ ի կարաս անդր, զի հանցէ գինի, նա կալեալ զոտից նորա, դարձուցեալ ի վերայ գլխոյն՝ խեղդեաց զնա ի գինի անդր եւ, ելեալ ի պարիսպն՝ նշանակեաց տեառն իւրում, եթէ՝ «Առի զբերդսե։

Եւ սա աստէն ի ներքոյ խեղդեաց զեպիսկոպոսն։ Եւ ինքն մտեալ ի բերդ անդր, բռնացաւ եւ առ սակաւ-սակաւ աճեցոյց զկալուած իւր, զո՛ր բռնութեամբ եւ զո՛ր պատրանօք. մինչեւ տիրեցին նա եւ որդիք իւր, եւ թոռունք աշխարհին Կիլիկեցւոց՝ քաղաքաց եւ գաւառաց։ Սա է նախնի թագաւորին Լեւոնի, որ ընդարձակեաց զսահմանս իւր քաջութեամբ, զոր յիւրում տեղւոջն ասասցուք։

Բայց զկնի Վասլի կայսեր, թագաւորեաց Կոստանդին. եւ յետ նորա Ռոմանոս ծերն. եւ զկնի նորա Միխայէլն եւ ապա Կիւռզի. եւ յետ նորա Մոնոմախն։ Առ սովաւ ասեն զերթն Գագկայ ի յոյնս։ Եւ յետ նորա Կիռ Թոդոռն. եւ ապա Դուկիծն. եւ յետ նորա Դիուժէնն։ Յառաջին ամի սորա մեռաւ Գագիկ Շահնշահ, թագաւորն Վանանդայ։ Եւ յութերորդ ամի իշխանութեան իւրոյ ել Դիուժէնն բազում զօրօք ի Պարսս ի պատերազմ, եւ եկն ի Մանազկերտ եւ առ զնա, զոր լուեալ բռնաւորին Ալփասլանայ՝ եկն ընդ առաջ, եւ եղեւ սաստիկ պատերազմ։ Եւ պարտեցաւ Դիուժէնն, եւ ըմբռնեցաւ ի նմանէ, եւ հարկ եդեալ ի վերայ նորա՝ եթող։ Իսկ ազգն նորա ոչ հնազանդեցան նմա, այլ թագաւորեցուցին զՄիխայէլ որդի Դուկծին։ Դարձեալ պատերազմեալ Միխայէլն՝ եհար զԴիուժէնն. եւ զօրացն քուրձ ագուցեալ նմա՝ ածին առ թագաւորն Միխայէլ։ Եւ ի ճանապարհին զաչս նորա փորեցին հրամանաւ կայսեր եւ ի կսկծոյն մեռավ ի ՇԻԱ թուականին։

Եւ ի սմին ամի դատաստանք երկայնամտին եւ արդարադատին աստուծոյ յուզեցան ի վերայ խրոխտ եւ անգառագիղ գազանին Ալփասլանայ, մինչդեռ մրմռայր զայրագնութեամբ տիրել տիեզերաց եւ զմղձկեալ սրտին դառնութիւնն թափել եւ յայնոսիկ, զոր ոչ էր ածեալ զբռամբ, յեղակարծ ժամանակի սրախողխող լեալ՝ բարձաւ ամբարիշտն յերկրէ եւ ոչ ետես զփառս աստուծոյ։

Եւ յետ նորա թագաւորեաց բարեբախտ որդի նորա, որ Մելիքշահն կոչիւր։ Սա ոչ չարութեան հօրն իւրոյ նմանեաց, այլ զբարի ածեալ զմտաւ՝ զնոյն եւ արար առ ամենայն հնազանդեալս իւր, յաւէտ առ ազգս հայոց. զի մտահաս եղեալ, բասրէր զիմացուածս հօր իւրոյ՝ իբր թէ եղեալ հակառակ խաղաղութեան կենաց մարդկան, արեամբ եւ զրկմամբ խնդացեալ։ Իսկ ինքն իմաստաբար քաղցրավարութեամբ կարգօք հանդերձէր զամենայն։ Արդ՝ արին այն եւ խոհեմն քան զյոլովս ի թագաւորաց, հոգ տարեալ ամենայնի, զի արդարութեամբ վարեսցի, զի մի ոք լիցի տրտում ի զրկելոց եւ հպարտ ի գոռոզից։ Էր ազատաբարոյ եւ մեծախորհուրդ, այլ եւ տեսիլ մարմնոյն արժանի թագաւորութեան։ Սա ի դոյզն ժամանակի զբոլորս հնազանդէր զտիեզերս, ո՛չ պատերազմաւ եւ բռնութեամբ, որքան սիրով եւ խաղաղութեամբ։ Եւ այսպէս բարի անուամբ կալեալ զիշխանութիւն ամս քսան, վախճանէր ի կնոջէն դեղակուր լեալ։

Եւ ապա անպատմելի լեալ խռովութիւն զամս չորս, զի եղբայր նորա Դըդուշն եւ որդի նորա Բեքիարուքն, զայսոսիկ ամս մարտիւ պատերազմի զբարեյարմարութիւն աշխարհի ի բաց կտրեցին։ Վասն ոչ ընդ փոյթ միոյ ի նոցանէն տիրելոյ՝ հոսմունս արեանց իբրեւ զուխից լինէր, ո՛չ միայն զինակիր նահատակաց, այլ եւ առհասարակ ազանց եւ գաւառաց։ Եւ այսպէս բարիքն ի բաց վճարեցան ընդ խզման կենաց թագաւորին։ Եւ ապա տիրեաց Բեքիարուքն՝ սպանեալ զԴըդուշն. եւ յետ նորա Խզըլն, որ թարգմանի կարմիր։ Սա էառ զԼօռէ քաղաք եւ զուխտսն սուրբ՝ զՍանահինն եւ զՀաղբատ։

Իսկ յետ Միխայէլի կայսեր առնու զթագն Ալէքսն։ Ի տասն եւ եօթն ամի սորա՝ հռոմայեցիք ելին ընդ Թիրակ ի կողմանս ասիացւոց՝ խնդրել զքէն վրիժուց տառապանաց քրիստոնէից ի սկիւթացւոց եւ ի պարսից հանդերձ Տաճկաստանաւ։ Եւ բազումք կրեցին նեղութիւն յորդւոյն բելիարայ, Ալէքս կոչեցելոյ, որ էր թագաւոր ի Կոստանդնուպօլիս, գաղտնի եւ յայտնի նենգութեամբ. քանզի հրամայեաց անօրէնն խառնել ի կերակուրն դեղ մահացու, եւ այնպէս տալ նոցա, նոյնպէս եւ յըմպելիսն, որք ուտէին եւ մեռանէին։ Եւ ի ծովու եւս նենգեաց զնոսա, որ վստահանային ի նա, իբրեւ ի հաւատակից իւրեանց, եւ բարբարոսացն խորամանկութեամբ օգնէր, որում հատուսցէ տէր։ Քանզի եւ չէր իսկ քրիստոնեայ, որպէս եւ ոչ մայր նորա, զի բազումք մեռան ի ֆրանկացն. եւ մնացեալքն ունայն դարձան յԱնտաք եւ առին զնա եւ զԵրուսաղէմ, երկու թագաւորազունք՝ Մայմունն եւ Տանղրիլն, եւ եօթն կոմսունք։ Եւ թագաւորեաց յԵրուսաղէմ Կոնտոփրի, եւ ապա Պաղտոյնն ամս եօթն եւ տասն, եւ Ամարի ամս տասն եւ ինն. եւ եղեւ այս ի ՇԽԶ թուին հայոց։

Մեռաւ սկիւթացի բռնաւորն Խզըլն ի յառման քաղաքին Դունայ ի զօրացն Պարսից. եւ ապա ի բազումս բաժանի տէրութիւն նոցա, ոմն բռնացեալ ի Խորասան, եւ ոմն յԱսորեստան, եւ այլ ոմն ի կողմն Կապպադովկացւոց եւ Հայոց եւ ոմն յԵգիպտոս. եւ այլք յայլ տեղիս, որոց անուանքն անծանօթ են մեզ։

Ի ՇԿԲ թուականին վախճանեցաւ տէր Բարսեղ՝ կալեալ զհայրապետութիւնն ամս երեսուն երեք, եւ յաջորդէ զաթոռն տէր Գրիգորիս, եղբայրն Ներսիսի, մեծաշուք պատուով։ Սոքա էին յազգէ սրբոյն Գրիգորի։ Վասն որոյ եւ ընդ նստելն իսկ յաթոռ սուրբ Լուսաւորչին՝ սքանչելի հայրապետն սուրբն Գրիգորիս, պայծառացոյց զսուրբ եկեղեցի զանազան կարգօք եւ օրինադրութեամբ կանոնականօք, ամենայնիւ ջանայր ըստ օրինակի իւրոց նախնեացն վարիլ, սրբոյն Գրիգորի եւ զաւակի նորա նմանիլ։ Սա փոխեաց զաթոռն հայրապետական ի բերդն, որ կոչի Հռոմկլայ. քանզի իբրեւ տարան յոյնք առ իւրեանս զԳագիկ թագաւորն եւ զտէր Պետրոս, այնուհետեւ ոչ եղեւ յարեւելս աթոռն հայրապետական, այլ ընդ իշխանութեամբ յունաց՝ երբեմն ի Սեբաստիա, երբեմն ի Ծովքն կոչեցեալ վայր, իսկ սա փոխեաց ի Կլայն Հռոմայական։ Եւ եղեւ պատճառ փոխելոյն այս, նեղեցաւ ի սկիւթականացն եւ ի տաճկաց՝ այսր անդր յածելով. ապա ետես զբերդն ամուր՝ բարձեալ զսրբութիւնսն իւր եւ զսպասք եկեղեցւոյ, տարաւ եդ անդ ի պահեստի առ բարեմիտ կին մի իշխանի, ազգաւ ֆռանկ։ Եւ եղեւ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ վախճանել իշխանին, որ էր տէր բերդին, եւ մնաց կինն նորա այրի, զոր աղաչեալ սրբազան հայրապետին զկինն բարեպաշտօն՝ տալ զբերդն ցհայրապետն, զի լիցի նա աթոռ կաթողիկոսութեան Հայոց։ Եւ կինն ետ յօժարութեամբ։ Եւ յուղարկեալ սրբոյ հայրապետին զկինն յաշխարհն Կիլիկեցւոց առ մեծ իշխանաց իշխանն Հայոց Թորոս, եւ նա ետ նմա գիւղս եւ ագարակս եւ այլ կալուածս, եւ ուրախ արար զկինն յոյժ, եւ ապա առաքեաց զնա յաշխարհն իւր։

Այս Թորոս իշխան եւ եղբայր իւր Ստեփանէ որդիք էին իշխանին Լեւոնի, որդւոյ Կոստանդեայ, որդւոյ Ռուբենայ, թոռունք յառաջագոյն ասացելոյ առնն, որ յազգականութենէ եւ ի զաւակացն Գագկայ Արծրունեաց։ Սոքա ընդարձակեցին զսահմանս իւրեանց քաջութեամբ՝ տիրելով բազում գաւառաց եւ քաղաքաց աշխարհին Կիլիկեցւոց եւ Սուրացւոց եւ այլոց բազմաց. առին զանուանի քաղաքս աշխարհին՝ զՏարսոն եւ զՍիս, եւ զԱտանա, եւ զՍելեւկիա եւ որ շուրջ զնոքօք գաւառք եւ քաղաքք։ Զոր լեալ կայսրն յունաց, որ Ալէքս կոչիւր, առաքէ բազում զօրօք ի վերայ իշխանացն հայոց՝ Ստեփանեայ եւ Թորոսին զԱնդրոնիկոս։ Եւ ըմբռնեալ զՍտեփանէ խաբէութեամբ՝ ետ սպանանել։ Իսկ Թորոսի առեալ զեղբօրորդիս իւր զՌուբէն եւ զԼեւոն, եդ զնոսա ի բերդ մի ամուր, եւ ապա էառ Թորոս զքէն վրիժուց արեան եղբօր իւրոյ ի հոռոմոց անտի, որ բնակեալ էին յաշխարհին, զի զբռնացեալսն կոտորէր եւ զայլսն փախստական առնէր յաշխարհէն, եւ ինքն տիրէր ամենայն գաւառացն մեծաւ զօրութեամբ։

Իսկ յայս թուականի ՇԿԲ, յորում վախճանեցաւ Բարսեղ կաթողիկոսն, փոխեցաւ առ Քրիստոս մեծ եւ հռչականուն վարդապետն Գէորգ, զոր ըստ քաղցրութեան բարուց իւրոց Մեղրիկ կոչէին։ Սա կարգաւորեաց զհռչակաւոր ուխտն, որ Դրազարկ կոչի, անդադար լինել ի պաշտօնն զցայգ եւ զցերեկ եւ հանապազ պահօք կատարել, եւ առանձինն ումեք ինչ ոչ լինել, բայց ի հասարակաց տանէն։ Ի սոյն ամի եւ արին հռոմայեցւոց Տանղրիլ՝ իշխող քաղաքին Անտիոքայ, վախճանէր, դեղակուր լեալ ի պատրիարքէն իւրեանց։ Եւ առնու զկաթողիկոսութիւնն Հայոց յետ տէր Բարսղի՝ Գրիգորիս ամս յիսուն երեք։

Իսկ սքանչելի հայրապետն Գրիգորիս ձեռն ի գործ արկեալ շինեաց եկեղեցի հրաշազան գմբեթարդ ի նոյն բերդի, եւ սկսաւ թարգմանութիւն առնել յաստուածային գրոց, եւ բազում գիրս ետ թարգմանել ի հայ լեզու, զո՛րն ինքեամբ եւ զո՛րն ի ձեռն այլոց։

Յաւուրս սորա էին վարդապետք անուանիք եւ իմաստունք՝ Ներսէս սքանչելի, հարազատ նորուն կաթողիկոսի, եւ միւս Ներսէս եպիսկոպոս Լամբրօնեցի, եղբայր Հեթմոյ, որ թարգմանեաց զՄեկնութիւն Տեսլեանն Յովհաննու, եւ զՊատմութիւն Գրիգորի պապուն Հռոմայ, եւ զՕրինադրութիւն սրբոյն Բենեդիքտոսի. արար եւ մեկնութիւնս յինքենէ սաղմոսացն Դաւթի, եւ առակացն Սաղմոսի, եւ սուրբ պատարագամատուցին, եւ աղօթիցն Յովհաննու Աւետարանչին, որոյ սկիզբն է այս՝ «Է՛ր ընդ եղբարսն Երա՚ե։ Շինեաց եւ եկեղեցի հրաշազան ի վանքն, որ կոչի Սկեւռայ, հուպ ի բերդն անառ Լամբրօն, եւ կարգեաց զպաշտօն վանիցն ըստ օրինակի այլոց ազգաց սարկաւագաւ եւ դպրաւ եւ անծածկոյթ գլխաւ, զոր յոլովք դսրովեն ի հայոց։

Եւ միւս եւս եպիսկոպոս՝ անուն Իգնատիոս, որում հրամայեաց կաթողիկոսն մեկնութիւն առնել Ղուկասու աւետարանին։ Եւ նա ոչ առ յանձն, մինչեւ տեսանէր ի տեսլեան տուն մի լուսաւոր եւ զարդարեալ ամենայն վայելչութեամբ, եւ զամենայն վարդապետս եկեղեցւոյ անդ խրախացեալս. կամեցաւ եւ ինքն մտանել ի ներքս. եւ արգելուին զնա եւ ասէին, եթէ՝ «Վասն զի ո՛չ աշխատեցար ի մեկնել զաւետարանն, ո՛չ մտցես այսրե։ Եւ զարթուցեալ սկսաւ մեկնել զաւետարանն Ղուկայ խորհրդական եւ մտաւոր բանիւ։

Եւ այլ ոմն վարդապետ սքանչելի, Սարգիս անուն, ի վանքն, որ կոչի ասորերէն Քարաշիթաւ, արար մեկնութիւն եօթանեցունց թղթոցն կաթողիկեայց նախերգանօք եւ յորդորակօք, ընդարձակ եւ առատ ճառիւք։ Եւ միւս եւս եպիսկոպոս, Յովսէփ անուն, այր երեւելի ի կողմանս Անտիոքու։

Իսկ յԱրեւելս արք անուանիք եւ գիտնականք լուսաւորիչք եկեղեցւոյ՝ Անանիա վարդապետ ի Սանահինն, յաւուրս Դէոսկորոսի, այր մտաւոր եւ հանճարեղ, գիտող տոմարական արհեստի, եւ գրոց աստուածայնոց մեկնող։ Սորա ասեն ի մի հաւաքեալ ի մեկնութիւնն առաքելոյ զբանսն Եփրեմի եւ Յովհաննու Ոսկեբերանին եւ Կիւրղի եւ այլ սրբոց արարեալ համառօտ վասն դիւրահասութեան ընթերցողաց, արար եւ խորհրդական եւ մտաւոր տեսութիւն եւ համեմատութիւն աւետարանացն առ օրինակս. գրեաց եւ լուսաւոր իմացուածս վասն խորհրդական սրբասացութեանս, որ յեկեղեցիս ուղղափառաց խաչեցարիւ ասեն, եւ զՆերբողեանն Շողակաթին։

Սոյնպէս եւ մեծիմաստն գիտութեամբ քան զյոլովս եւ հանճարեղն յամենայնի՝ մտահարուստն Յովհաննէս, Սարկաւագն կոչեցեալ, ի Հաղբատ։ Սա բազում ինչ աշխատասիրեաց ի գիրս՝ յիշատակ բարի թողեալ. սա զբազմաց փափագելին եւ ո՛չ ձեռնհաս, զհաստատ եւ զանշարժ տոմարն կարգեաց հայոց փոխանակ շարժականին եւ անհաստատնոյն. արար եւ միաբանութիւն ամենայն ազգաց տոմարի ընդ հայոց. վասն զի յոյժ իմաստուն էր այրն եւ աստուածային շնորհօք զարդարեալ, նորա բանքն ամենայն իմաստասիրական ոճով, որպէս զԳրիգորի Աստուածաբանին, եւ ոչ գեղջուկ։ Սա գրեաց ճառս ներբողականս ի մեծազօր արքայն Հայոց Տրդատ, եւ ի սուրբ հայրապետն Ներսէս, եւ ի սքանչելին Սահակ եւ Մեսրոպ. արար եւ շարական Ղեւոնդեանցն քաղցր եղանակաւ եւ յարմար բանիւ, որոյ սկիզբն է այս. «Պայծառացան այսօր սուրբ եկեղեցիքե։ Գրեաց նոցուն եւ ճառս ներբողականս. գրեաց սա եւ գիրս աղօթից. գրեաց եւ օրինակս ստոյգ գրոց։

Եւ կարի յոյժ սիրէր զսա թագաւորն Վրաց Դաւիթ, հայրն Դեմետրեայ, պապն Դաւթի եւ Գիորգեայ, այնքա՛ն, զի մինչ լսէր զգալուստ նորա, յոտն յառնէր եւ ելանէր ընդ առաջ նորա, եւ խոնարհեցուցեալ զգլուխն՝ խնդրէր ի նմանէ օրհնութիւն. եւ նա եդեալ զձեռն ի վերայ գլխոյ նորա, զայս սաղմոս ասէր. «Գտի զԴաւիթ ծառայ իմ եւ իւղով սրբով իմով օծի զնա։ Ձեռն իմ ընկալցի զնա եւ բազուկ իմ զօրացուսց է զնա։ Մի մեղիցէ նմա թշնամի եւ որդի անօրէնութեան մի չարչարեսցէ զնաե <Սաղ. ՁԸ 21-23>։ Եւ ի պատճառս, սորա սիրէր թագաւորն զազգս հայոց։

Դէպ եղեւ սմա յաւուր միում վասն անառակ գնացից որոշել զոմն ի խորհրդական պատարագէն, Զոմզոմայ անուն։ Եւ նա փոխանակ զղջանալոյ եւ ապաշխարելոյ՝ խորհէր սպանանել զսքանչելին։ Օր մի պատահեալ նմա, մինչդեռ գայր նա յայրէ անտի, որ ի ներքոյ կայ վանիցն, հայելով ի վերայ գետոյն՝ ըմբռնեալ անամօթն, ընկէց յերկիր եւ հարաւ ի վերայ նորա։ Իսկ սուրբն զի իմաստուն էր, ասէ ցնա. «Ո՛րդեակ Ստեփանոս, մի՛ սպանաներ զիսե։ Եւ ասէ ցնա յանդուգն. «Մինչեւ ցայժմ Զոմզոմայ էի, իսկ այժմ փոխանակ միոյ նուի բազումս յաւելուս՝ Ստեփաննոս։ - Քանզի Զոմզոմայն մականուն էր նորա։ - Դու ընդէ՞ր սպաներ զիս, զի հաներ յեկեղեցւոյե։ Ասէ ցնա իմաստասէրն. «Եւ դարձեալ մուծից զքեզ յեկեղեցիե։ Եւ եթող զնա։ Եւ եկեալ նորա ի վանսն՝ ասէ ցեղբարսն. «Զոր ինչ ասէին զեղբօրէս զայսմանէ, կարծեմ թէ՝ սուտ է, ահաւասիկ մուծանեմ զսա յեկեղեցիե։ Եւ հրամայեաց եկեղեցապանին առնել զնա աւագ երէց։ Եւ բազում քրթմնջիւն էր վասն այնորիկ, որպէս թէ անարժան էր, եւ նա կաշառս էառ եւ եմոյծ զնա յեկեղեցին։

Իբրեւ եհաս ժամ խորհրդական պատարագին, ել թշուառականն ի բեմ անդր, զի մատուսցէ պատարագ։ Եկն վարդապետն ի գաւիթ անդր ի մէջ ատենին՝ հանդէպ սրբոյ սեղանոյն, եբաց զգլուխ իւր եւ սկսաւ աղօթել։ Եւ վաղվաղակի ոգի չար եմուտ յայրն աներկիւղ, եւ ընկէց զնա ի բեմէ անտի ի յատակս տաճարին, եւ սկսաւ լլկել զնա յոյժ. եւ հանին զնա արտաքս ի տաճարէ անտի, որպէս զՈզիայն, եւ երկիւղ մեծ անկաւ ի վերայ տեսողացն։

Եւ այսպիսի բարւոք քաղաքավարութեամբ կեցեալ յաշխարհի՝ փոխեցաւ ի Քրիստոս աշխատասէրն ի Հաղբատ. եւ թաղեցին զնա յարեւելից կուսէ եկեղեցւոյն մեծի առ դուրս փոքրագոյն եկեղեցւոյն, զոր յետոյ քակեաց եպիսկոպոսն Համազասպ եւ շինեաց հրաշալի շինուած, ուր զզանգակսն կախէին՝ յարմարեալ ի նմին եւ եկեղեցիս։ Եւ եղեւ վախճան սրբոյն ի ՇՀԸ թուականին։

Եւ զկնի ամի միոյ վախճանեցաւ սուրբ լուսաւորիչն Դաւիթ վարդապետն, Ալաւկայ որդի, որ գրեաց զԿանոնական օրինադրութիւնս՝ գեղեցկայարմարս եւ պիտանացուս ի խնդրոյ քահանայի միոջ, որում անուն էր Արքայութիւն, ի քաղաքէն Գանձակայ։ Եւ միւս եւս սքանչելի վարդապետ, զոր Թոքակերի որդի կոչէին, Գրիգոր անուն։ Սոքա երեքեանս էին յաշխարհէն Գանձակայ, ուստի եւ ես։

Դէպ եղեւ, զի յաւուր միում նստէին երեքեան արքս սքանչելի, եկն անդ ոմն շինական այր մի եւ ասէ ցնոսա. «Երանի¯ որ գիտէ, թէ ի ձէնջ ո՞ իմաստագոյն իցէե։ Զայս իբրեւ ծաղրական ասաց։ Պատասխանի ետ Թոքակերի որդին եւ ասէ. «Ես ասեմ քեզ։ Մինչդեռ էաք ի մերում աշխարհին, ես կտրող էի եւ կարող. իսկ Սարկաւագս՝ կարել միայն գիտէր. իսկ այժմ սա կտրէ եւ կարէ, եւ բազում նկարս յաւելու ի վերայե։ Զայս առակաբար վասն իմաստութեան նորա ասաց։ Զի ա՛յնպէս փոյթ էր այրն յուսումն, մինչ զի պատահեաց յաւուր միում գնալ նմա յայրն, ո՛ւր գրեանն էին, եւ այլք ընդ նմա։ Իբրեւ ելին, որ ընդ նմայն էին, եւ փակեցին զդուռն, նա թաքոյց զանձն ի ներքս, այսպէս գիտելով նոցա, եթէ նախ ել նա։ Իբրեւ անցին բազում աւուրք ի վերայ, դարձեալ գնացին յայրն ի պէտս ինչ, տեսին զնա եւ սքանչացան, հարցանէին զնա, թէ՝ «Ո՞րպէս ապրեցար առանց կե՚րակրոյ եւ ըմպելոյե։ Եւ նա եցոյց նոցա զգրեանն, զոր ընթերցեալ էր. եւ ասէ՝ «Այդ է իմ կերակուր եւ ըմպելի, զոր կերայ եւ արբի զաւուրս զայսոսիկե։

Ի ՇՁԸ թուականին եղեւ շարժ սաստիկ եւ կործանեցաւ քաղաքն Գանձակ, եւ տապալեցան շինուածք, որ ի նմա, ի վերայ բնակչաց իւրոց։ Եւ եկն թագաւորն Վրաց Դեմետրէ՝ հայրն Դաւթի եւ Գիորգեայ, եւ տարաւ զդրունս քաղաքին յաշխարհն իւր։ Փլաւ եւ լեառն Ալհարակ ի շարժմանէն եւ արգել զձորակն, որ անցանէր ընդ մէջ նորա. եւ եղեւ ծովակ, որ է մինչեւ ցայսօր. լինին ի նմա ձկունք ազնիւք։

Իսկ սքանչելի հայրապետն Գրիգորիս օր ըստ օրէ յաւելոյր ի բարեգործութիւն ի պայծառութիւն եկեղեցւոյ։ Եւ էր սիրեցեալ նա յամենայն ազգաց։ Եղեւ նմա գնալ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, զի երկրպագեսցէ նա սուրբ տեղեացն տնօրինականաց։ Իբրեւ եհաս նա ի քաղաքն Անտիոք, ել ամենայն քաղաքն ընդ առաջ նորա ջահիւք եւ լապտերօք եւ մեծաւ պատուով տարեալ նստուցին զնա յաթոռն Պետրոսի առաքելոյն։ Եւ իբրեւ եհաս նա յԵրուսաղէմ, ազգն ֆռանկաց, որ իշխողք էին քաղաքին, եւ պատրիարք նոցա առաւել սէր հաստատեցին ընդ ազգիս մերում վասն նորա, զի էր նա բարի տեսլեամբ եւ գիտութեամբ սուրբ գրոց զարդարեալ. զհին դաշինսն Տրդատայ եւ սրբոյն Գրիգորի եւ Կոստանդիանոսի կայսեր եւ Սեղբեստրոսի հայրապետին վերստին նորոգեցին առ սովաւ։ Եւ այսպէս քաղաքավարութեամբ կեցեալ՝ փոխեցաւ առ Քրիստոս լի աւուրբք եւ կատարեալ առաքինութեամբ։ Եւ փոխանորդէ զաթոռն եղբայր նորին Ներսէս զեօթն ամ։

Այս Ներսէս առաւելեալ էր իմաստութեամբ քան զյոլովս ի ժամանակի անդ ո՛չ միայն քան զվարդապետս հայոց, այլ եւ քան զյունաց եւ զասորւոց, այնքան՝ մինչ զի համբաւ իմաստութեան նորա տարածեցաւ ընդ ամենայն ազգս. մինչ զի իմաստասէր ոմն կոստանդնուպօլսեցի, անուն Թէորա, լուեալ զհամբաւ նորա, բարձեալ զգրեանս իւր ի վերայ գրաստուց, եկն փորձել զնա եւ լսել զիմաստութիւն նորա։ Եւ եկեալ՝ զաւուրս բազումս խօսեցաւ ընդ նմա, եւ եգիտ զնա փորձ ամենայնիւ, այլ եւ հոգւով սրբով առլցեալ։ Եւ իբրեւ գնաց նա ի քաղաքն Կոստանդնուպօլիս, հարցանէին զնա, թէ՝ «Ո՛րպէս էր համբաւն, նոյնպէ՞ս է, եթէ ո՛չե։ Եւ նա ասէ՝ «Որպէս լուաք, սոյնպէս եւ տեսաք. զի նոր ոմն Գրիգորիոս Աստուածաբան յարուցեալ էե։ Եւ զարմացուցանէր զամենեսեան վասն նորա։

Եւ զի էր նա այր բանաւոր, բազում ինչ կարգեաց նա յեկեղեցիս քաղցր եղանակաւ, խոսրովային ոճով շարականս, մեղեդիս, տաղս եւ ոտանաւորս, քանզի նորա է յարութեան օրհնութիւնն՝ երրորդ կողմն, եւ աստուածածնի փոխման երկուց աւուրցն, եւ Պետրոսի եւ Պօղոսի օրհնութիւնն, եւ մանկունքն, եւ համբարձին, որոյ սկիզբն է այս. «Ցնծա՛ այսօր եկեղեցի աստուծոյ յիշատակաւ սուրբ առաքելոցնե, եւ Որդւոցն որոտման օրհնութիւն՝ «Որ էն յէութեան որդի միշտ էինե, եւ շարական մի Անտոնի, եւ երկու Թէոդոսի եւ մի քառասնիցն, եւ մի առաքելոցն, եւ աւագ շաբաթին երից աւուրց օրհնութիւն, երկուշաբաթին, երեքշաբաթին, չորեքշաբաթին, եւ երկու շարական յարութեան ճաշոյ, եւ Նինուէացւոցն, եւ հրեշտակապետացն, եւ սրբոց Վարդանանցն, եւ այլ բազում շարականս։

Արար նա զքարոզ սրբոյ պատարագին քաղցր եղանակաւ, եւ տունս շարականաց նմին խորհրդաբար, եւ երկու գանձս ըստ գրոյ անուան իւրոյ՝ մի «Վարդավառինե եւ մի «Փոխման աստուածածնինե, որպէս Նարեկացին Գրիգոր «զՀոգւոյն գալստեաննե եւ «զԵկեղեցւոյե եւ «զՍուրբ խաչինե. ա՛յն, որ գրեաց զգիրս աղօթից յոգնազան բառիւք եւ իմաստասիրական ոճով, եւ «զՆերբողեանն սրբոյն Յակոբայ Մծբնացւոյե, եւ «զԱռաքելոցնե։ Սոյնպէս եւ սա կարգեաց զհամառօտն Մատթէոսի աւետարանին լուսաւոր եւ առատ մտօք, մինչեւ յայն տեղին, որ ասաց տէրն, թէ՝ «Մի՛ համարիք, եթէ եկի լուծանել զօրէնս կամ զմարգարէսե <Մատթ. Ե 17>։ Եւ անդ ոչ գիտեմ, եթէ վասն ինչ պատճառի խափան եղեւ։ Գրեաց նա եւ ճառս հրեշտակապետացն ըստ ոճոյն Դիոնիսեայ Արիսպագացւոյն. թարգմանեաց եւ բազում ճառս վկայից աստուծոյ։ Եւ այսպիսի բարւոք կարգաւորութեամբ փոխեցաւ առ Քրիստոս յոյսն ամենեցուն ցանկալի եւ երանելի մահուամբ. զի այնպիսի էին կամք սրբոյն, զի թէ հնար իցէ՝ ոչ ոք խօսեսցի ի խօսս աշխարհականս, բա՛յց ի գրոց, ո՛չ ի գինարբուս եւ ո՛չ յայլ ուրախութիւնս։ Վասն այնորիկ արար նա երգս եւ ուսոյց այնոցիկ, որ պահէին զբերդն, զի փոխանակ վայրապար ձայնիցն, զայն ասասցեն, որոյ սկիզբն է սաղմոսն Դաւթի՝ «Յիշեցի ի գիշերի զանուն քո, տէրե <Սաղ. ՃԺԸ 55>, եւ այսպէս խորհրդաբար ըստ կարգի՝ «Զարթի՛ք փառք իմե <Սաղ. ՋԶ 9, ՃԷ 3>, որ այժմ ասի յեկեղեցի ի ժամ գիշերային պաշտաման։

Կոչեցաւ երբեմն ի մեծէն Ալէքսէ, որ էր փեսայ ինքնակալ թագաւորին հոռոմոց Մանիլին, եւ եկեալ էր ի Մամուեստիա քաղաք Կիլիկեցւոց, եւ հարցեալ զնա բանս խորինս եւ դժուարիմացս ի գրոց եւ յամենայնի կատարեալս ետես զնա, եւ մեծարեաց զնա յոյժ։ Դարձեալ գրեաց առ նա՝ գրով տալ նմա զխոստովանութիւն հաւատոյ հայոց, եւ զխորհուրդ տօնից, եւ զառաջաւոր պահոցն, եւ զխորհուրդ մի բնութեանն, զոր ասեմք մեք ի Քրիստոս Յիսուս յետ միաւորութեանն, եւ այլ կարգաց եկեղեցւոյ, որ ո՛չ է միաբան այլոց ազգաց։ Իսկ նա համառօտ եւ յայտնի բանիւք ետ նմա զխնդրելին, զոր ասէ եկեղեցի Հայաստանեայց ուղղափառութեամբ այսպէս.