Պատմութիւն Հայոց

Որ ինչ մինչեւ ցայս վայր էր պատմութիւնս՝ երկօք աշխատութեան հաւաքեալ ի նախագրելոց։ Իսկ որ առաջի կայս մեզ ասպարէզ պատմութեանս՝ է որ ականջալուր, եւ է որ ականատես։

Քանզի իբրեւ մեռաւ մեծ իշխանն Թորոս որդին Լեւոնի, որդւոյ Կոստանդեայ, որդւոյ թագաւորազինն Ռուբենայ յաշխարհին Կիլիկեցւոց, էառ զիշխանութիւնն եղբօր որդի նորին, Ռուբէն անուն, որդի Ստեփանեայ, զոր սպան Անդրոնիկոս նենգիւ՝ զօրավարն հոռոմոց։ Եւ յետ սակաւ ժամանակաց, վախճանեցաւ եւ նա, եւ էառ զիշխանութիւնն Լեւոն, այր քաջ եւ պատերազմող։ Սա ընդ տիրելն իսկ եւ իսկ ընդարձակեաց զսահմանս տէրութեանն իւրոյ, զի ետ նա պատերազմ ընդ շրջակայ ազգսն եւ յաղթեաց քաջութեամբ ըստ անուանն, առիւծաբար, զի Լեւոնն առիւծ կոչի։

Իբրեւ տեսին զյաջողութիւն նորա բռնակալքն թուրքաց եւ տաճկաց, որ սուլտանք անուանին, ժողովացաւ ի վերայ նորա սուլտանն, որ իշխէր Հալպայ եւ Դամասկոսի, անթիւ զօրու եւ զինու։ Եւ լուեալ Լեւոնի իշխանաց իշխանի զդիմումն ի վերայ իւր այլազգւոյն, աճապարեալ հաւաքեաց զզօրս իւր եւ յանկարծակի եհաս ի վերայ նոցա, որպէս զարծուիս սլացմամբ յերումս հաւուց, եւ եհար զնոսա ի հարուածս մեծամեծս։ Եւ սուլտանն փախստական լեալ՝ մազապուր զերծաւ ի նմանէ, այն որ խրոխտանօք գայր ի վերա նորա։ Իսկ Լեւոնի հարկս եդեալ ի վերայ նորա՝ ծառայեցուցանէր զնա։ Եւ զայն գործ քաջութեան նորա տեսեալ շրջակայ ազգացն տաճկաց, դողային ի նմանէ եւ հարկէին նմա։ Եւ այսպէս բռնացաւ ի վերայ ամենեցուն։

Եւ իբրեւ ետես, եթէ յաջողեցաւ նմա տէրութիւնն առաւել քան զնախնիս իւր, խորհեցաւ այնուհետեւ ընդ իշխանսն իւր եւ ընդ մեծամեծս՝ թագաւորել։ Եւ առաքեաց ի տիեզերահռչակ քաղաքն Հռոմայեցւոց առ ինքնակալ կայրսն եւ առ պապն, զի տացեն նմա հրաման եւ թագ թագաւորական, զի ոչ կամեցաւ նա, թէ այլում ումեք երեւեսցի նա հնազանդ վասն թագի, բայց թէ ազգին ֆռանկաց։ Միանգամայն եւ պարծանս իւր վարկաւ զսուրբ առաքեալսն զՊետրոս եւ զՊօղոս, որ կան ի Հռոմայեցւոց քաղաքին, որպէս թէ ի նոցունց առեալ զօրհնութեան պսակն։

Եւ առաքեն նմա կայսրն եւ պապն հռոմայեցւոց թագ ազնիւ՝ զառաջին թագաւորացն, եւ արծուէս մի պատուաւոր, այսինքն՝ արքեպիսկոպոս, դնել զթագն ի գլուխ նորա եւ երիս իրս պահանջել ի նմանէ՝ Տօնել զտօն տեառն եւ ամենայն սրբոց, յորում աւուր եւ հանդիպի. եւ միշտ յեկեղեցւոջն կատարել զաղօթսն տուընջեան եւ գիշերոյ, զոր ի վաղուց հետէ ո՛չ առնէին հայք ի հիմնահարութեանցն Իսմայէլի, բայց միայն ի ժամ խորհրդածութեան սրբոյ պատարագին. եւ ո՛չ լուծանել զճրագալոյցսն ծննդեանն եւ յարութեանն, բայց միայն ձկամբ եւ ձիթով։ «Եւ յորժամ զայդ առնիցէք, ասէ, ոչ ինչ փոյթ մի՛ առնիցէք զտրոց եւ զընծայից կայսերն եւ պապին վասն թագիդ։ Ապա թէ ո՛չ առնիցէք՝ հրաման ունիմ, ասէ, անչափ գանձս առնուլ ի ձէնջ ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ ականց պատուականացե։

Իսկ Լեւոնի կոչեալ զկաթողիկոսն եւ զեպիսկոպոսունսն հարցանէր, թէ զինչ պատասխանի տացէ պատգամին հռոմայեցւոց։ Եւ նոքա ո՛չ հաւանեցան առնուլ զխնդիրն։ Եւ ասէ ցնոսա Լեւոն. «Դուք մի՛ ինչ հոգայք վասն այդորիկ, ես հաճեցից զմիտս նոցա առ անգամ մի կեղծաւորութեամբե։

Եւ պատասխանի արարեալ Լեւոնի, ասէ ցեպիսկոպոսն հռոմայեցի. «Զոր ինչ հրամայէ ինքնակալ կայսրն եւ պապն մեծ, անյապաղ առնեմք զամենայնե։ Եւ նորա երդումն պահանջեալ ի նոցանէ երկոտասան եպիսկոպոսաց։ Եւ հաւանեցոյց Լեւոն զեպիսկոպոսունսն յանձն առնուլ զերդումն։ Եւ արարին եպիսկոպոսքն զբան երդմանն, յորոց մի էր եպիսկոպոսն Տարսոնի Ներսէս Լամբրօնեցի, զոր վերագոյն յիշեցաք, եւ Յովսէփ կողմանցն Անտիոքու առաջնորդ վանացն, որ կոչի Յեսուանց, եւ Յովհաննէս, որ եղեւ կաթողիկոս, եւ Անանիա՝ որ եղեւ հակառակաթոռ ի Սեւաստ, եւ այլք ընդ սոսա։

Ապա եղեւ ժողով բազմութեան յոյժ՝ զօրապետաց եւ զօրաց, ազգաց եւ ազանց, պատրիարքն յունաց, որ նստէր ի Տարսոն, եւ կաթողիկոսն ասորւոց, որ նստէր ի վանս սրբոյն Պարսումայի եւ ի սահմանս Մելիտինոյ, եւ կաթողիկոսն Հայոց ամենայն եպիսկոպոսօք, եւ թագաւորեցուցին զԼեւոն, եւ եղեն ընծայաբերք նորոգ թագաւորին կացելոյ շրջակայ ազգքն։

Եւ լուեալ կայսերն յունաց, եթէ ֆռանկք ետուն թագ Լեւոնի, առաքեաց եւ նա ընծայս եւ թագ գեղեցիկ՝ ոսկւով եւ ակամբք պատուականօք ընդելուզեալ, եւ ասէ. «Զթագն հռոմայեցւոց մի՛ դիցես ի գլուխ քո, այլ զմերդ, զի առ մեզ հուպ ես քան թէ ի Հռոմե։ Իսկ թագաւորն Լեւոն, այր իմաստուն էր, ոչ խոտեաց եւ ո՛չ զմի ոք յերկոցունց թագաւորացն զՀռոմայն կամ զԿոստանդնուպօլսեայն, այլ ըստ կամաց նորա արար պատասխանի եւ սիրով ընկալաւ զեկեալսն, ետ տուրս մեծամեծս բերողաց թագին եւ եղեւ պսակեալ յերկոցունցն։

Եւ էր նա բարի բնութեամբ, ողորմած առ աղքատս եւ կարօտեալս, սիրող եկեղեցեաց եւ պաշտօնէից աստուծոյ. կարգէր վանորայս ընդ ամենայն կողմանս տէրութեան իւրոյ եւ բազմացուցանէր զպիտոյս նոցա, զի մի՛ իւիք կարօտիցին ըստ մարմնոյ բաւականին, այլ զի միայն պաշտաման եւ աղօթից պարապեսցին, յորոց մի է ի վանորէիցն, զոր կարգեաց նա, հռչականունն Ակներն կոչեցեալ վանք, որ մինչեւ ցարդ եւս վարին նովին կարգադրութեամբ, զոր նայն կարգեաց, զամենայն աւուրս շաբաթուն պահօք կատարեալ եւ միայն լուծանել զշաբաթ եւ զկիւրակէ ձկամբք կամ կթեղինօք։

Եւ այսպէս բարեկարգութեամբ հաստատէր զիւր թագաւորութիւնն բարեպաշտն Լեւոն։ Եւ էր նա ամենայն իրօք բարեքագոյն, բայց միայն միով մասամբ, զի էր նա իգասէր։ Եւ եթող նա զկինն իւր զառաջին, զոր ունէր յիշխանութեանն, եւ առ նա իւր ի կնութիւն զդուստր արքային Կիպրոս կղզւոյն, ֆռանկ ազգաւ, զի լիցի նմա թիկունք եւ օգնական։

Դէպ եղեւ զի չոգաւ նա ի Կիպրոս կղզի ի տեսութիւն աներաց իւրոց։ Եւ լուեալ զայն թշնամեաց նորա, որք ի ցամաքի ոչ ինչ կարէին ազդել նմա, պատրաստեցին նաւս բազումս, զի ի ծովու նենգեսցեն զնա։

Եւ լուեալ զայն արքային Լեւոնի, դարձաւ անդրէն յետս ի Կիպրոս, զի էր ի ճանապարհի ի վերայ ծովուն։ Եւ առ իւր նաւս պատերազմականս, եւ եկեալ ի դարանն, որ գործեալ էր նմա նաւաց բազմաց. եւ, զի ա՛յր իմաստուն էր, ծանեաւ, թէ յորում ի նաւուցն իցէ գլխաւորն, եհար զնա արագաթեւ նաւովն եւ ջրասոյզ արար զամենեսեան, եւ մնացեալ նաւքն փախեան։ Եւ անկաւ ահ նորա ՚ի վերայ ամենեցուն հեռաւորաց եւ մերձաւորաց։

Եղեւ երբեմն, զի սուլտանն, որ տիրէր կողմանցն Հալպայ, զօրաժողով եղեւ ի վերայ նորա յաւուրս զատկացն եւ յղեաց առ Լեւոն արքայ պատգամս այսպէս. «Եթէ ո՛չ հնազանդեալ հարկեսցես ինձ ծառայութեամբ, բազմութեամբ զօրաց իմոց ի սուր սուսերի մաշեցից զամենայն բնակիչս երկրի քո, զմայր առ մանկանն, եւ զտօնդ ձեր, յորում ուրախանայք քրիստոնեայքդ՝ պատուելով զդա, որպէս թէ յարութիւն Քրիստոսին ձերոյ իցէ, դարձուցից զդա ի սուգ ձեզ, եւ արարից զի զպատրաստեալ կերակուրդ ձեր վասն տօնիդ, ուտիցէք զայդ ի վերայ ձիոցե։

Եւ իբրեւ առաքեաց զայս, ինքն առեալ զբազմութիւն զօրաց իւրոց, բանակեցաւ առ սահմանօք նորա, մնայր գալստեան պատգամին։

Իբրեւ գիտաց արքայն Լեւոն զգալ պատգամին եւ զզօրաժողով լինել այլազգեացն, հրամայեաց զդեսպանսն յայլ կողմն շրջեցուցանել աշխարհին պատճառանօք, որպէս թէ արքայ անդ իցէ։ Եւ ինքն ապաճարեալ ժողովեաց զզօրս իւր եւ ընդ այլ կողմ ել ի վերայ նոցա։ Եւ յեղակարծ ժամու անկաւ ի վերայ նոցա, եւ եհար զնոսա հարուածս մեծամեծս. եւ մազապուրծ փախեաւ սուլտանն։ Եւ Լեւոնի արքայի առեալ զաւար բանակին այլազգեաց՝ հանդերձ վրանօք նոցա, եւ զգերիսն ամենայն, եկն բանակեցաւ յաշխարհին իւրում առ ափն գետոյն եւ հրամայեաց զօրաց իւրոց կանգնել զխորանս այլազգեացն, եւ զիւրաքանչիւր դրօշս կանգնել ի դուռն խորանի իւրոյ, եւ ապա հրամայեաց կոչել զդեսպանսն։

Եւ իբրեւ եկին՝ տեսին զվրանս եւ զխորանս զօրացն իւրեանց եւ զնշանակ դրօշից իւրաքանչիւր գնդից եւ զարմացան հիացմամբ մեծաւ, զի ոչ գիտէին զեղեալսն։ Ապա իբրեւ իմացան, դիմեցին յոտս թագաւորին եւ զապրուստ անձանց խնդրէին։ Իսկ արքայն՝ մարդասիրեալ առ նոսա, շնորհեաց նոցա կեանս եւ առաքեաց զնոսա առ տէրն իւրեանց, զնոյն հարկ, զոր պահանջէր սուլտանն յարքայէն, զնոյն եւ եւս յաւելեալ եդ ի վերայ նորա, եւ ծառայեցոյց զայլազգիսն։ Եւ եղեւ թագաւորելն նորա ի ՈԽԶ թուականին հայոց։